Жыцьцё Вінцэнта Жук-Грышкевіча
Раіса Жук-Грышкевіч
Памер: 798с.
Таронта 1993
Пад вясну 1941 году кіраўніцтва канцэнтрацыйных лягероў пачало дамагацца ад адміністрацыі шпіталя, каб падлечаных выслаць на работу. Камендант тады паклікаў нас ды абвесьціў, што мы пераводзімся ў лясную часьць лягероў. Далі нам прадукты ды завязьлі ў «Отделенне лес-ных лагерей». Інжынер Кэніг, зь якім я пазнаёміўся ў шпіталі, абяцаў, што як выздаравею, мяне забярэ ў сваю
65
лясную брыгаду. Я думаў, што ён пра мяне ўжо забыўся. Аднак па нейкім часе я дастаў выклік у брыгаду інжыне-ра Кэніга, якая праводзіла памер лесу, таксацыю ды ўлік дрэваў, годных для высеку. Выбіраліся тады для высечкі бярозы. Яны ішлі на выраб прыкладаў для стрэльбаў.
У лясной часьці быў свой лягер. Было там шмат роз-нае прафэсіі інтэлігенцыі, у гэтым ліку інжынеры.Тут можна было слухаць радыя, быў «ларёк» - лягерная крам-ка - і ежа была лепшая. Калі пацяплела ды сагнала сьнег, інжынер Кэніг перадаў мяне пад каманду інжыне-ра з Казані, татарына-нацыяналісты. Пад ягонай каман-дай мы, тры «лесатэхнікі» - я, Мацкевіч, і яшчэ адзін -праводзілі памеры й таксоўку лесу.
Мелі з сабой 5 чалавек работнікаў. Два ішлі зь лентамі, адмяралі, запісвалі, як далёка ад ляжнёўкі. Мы разьмер-валі лес на дзялянкі па чатыры квадратныя кілямэтры. Ішлі проста ад ляжнёўкі 2 км., заварачвалі пад простым кутом, ішлі зноў 2 км. паралельна да ляжнёўкі, ізноў за-варачвалі пад простым кутом і проста кіраваліся да ляж-нёўкі. Гэтак атрымліваліся квадраты вялічыні 4-х ква-дратных кілямэтраў. Дрэвы гэткіх дзялянак мы аглядалі, апісвалі, дадзеныя запісвалі ў кнігу, наносілі на карту.
У часе лясное работы мы былі расканваіраваныя, пры нас ня было ніякае варты. Даставалі павышаны паёк -алей, рыбу, «збой» - сэрца, ныркі, вантробу - і цыбулю. Як пацяплела, у лесе зьявілася зайчая капуста, а хутка па-чалі дасьпяваць і вялікія, падобныя на суніцаў, ягады. Мы тады аджылі, акрыялі - вітамінаў мелі дастаткова.
Калі пачалася вайна зь Нямеччынай, нас адразу ізноў загналі ў лягер, у «зону». Цяпер мы рабілі падсумаваньні з сабраных у часе таксацыі матар’ялаў.
Па нейкім часе прыйшла вестка аб дамове між генэра-лам Сікорскім і Молатавым пра звальненьне зь лягероў польскіх грамадзян. У нашай лясной часьці былі тады ўжо й грамадзяне савецкія. Хутка нас, польскіх грамадзя-наў, павязьлі ў ПЕЧЛАГ - Пячорскі лягер - дзе знайходзі-лася «Управленне лагерей». Пасьля трох дзён там мяне вызвалі ды сказалі, што маіх дакумэнтаў няма й таму мя-не пашлюць ізноў у лягер на працу. Назад у лягеры ада-слалі тады чалавек 60.
Гэтым разам трапіў я ў вельмі цяжкі лягер. Трэба бы-ло насыпаць насып пад чыгунку, дзённая норма была на-кідаць на плятформу вагону 9 кубамэтраў зямлі. Нормы 66
былі не да выкананьня, а за невыкананьне накладаліся кары й дадатковымі кубамэтрамі й пагоршаным пайком. Вязьні вельмі хутка марнелі, слаблі, гінулі. Лягер да гэта-га быў вельмі брудны, кармілі пагана. Ужо пры канцы жнівеня выпаў сьнег, стала да ўсяго іншага й холадна.
Чыгункай тымчасам ад’яжджалі звольненыя польскія грамадзяне. Мы-ж, мокрыя ад дажджу і сьнегу, вымучаныя працаю, перамерзлыя, пазіралі ўсьлед шчасьліўцам ды цэлы дзень капалі, насыпалі на плятформу зямлю. Вярнуў-шыся позна вечарам ад работы ў лягер, ня мелі дзе памыц-ца, высушыцца, ляжалі мокрыя, гнілі. Раніцай, у мокрай яшчэ вопратцы, змарнелыя, зьзелянелыя, ізноў выходзілі капаць, кідаць зямлю. Ціраз прыходзіла тады думка: «На-што далей цярпець, мучыцца, пераносіць холад і голад?» Але другая думка наперакор першай казала: «Трывай!»
