I я лічу, што прэзыдэнт Эстоніі Ільвэс абсалютна мае рацыю, калі ад імя эстонскага народу гаворыць, што вайна была барацьбой дзьвюх бандаў. Для эстонцаў і першыя і другія былі акупантамі. Свой погляд у Латвіі, свой погляд у Літвы, Харватыі. I трэба паспрабаваць зразумець гэтыя падыходы. Пакуль Эўропа глядзіць на падзеі вайны вачыма чатырох дзяржаваў-пераможцаў, пакуль яна не пачне разумець, што думае пра гэта Ўсходняя Эўропа: Польшча, Літва, Чэхія — будзе цяжка. Мы бачым па сытуацыі зь пераносам помніку савецкаму воіну ў Таліне, што за Эстонію заступаюцца толькі дзяржавы-суседкі і польскі прэзыдэнт. Заходняя Эўропа пакуль што, як мне здаецца, абыякава глядзіць на падзеі ў Таліне. Дракахруст: У падтрымку Эстоніі афіцыйна выступіла НАТО, афіцыйна выступіла ўся Эўракамісія — уся, а ня толькі прадстаўнікі краінаў Усходняй Эўропы. Гардзіенка: Але няма пратэстаў наконт свавольстваў Расеі, якія робяцца ў Маскве. Дракахруст: Менавіта наконт гэтага і былі адпаведныя заявы і НАТО, і Эўракамісіі, і, дарэчы, Злучаных Штатаў. Але гэта між іншага. Гардзіенка: Ня можа быць агульнай праўды, агульных поглядаў: кожны перасьледаваў свае мэты ў гэтай вайне. Тарас: Я разумею эстонцаў і быў бы дурнем ці вар’ятам, калі б стаў адмаўляць пакуты эстонскага народу, усё тое, што прынесла ім савецкая ўлада, савецкая акупацыя. Я згодны, гэта была акупацыя. Але я думаю, што эстонскі ўрад усё ж такі зрабіў памылку — ён падагрэў самыя рэакцыйныя пачуцьці, якія пануюць у сучаснай Расеі, ён падагрэў ксэнафобію, нянавісьць да суседзяў. А калі вярнуцца да агульнага пытаньня — да асобных праўдаў пра Другую ўсясьветную вайну, то я ўсё ж лічу — і гэта маё глыбокае перакананьне — што было нешта супольнае ў той вайне, у змаганьні з гітлераўскім фашызмам. Рэч ня ў тым, які рэжым — сталінскі ці гітлераўскі — быў меншым злом, хоць і наагул няма паміж імі прынцыповай розьніцы, і адзін і другі былі двума жорнамі аднаго млына, паміж якімі апынуўся бе- ларускі народ. На той час глыбінны характар вайны вызначала ня сталіншчына, а супраціў народу, беларускага народу, іншаземнай навале, яго бітва за сваё ня толькі гістарычнае, але і проста фізычнае існаваньне. Нацысты былі нелюдзямі, пасьлядоўнымі і вельмі пэдантычнымі, і свае пляны ліквідацыі ня толькі габрэйства, але і славянства, калі і ня ў печах крэматорыяў, дык шляхам анямечваньня, мелі намер зьдзейсьніць да канца. Нам варта памятаць і нагадваць, асабліва маладым людзям, што ўсё гэта было даказанае ў Нюрнбэргу, на міжнародным судовым працэсе. Наш народ яшчэ ў 1941 годзе адчуў гэта інстынктам самазахаваньня і адразу разгледзеў у нямецкім фашызьме зьвера ня менш страшнага, чым свой, «хатні». Ды гэты іншаземны зьвер не хаваў сваёй натуры — першыя ж яго крокі на нашай зямлі былі крывавымі і нялюдзкімі. Ці была перамога ў вайне беларускай перамогай? Дракахруст: Валянцін Тарас закрануў яшчэ адно пытаньне, больш канкрэтнае і блізкае Беларусі. Апошнім часам у беларускай літаратуры, гістарыяграфіі, публіцыстыцы ідуць дыскусіі пра тое, ці была Другая ўсясьветная, ці Вялікая Айчынная, вайна нашай, беларускай вайной, у чым у ёй палягаў беларускі нацыянальны інтарэс, ці быў ён увогуле? I ці была перамога ў той вайне і беларускай перамогай? Акудовіч: Яшчэ на самым пачатку 1990-х гадоў я надрукаваў у «ЛіМе» артыкул «Вялікая Айчынная ці Другая ўсясьветная», дзе паспрабаваў давесьці, што для беларусаў тая вайна не была і не