КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Цікава, якія заўвагі Вы будзеце мець да ,Дістападаўцаў“? Ці пісаць яшчэ ўспаміны? Угэтай рэчы муе хацелася паказаць адносіны беларускай грамады падчас працэсу, асабліва студэнцтва; паказаць Якуба Коласа й ягоную сувязь з Случчакамі. Я няшмат напісала аб сьведках, хоць абодвух памятаю добра. Адным быў Казак. Я не была зь ім асабіста знаёмай і ня ведала ягонага імя. Сп. [Антон]Адамовіч гаворыць, што гэта Рыгор і што за „лістападаўцаў“выскублі дзяўчаты тэхнікуму Людзкая памяць, архівы свае й чужыя ды Купалаў сьцізорык яму лысіну. Думаю, што й далей у жыцьці ён іймат адпакутваў за свае сьведчаньні. He кажэце й Вы, каліласка, нікому. Калі будзеце мець час, пішэце. Буду радай атрымаць Ваш ліст. Добрыя прывітаньні й пажаданьні ад мяне й Аўгена. 3 глыбокай пашанаю Іна Каханоўская". Аўген Калубовіч ды Іна Каханоўская, ня думаючы наўпрост пра захаваньне дэталяў гэткіх важных для нашай гісторыі падзеяў — працэсу „лістападаўцаў" і спробы самагубства Купалы, усё ж паспрыялі таму. Успомненае й запісанае імі засталося, а цяпер і выдрукоўваецца. Насуперак іхным жаданьням, выказаным у лісьце. Ці маем мы права на публікацыю? Абодвух аўтараў лістоўужо няма з намі, як і героя іхных успамінаў, Рыгора Казака. Таму нельга спытацца ў Каханоўскіх-Калубовічаў згоды на публікацыю, якая ўжо не зашкодзіць апошняму. Усе тры лісты былі дасланыя асабіста Вітаўту Кіпелю й перададзеныя ім у архіў БІНІМу, грамадзкай навуковай арганізацыі, прызначанай для захаваньня, публікаваньня й досьледу спадчыны беларускай эміграцыі. Быць адкрытым да карыстаньня ды імкнуцца да як мага больш праўдзівага й поўнага адлюстраваньня мінулага — мэта кожнага архіву, a абавязак кожнага сумленнага публікатара — публікаваць дакумэнты максымальна набліжанымі да арыгіналу. Чытачам-аматарам прыгожага пісьменства могуць не падабацца вершы з табуяванай лексыкаю аднаго паэты ці біяграфічныя моманты другога, насьвечаныя ў бурлескных успамінах трэцяга, але наракаць на публікатара не выпадае. Бо ў архіўных публікацыях літаратура, адн осіны, жыцьцё паўстаюць такімі, якімі яны былі, а не такімі, якімі б іх хацелі бачыць сёньня незадаволеныя сваякі ці пурыстычныя дасьледнікі. Архівы на сёньня — мо апошні прытулак і скарбніца фактаў, дэталяў у асьвятленьні гістарычных падзеяў, што засталіся па-за досьледамі, афіцыйнымі вэрсіямі, друкаванымі ўспамінамі. Перакананы, што менавіта ў архівах, а не ў музэях ці прыватных калекцыях знойдуцца, кал і наогул знойдуцца, Полацкі летапіс, Крыж Эўфрасіньні Полацкай, „Скрыпачка беларуская" Францішка Багушэвіча, вершы Максіма Багдановіча, працяг „Крывічоў" Міхася Зарэцкага й „Нядолі Заблоцкіх" Лукаша Калюгі, скруткі „Самсона Самасуя“. Знойдуцца гэтаксама, як знайшоўся ў архіве БІНІМу сьцізорык Янкі Купалы. У1941 г. у Менск вярнуўся Юры Сабалеўскі. Першае, што ён кінуўся адведаць, быў дом Янкі Купалы. Дакладней, папялішча: дому не існавала, усё было зьнішчана агнём. У попеле Сабалеўскі знайшоў нож для разразаньня паперы — падобны можна ўбачыць на Купалавым стале на адным са здымкаў паэты. Сабалеўскі той сьцізорык прывёз у эміграцыю й перадаў на захаваньне Міхасю Кавылю, а той — Вітаўту Кіпелю. Ці дакладна гэта той самы сьцізорык, якім Купала рабіў сабе гаракіры, яшчэ трэба дасьледаваць; сёньня ж варта заўдзячыць архіву, што захаваў сам аб’ект досьледу. Марк Шапіра Ноўгарад