Звальненьне
Пасьля паўтара месяца гэткае цяжкое працы аднае раніцы прыходзе ад лягернае каманды пасланец ды за-гадвае некаторым, у тым ліку й мне, ня выходзіць на працу. Праз паўтары гадзіны мяне выклікалі ў лягерную канцылярыю, дзе сказалі, што я еду на «освобожденне». Праверылі мае дакумэнты, якія ляжалі на стале ў зялё-най папцы з пастаўленым на ёй вялікім знакам запы-таньня, ды выпісалі пасьведчаньне аб звальненьні. За два гады лягернае працы я дастаў за ўсе мае рабскія «праца-дні» як «зарплату» каля 300 рублёў. Пыталіся, куды хачу ехаць, далі час падумаць.
Звольнілі мяне месяцы тры пасьля пачатку вайны зь Нямеччынай. Я задумаў кіравацца туды, дзе цяплей, дзе заўсёды нешта расьце, дзе лягчэй знайсьці яду. Параіўся з адным жыдком, і мы папрасілі, каб далі нам пропускі ў горад Дэрбэнд на ўсходнім беразе Касьпійскага мора.
Да Котласа павязьлі нас грузавікамі. Там мы затрыма-ліся, аддыхнулі. Ішоў якраз транспарт, які вёз на поў-дзень «палякаў» да арганізаванага там польскага войска. Ехалі яны ўжо як вольныя. Селі й мы разам зь імі. Поль-скае войска арганізавалася ў Бузулуку, але места там ужо ня было й таму ўсіх польскіх грамадзян кіравалі ў Узбэкі-стан або ў Туркменію.
3 Котласа мы ехалі на Кіраў, Вятку, тады на Сьвярд-лоўск, Чалябінск. Там, калі я хацеў зайсьді ў рэстаран
67
пад’есьці, мяне ня пусьцілі, бо адзеты быў палягернаму. 3 Чалябінску ехалі на Орск, праз Турксіб, Артыск, Ташкент, Самарканд, Бухару, на Чарджаў у Туркменіі.
Там мы даведаліся, што ўсіх, якіх разгружаюць зь цяг-ніка, кіруюць на працу ў калгасы. Уначы мы выйшлі та-ды з вагону ды селі на цягнік, каб ехаць да Краснаводзку над Касьпійскім морам. У Байрам-Алі мы заўважылі, што па цягніку ходзіць НКВД, правярае дакумэнты, і мы ўця-клі ў кусты.
Ішлі далей пешкі і дайшлі да Мары. Там напаткалі другога знаёмага зь лягеру жыдка, які параіў нам заста-вацца. Хутка мой сябра дастаў працу ў пякарні, я-ж у ма-лочна-брынзавым трэсьце.
Кіраўніком у трэсьце быў украінец, былы зьняволены. Пасьля двух тыдняў мяне накіравалі ў малочна-брынзавы пункт трэсту 20 км. ад Мары. Трэст зьбіраў на пункце ма-лако кароваў, авечак, козаў, вырабляў масла, тварог, аве-чы сыр - брынзу. На гэтым пункце я праседзеў усю зіму, паправіўся, прыбыў на вазе, «па блату» прыадзеўся.
На брынзавым пункце я прабыў да часу, як з польскіх грамадзян пачала фармавацца для выезду ў Іран 3-я Ды-візія Карпацкіх Стралкоў. Каб вырвацда ўрэшце з СССР, увосені 1942 году ў польскае войска накіраваўся й я. (Прыватны архіў)
Вінцэнт Жук-Грышкевіч пасьля павароту з савецкіх лягероу. Ма-ры, Туркменія, кастрычнік, 1941.
68
VIII. У ПОЛЬСКІМ ВОЙСКУ Ў ІТАЛІІ
«Маё падарожжа ў ІІ-гі корпус: Па звальненьні вязьняў з савецкіх лягероў - пераважна беларусаў, палякаў, укра-інцаў, якія збудавалі чыгуначную лінію ад Белага мора да паўночнага Уралу - нас павязьлі цягніком уздоўж Ураль-скіх гор у Туркменскую й Узбекскую ССР...» - піша Віндэнт Жук-Грышкевіч у нататцы, зьмест якое далей абарваны.
«Звольнілі мяне (з савецкіх лягероў, Р. Ж.-Г.) месяцы тры пасьля пачатку вайны зь Нямеччынай...» — піша ён у другім мейсцы. (Разьдзел VII. «У савецкіх турмах і ляге-рох»)
Ад восені 1942 да 1949 году Вінцэнт Жук-Грышкевіч быў у другім польскім корпусе ў складзе VIII-ай Брытый-скай Арміі, сьпярша на Сярэднім Усходзе ў Іраку, Эгіпце, Палестыне, з 1944 г. у Італіі, ды наканец з канца 1945 г. (ці з 1946?, Р. Ж.-Г.) у Англіі. Давялося Вінцэнту Жук-Грышкевічу, як і шматлікім беларусам, сярод якіх быў і Пётра Сыч, браць удзел у бітве пад Монтэ Касыно. 3 удзе-лу ў вайне супраць Гітлера Вінцэнт Жук-Грышкевіч атрымаў чатыры адзнакі - мэдалі:
1. “The Defense Medal” 1939-1945. На адвароце мэдалю - выява караля Англіі - George VI.