магла быць Вялікай Айчыннай. Рэч у тым, што беларусы ў тую пару наагул ня мелі Айчыны, бо не былі яшчэ сфар- маванымі як нацыя, яны проста жылі на гэтай зямлі, і калі змагаліся, то змагаліся пад савецкім ці нямецкім прымусам або каб вызваліцца ці схавацца ад самой вайны. Беларускі нацыянальны інтарэс у той вайне, безумоўна, быў. Беларусы хацелі апынуцца свабоднымі і ад немцаў, і ад саветаў. Але, па-першае, такіх беларусаў было ня так ужо і шмат, а, па-другое, паноўныя дзяржавы-монстры і не зьбіраліся пытацца ў беларусаў пра іх нацыянальныя інтарэсы. А што да ўнёску беларусаў у перамогу над фашызмам, дык ён, вольны ці нявольны, быў немалым. A вось пра нейкую перамогу беларусаў наагул я б казаць ня стаў. Мы як былі да вайны ў савецкім канцлягеры, так у ім і засталіся. Дракахруст: Я б тут хацеў прыгадаць досьвед іншай краіны — Францыі, дзе маршал Пэтэн, які ўзначальваў рэспубліку Вішы, зусім ня быў прымітыўным прыслугачом Гітлера, ён думаў пра Францыю, пра захаваньнё нейкай часткі Францыі. I, дарэчы, ступень самастойнасьці рэспублікі Вішы была значна большай, чым усіх іншых дзяржаўных фармаваньняў, створаных пад эгідай нямецкага нацызму. I тым ня менш Францыя вынесла свой вэрдыкт: «Пэтэн — здраднік», і гэты вэрдыкт застаецца актуальным дагэтуль. Гардзіенка: Так яно і ёсьць. Але трэба ўлічваць, што Францыя да 1940 году шмат стагодзьдзяў была незалежнай дзяржавай. А ў беларусаў не было сваёй дзяржавы, тут я з Валянцінам Акудовічам пагаджуся. Па-другое, нельга забываць, што да 1939 году Беларусь была падзеленая на дзьве часткі: усходняя ўваходзіла ў склад СССР, а заходняя — у склад Польшчы. Два зусім розныя грамадзтвы. I жыхароў заходняй часткі Беларусі ў любым выпадку цяж- ка назваць здраднікамі. Людзі, напэўна, яшчэ і пашпартоў не паатрымлівалі, каб змагацца за тую ж савецкую Айчыну. Трэба таксама разьмежаваць дзьве рэчы. Абсалютная большасьць насельніцтва банальна імкнулася выжыць на гэтай тэрыторыі, імкнучыся максымальна доўгі час не станавіцца ні на які бок — ні на савецкі, ні на нямецкі. 3 1941 па 1944 год, па самых аптымістычных падліках, у Беларусі ў партызанах было 375 тысячаў чалавек. Зразумела, што ў ваенных падзеях, тым болын у грамадзка-палітычным жыцьці, бяруць удзел прыкладна 5—10% насельніцтва. Менавіта да іх можна адносіць беларускі нацыянальны інтарэс. Сытуацыя была такой, што да канца 1930-х гадоў ні савецкі Менск, ні савецкая Масква, ні Варшава ня вырашылі беларускага нацыянальнага пытаньня. У савецкай дзяржаве ўсё вынішчалася, былі масавыя рэпрэсіі. Польшча таксама ні на якую беларускую аўтаномію не ішла. I таму натуральна, што беларускія нацыянальныя дзеячы — лічаныя дзясяткі — зьвярнулі ўвагу на Нямеччыну, якая дэкляравала Новую Эўропу. Прычым досьвед быў станоўчым: фактычна дзякуючы Гітлеру незалежнасьць набылі славянскія дзяржавы Славакія і Харватыя. I беларусы паверылі нямецкім дэклярацыям. Але немцы не зьбіраліся даваць незалежнасьць Беларусі, не было гаворкі нават пра аўтаномію. Магчыма, нацыянальныя дзеячы памыліліся, што зрабілі стаўку на Нямеччыну. Але тады прапагандысцкая машына працавала добра. Усё замаскаванае, да 1942 году было цяжка падлавіць немцаў на нейкіх карных апэрацыях, толькі з канца 1942-га ды ў 1943 годзе стала відавочным, што гэты рэжым рэпрэсіўны. А наконт перамогі — зразумела, што пазытыўным было тое, што вайна скончылася, наступіў мір. Гэта плюс. Але Беларусь выйшла з