Вялікі „ЛЯСНАЯ КВЕТКА“ (Лёс Валянціны Казлоўскай) і Валянціна Казлоўская прыехала ў Менск з Латвіі ўвосень 1927 г. Ёй было 20 гадоў. У Латвіі яна скончыла беларускую сярэднюю школу і прыехала ў Менск, каб пасіупіць у інстытут. Пра сваіх бацькоў Валянціна казала, што яны сяляне, мелі хутар у Латгаліі, на памежжы паміж Латвіяй і Беларусьсю. Яе бацька, Герасім Іванавіч, даўно памёр. Маці, Юлія Станіславаўна, ужо некалькі гадоў была спаралізаваная й прыкутая да ложка. Галавой сям’і засталася старэйшая сястра Валянціны — Марыя, што працавала настаўніцай у беларускіх школах у Латгаліі. У апошнія школьныя гады Валянціна брала ўдзел у беларускім нацыянальным руху й была сяброўкаю арганізацыі, перасьледаванай латвійскімі ўладамі за прапаганду сэпаратызму й сувязі з камуністамі. Яна пісала вершы па-беларуску й некаторыя зь іх былі апублікаваныя ў Рызе. Валянціну прынялі ў Беларускі дзяржаўны мэдычны інстытут, яна ўступіла ў камсамол і стала актыўна працавацьу арганізацыі, бо лічыла гэта працягам тае дзейнасьці, што яна вяла ў Латвіі. У тым самым 1927 г. у той жа мэдычны інстытут паступіў Майсей Шапіра, васямнаццацігадовы, прыгожы, інтэлігентны й вельмі адукаваны юнак. Ягоны бацька, Ізраіль Хаім-Мошэ (Яфімавіч), дыплямаваны інжынэр-хімік, да 1918 г. быў суўладальнікам фармацэўтычнай фірмы „Гольдбэрг і Шапіра". Гольдбэрг — ягоны стрыечны брат, што лічыўся малодшым кампаньёнам. Галоўная кантора й крама фірмы знаходзіліся ў Менску. У1918 г. фірма ўрачыста адсьвяткавала сваё сямідзесяцігодзьдзе й была нацыяналізаваная. Ізраіль Шапіра пасьля гэтага й да самай сьмерці ў 1934 г. працаваў дробным служачым у керамічнай і харчовай вытворчасьці ў Менску. Маці Майсея й ягонага на паўтара году маладзейшага брата Барыса, Бэла Іосіфаўна, была настаўніцай расейскай мовы. Майсей і Барыс вучыліся ў звычайнай савецкай школе, але ў іх былі й хатнія настаўнікі, зь якімі яны вывучалі мовы — нямецкую, францускую й іўрыт, а таксама габрэйскую гісторыю. Іх бацька трымаўся габрэйскай рэлігійнай традыцыі, але ня надта строга, і, у кожным разе, не патрабаваў гэтага ад сваіх двух сыноў. Яны ж, пры ўсёй павазе да традыцыі, былі зусім не рэлігійныя. Абодва любілі кнігі, шмат чыталі, у тым ліку і ў замежных мовах. Пачаўшы самастойнае жыцьцё, абодва, натуральна, зьбіралі бібліятэкі. Пасьля ўсіх пэрыпэтыяў і сусьветных катаклізмаў у мяне захавалася некалькі кніг зь бібліятэкі Барыса й даволі шмат кніг зь бібліятэкі майго бацькі Майсея — у расейскай, польскай, нямецкай і францускай мовах. Ёсьць у мяне й адна невялікая кніжачка — „Першы крок“ — зборнік вершаў маладых беларускіх паэтаў Латвіі, дзе зьмешчаныя колькі вершаў Валянціны Казлоўскай, маёй мамы. У часе навучаньня на адным курсе Валянціна Казлоўская й Майсей Шапіра зьвярнулі ўвагу адно на аднаго, і хутка яны ўжо не маглі расстацца ні на хвіліну. Майсей зьняў пакой, і яны сталі жыць разам, як муж і жонка, не зарэгістраваўшы свой шлюб. Зрэшты, тады, каб узяць шлюб, гэта было неабавязкова. На апошнім курсе, у лютым 1931 г., у іх нарадзіўся сын — мой старэйшы брат, якога бацька назваў Ітмар, звычайна ж яго звалі Цёмам. Па сканчэньні інстытуту Майсей і Валянціна паехалі працаваць у горад Тураў. Ён стаў там раённым санітарным урачом, яна — урачом у Тураўскай раённай больніцы. У лістападзе 1931 г. Майсей пакліканы ў Рабоча-Сялянскую Чырвоную Армію. Абавязковыя шэсьць месяцаў ён адслужыў