2. “The Star” 1939-1945.
3. “The Italy Star”
4. Monte Casino, May 1944. Ha адвароде цыфры: 45 i 334.
5. Ha зялёным сукне мэталёвы бронзавы напіс: Р. R. Officer.
Настаўнікам у вайсковай сярэдняй школе
У войску Вінцэнт Жук-Грышкевіч быў радавым, і «ба-яўся», як казаў, каб хоць не далі яму якога дадвышэньня - у сяржанты дрыкладам... Гэтага ён усьцярогся, але на-далі яму рангу “Public Relations Officer” з правамі афіцэра, бо ад вясны 1945 да 1949 году ён быў настаўнікам, драфэ-сарам гісторыі й псыхалёгіі, у вайсковай (польскай) сярэд-
69
Вінцэнт Жук-Грышкевіч у Эгіпце, 1942.
няй школе для хлапцоў у Модэна, для дзяўчат («пэстак») у Порто Сан Джорджыё, у Італіі, а пасьля ў Англіі.
Адзін зь ягоных вучняў Міхась Яськевіч, цяпер сакра-тар Аддзелу Згуртаваньня Беларусаў у Вялікай Брытаніі ў Манчэстары, у лісьце да аўтара гэтых радкоў успамінае:
«Пасьля вайны (вясной 1945-га году, Р. Ж.-Г.) ў Італіі пры 5-ай Крэсовай Дывізіі сарганізавана польскую гімна-зію ў горадзе Модэна. У гэтай гімназіі апынулася, здаец-ца, 12-15 беларусаў-жаўнераў, якія былі сьведамыя нацы-янальна, пераважна былыя жаўнеры беларускай арміі. Прыпамінаецца такі эпізод: прыходзіць у клясу настаўнік гісторыі - сп. В. Грышкевіч. Устаем. - “Dzieri dobry, prosze siadac” - кажа настаўнік. Пераглядае дзёньнік. У дзёньні-70
У Эгіпце, 1943.
Пры руінах Бабілёну, 1943.
ку была старонка эвідэнцыі вучняў-жаўнераў. Пад маім прозьвішчам падана: “Narodowosc - biaioruska, jezyk ojczysty - bialoruski” i гэтак далей. - “Jaskiewicz Michal” -кажа настаўнік - устаю. - “Skad pan pochodzi?” - кажу, з Наваградчыны, зь вёскі. - “Prosz? siadac.” - Думаю сабе, няўжо палячына прычэпліваецца. Аказалася, наадварот, сп. Грышкевіч шукаў сваіх суродзічаў. Ен і мы, беларусы-жаўнеры, былі той самай думкі. I так паволі мы пазнаёмі-ліся. Сабралася група, паўстала моцнае супрацоўніцтва і то тайнае, бо пагражала нам небясьпека. Калі-б вайско-выя дзейнікі гэта выкрылі, нас, вучняў, выкінулі-б са школы, а прафэсара Грышкевіча звольнілі-б і паслалі-б у аддзел, а можа навет маглі-б даць пад вайсковы суд.
Тады мы, вучні, былі маладыя, пераважна 18-20 гадоў. Нам патрэбна была «апора», і мы ў сп. Грышкевічу мелі «магутную сілу». Сп. Грышкевіч меў прыватную кватэру, жыў у італьянца, карыстаўся цывільнай поштай. Хутка зьвязаўся з М. Абрамчыкам, які жыў у Парыжы. Там быў «Хаўрус», якім кіраваў М. Абрамчык.
Першае наша спатканьне з сп. Грышкевічам адбылося ў піўной. Пасьля мы сталі спатыкацца зь ім у ягонай ква-
71
В. Жук-Грышкевіч са знаёмымі у Галіопалі, 24 сьнежня, 1943.
Выкладчыкі з вучаніцамі жаночай гімназіі у Порто Сан Джорджо ў Італіі ў 1945 г. В. Жук-Грышкевіч пяты. зьлева.
72
тэры (у вільлі над Адрыятыкай, Р. Ж.-Г.) вечарамі, каб ня выклікаць падазрэньня ў уладаў. На такіх паседжаньнях сп. Грышкевіч дзяліўся з намі ўспамінамі зь беларускага жыцьця й лістамі ад М. Абрамчыка, які пісаў аб арганіза-цыйным жыцьці беларусаў у Францыі, аб тым, як уладж-ваюцца бежанцы. Помню, у адным лісьце ён пісаў: «Він-цук, адведай мяне, я не багаты, але хлеба кусок знойдзец-ца, падзелімся...»
КНІГІ ОНЛАЙН