гэтых падзеяў у жахлівым стане. Тарас: Мне даволі цяжка вытрымліваць такі спакойны, акадэмічны тон, бо я тут у пэўнай ступені ангажаваная асоба, паколькі сам быў у партызанах паўтара году, хаця і падлеткам. I гэта ня можа не вызначаць маёй пазыцыі. Я магу пагадзіцца з тым, што акрэсьленага нацыянальнага інтарэсу беларусы ў гэтай вайне ня мелі. Так, людзі выжывалі. Пазыцыя — выжыць, не гарнуцца ні да тых, ні да іншых — была больш уласьцівая вёсцы. Але я лічу, што ў гісторыі вельмі далёкі прыцэл. I калі мы змагаліся з гітлераўскім фашызмам тады, ва ўмовах нацысцкай акупацыі, мы змагаліся за тую Беларусь,'якую і я, і Валянцін Акудовіч маем на ўвазе. Ня тую Беларусь, у якой мы жывем сёньня, а тую, якую мы хочам бачыць — сапраўды дэмакратычную, незалежную, багатую. Калі б гэты гітлераўскі зьвер ня быў павалены і зьнішчаны, наўрад ці нам давялося б вось так разважаць і выказваць акадэмічны погляд на тыя падзеі. У маім атрадзе — я партызаніў на Валожыншчыне ў Налібоцкай пушчы, каля Пяршаяў — было чалавек 30 менчукоў. I далёка ня ўсе яны былі камуністамі ці камсамольцамі. Гэта былі людзі рознага ўзросту, розных прафэсіяў. Яны пайшлі ў лес, бо іх чалавечую годнасьць абурыў абсалютна пачварны, зьверскі характар акупацыйнага рэжыму: людзі не маглі бачыць, як мэтадычна зьнішчаецца габрэйскае гета, як за кожны «праступак» цябе маглі павесіць на шыбеніцы... Сям’я маёй жонкі — гэта рэпрэсаваныя, раскулачаныя. Мой цесьць пасядзеў у 1937 годзе ў сталінскіх засьценках, а ў 1943-м стаў партызанскім сувязным. У партыю ніколі не ўступаў, Сталіна ненавідзеў, але сьвядома дапамагаў партызанам. Так што не было так, што толькі выжывалі і што толькі ідэалёгіі адыгрывалі сваю ролю. Праведнікі і справядлівая справа Дракахруст: Я хачу вярнуцца да думкі Валянціна Акудовіча, што вайна была толькі трагедыяй, катастрофай і ніякай праўды ў ёй не было. Я хачу прыгадаць думку Ўінстана Чэрчыла, таксама аднаго зь пераможцаў у той вайне, які неяк сказаў: «На вайне вы ня можаце быць праведнікам, але справа вашая павінная быць справядлівай». А калі паспрабаваць прыкласьці гэтую формулу знакамітага брытанца да Другой усясьветнай вайны ў Беларусі? Апошнім часам абнародавана шмат фактаў пра тое, што, беларускія чырвоныя партызаны былі, мякка кажучы, не анёламі. Але ці мае гэта значэньне для ацэнкі? Тое ж, што рабілі савецкія партызаны ў Беларусі, рабілі францускія партызаны-макі, рабіла Армія Краёвая ў Польшчы, наагул партызанка ўва ўсіх краінах разгортваецца прыкладна аднолькава — «нельга быць праведнікам». Але канчатковую ацэнку, прынамсі паводле Чэрчыла, вызначае: «...справа вашая павінная быць справядлівай». Дык ці была справядлівай справа? I што наагул вызначае правільнасьць, справядлівасьць справы? Акудовіч: Чэрчыл — бліскучы майстра палітычных афарызмаў. Але калі зазірнуць у самы под гэтага афарызму, дык ад яго бляску мала што застанецца. А ў сытуацыі зь беларусамі, для якіх тая вайна не была, як ужо адзначалася, айчыннай, а значыць, і ня мела агульнага інтэгралу, казаць аб агульнай для ўсіх справядлівай справе, з майго гледзішча, не выпадае. Бо надта неаднолькавай была тут справядлівасьць для розных слаёў насельніцтва. Як слушна казаў Алег, абсалютная балыныня беларусаў хацела проста выжыць. Ужо пазьней, значна пазьней мы гераізавалі і беларусаў, і беларускую партызанку, і наш змагарны патас у той вайне, хай прабачыць мне вельмі шаноўны Валянцін Тарас.