у званьні „ўраччырвонаармеец" у горадзе Клінцы Заходняй (цяпер Бранскай) вобласьці, у 37-м артылерыйскім палку. Валянціна з сынам увесь гэты час заставаліся ў Тураве. Па сканчэньні службы Майсею прапанавалі перайсьці ў кадравы склад, на што ён пагадзіўся. Паводле традыцыі, яму было дадзенае права выбару роду войскаў і месца службы. Ён абраў кавалерыю, як самыя прэстыжныя тады войскі, і Менск, як родны горад, дзе жылі ягоныя бацькі, сваякі, сябры й знаёмыя. У красавіку 1932 г. Майсей Шапіра быў прызначаны на пасаду малодшага ўрача 39-га Церскага кавалерыйскага палка 7-й Самарскай кавалерыйскай дывізіі, раскватэраванай у Менску. Валянціна зь Цёмам прыехалі да яго й зноўку пачалі жыць разам. 31 ліпеня 1933 г. нарадзіўся я. Бацька назваў мяне Мардэхай-Калонімас, бо такое было імя нядаўна памерлага ў высылцы ў Глухаве яго- нага любімага дзядзькі, старэйшага брата бацькі, які, у сваю чаргу, быў названы ў гонар свайго дзеда, майго прадзеда. Аднак запісаны я быў Маркам. У красавіку 1935 г. бацьку перавялі на пасаду памочніка старшага ўрача ў 12-ты стралковы полк 4-й стралковай дывізіі, што стаяла ў ваенным гарадку блізу мястэчка Ўрэчча Слуцкага раёну Менскай вобласьці, у іоо кілямэтрах ад Менску. Мы пераехалі туды, і маці ўладкавалася ўрачом ва Ўрэчанскай амбуляторыі. II Я пачаў усьведамляць сябе й навакольле недзе паміж трыма-чатырма гадамі, гэта значыць, прыблізна ад пачатку 1937 г. У гэты час бацька служыў ужо не ў пэхоце, а ў артылерыі, у 55-м (хутка 156-м) корпусным цяжка-артылерыйскім палку (КЦАІГ). Ён быў старшым урачом, меў званьне „ваенурач з-й рангі“, што адпавядала капітану. У пятліцах ягоных, акрамя мэдычнай эмблемы — зьмяі, што абвівае кубак, — была „шпала“ — чырвоны эмалевы прастакутнік. Мы жылі тамсама, дзе пасяліліся, калі прыехалі ў 12-ты полк зь Менску, гэта значыць, у ваенным гарадку 4-й стралковай дывізіі. Наш дом — адзін з аднапавярховых будынкаў камсаставу. Ацяпленьне на дровах, асьвятленьне — кірасінавая лямпа, прыбіральня — дашчатая будыніна ў адным шэрагу з сараямі для дроваў насупраць дому, вада — на двары, ежу гатавалі на прымусе, але для гарбаты ў нас быў вялізны „баташаўскі'1 самавар. Нашая кватэра складалася зь невялікай куханькі й ненашмат большага пакою. Падчас сьняданку мы зьбіраліся ў кухні за столікам, прысунутым да сьцяны. Бацька сядзеўу галаве стала, я — праваруч, Цёма — леваруч. Маме месца за пры стале ўжо не было, і яна сьнедала стоячы, пасьпявала глядзець за мужам і дзецьмі. Мая стрыечная сястра Аля Шклоўская,дачкадзядзькі Барыса, калі зьяжджала ў 1980-х гг. у ЗІПА, аддала мне пачак лістоў, напісаных да яе бацькі рознымі асобамі. Сярод іх я знайшоў лісты майго бацькі з часоў 1935—1941 гг. Барыс у той час жыў у Ленінградзе й вучыўся ў асьпірантуры Тэхналягічнага інстытуту імя Ленсавету. Ён быў інжынэрхімік, спэцыялізаваўся ў вытворчасыді каляровага шкла. Адзін зь лістоў бацькі, датаваны 12 сьнежня 1937 г., мае заўвагу, зробленую 23 сьнежня. 17 сьнежня арыштавалі маму, таму гэты ліст — нямы сьведка таго, што адбылося. Вось вытрымкі зь яго: „12.12.1937. Дарагі брат!.. жыву я добра. Усе здаровыя. Працы службовай у мяне даволі шмат. Здараюцца дні, калі я амаль не дванаццаць гадзінаў „бюракратызмам займаюся“ й мінімум восем. На жаль! Выкладаю каманднаму складу матэматыку, фізыку й хімію, займаюся з санінструктарамі, харчавікамі, прымаю хворых, візыты й іншае.