Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
Шлях да суверэнітэту і нсзалежнасці Беларусі быў доўгім і складаным. Спачатку на гэтым шляху былі спробы стварэння беларускай дзяржаўнасці на дэмакратычнай аснове, якая пачала фарміравацца ў Расіі пасля перамогі Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. Ініцыятарамі стварэння дзяржаўнасці на гэтай аснове былі дзеячы беларускіх палітычных партый і арганізацый на тэрыторыі Беларусі. Яны складалі асноўнае ядро беларускага нацыянальнага руху.
Але ажыццявіць свас намеры беларускім дзеячам \ той час нс ўдалося. Асноўнымі прычынамі правалу гэтых спробаў былі: нізкі ўзровень нацыянальнай свядомасці асноўнай масы насельніцтва Беларусі, яго імкненнс ў першую чарг\ вырашыць сацыяльныя праблемы. якія актыўна ўзяліся рэалізавапь бальшавікі. як толькі прыйшлі да ўлады ў выніку перамогі Вялікай Кастрычніцкайсацыялістычнай рэвалюцыі У якасці адной з прычын правалу стварэння беларускай дзяржаўнасці на дэмакратычнай асновс было і тое, што лідэры бсларускага руху імкнуліся аб'яднаць пад нацыяльным сцягам усе сацыяльныя слаі нассльніцтва, у тым ліку буйных землеўласнікаў, чые інтарэсы карэнным чынам разыходзіліся з яго асноўнай масай
Адсутнасць падтрымкі шырокіх народных масаў падштурхнула лідэраў беларускага нацыянальнага руху шукаць дапамогі ў дасягненні сваіх мэтаў у акупантаў спачатку ў кайзераўскай Германіі, а пасля Польшчы. Алс гэта канчаткова дэскрыдытавала беларускі нацыянальны рух. і ён ужо не мог аказаць істотнага ўплыву на фармаванне беларускай дзяржаўнасці Адзіна магчымым варыянтам рэалізацыі гэтай задачы было стварэнне беларускай дзяржаўнасці на савсцкай асновс. што і было ажыццёўлена ў студзсні-лютым 1919 г., калі была абвешчана БССР. пасля вызвалсння бсларускіх зямель ад нямецкіх акупантаў БССР праіснавала больш за 70 гадоў, з іх 68 у складзе Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, і толькі з яго распадам спыніла сваё існаванне.
Як бачна з вышэйсказанага. працэс фармавання і станаўлення беларускай дзяржаўнасці быў цяжкім і складаным. Цяжкім і складаным з’яўлясцца і сучаснае становішча Рэспублікі Беларусь. Яна робіць першыя крокі ў рэалізацыі суверэнітэту і сваёй незалежнасці. Каб яны сталі рэальным фактам, іх патрэбна напоўніць канкрэтным зместам. Зрабіць гэта можна будзе, толькі абапіраючыся на гістарычны вопыт. на глыбокі навуковы аналіз падзей, якія адбываюцца, каб не дапусціць пралікаў і памылак, якія мслі ўжо месца ў нацыянальна-дзяржаўным будаўніцтве. Абагульненнс гэтага вопыту павінны зрабіць псторыкі і прававсды.
У гэтым кірунку беларускімі гісторыкамі і прававедамі ўжо зроблена шматнапісана вялікая колькасць навуковых артыкулаў, шэраг манаграфій. абаронены кандыдацкія і доктарскія дыссртацыі. Але задавальняцца дасягнутым нсльга. бо яшчэ многія пытанні гэтай надзвычай актуальнай праблемы або яшчэ не закраналіся наогул даследчыкамі, або вывучаны павярхоўна. Каб вызначыць іх, высветліць, што зроблена, што патрабус болызі паг-
лыблснага вывучэння патрэбна правеспі скл рпулёзны гістарыяі рафічны аналіз, вызначыць праблемы. якія патрабуюць далейшага вывучэння.
У рамках адведзенага мне час\ прааналізаваць усю літарату ру па праблсмс практычна немагчыма, і тым не менш, я паспра бую. хоць у агульным планс. даць ацэнк) дасягнутага, абазначыць праблемы. якія засталіся па-за ўвагай даследчыкаў або яшчэ вы вучаны нсдастаткова
Каб зрабіць гэта было лягчэй. спачатку вызначы.м асноўныя этапы ў развіцці беларускай гістарыяграфп па праблемс Гэта знач на аблсгчыць вырашэннс пастаўленай мэты
У беларускай гістарыяграфіі па г історыі бсларускага нацыя нальнага руху і праблемах фармавання дзяржаўнасці Беларусі (іх нельга разглядаць паасобна) можна вызначыць тры асноўныя псрыяды. або этапы. Гэта:
1) 1917 г. канец 20-х пачатак 30-х гадоў;
2) пачатак 30-х гадоў канец 80-х;
3) канец 80-х пачатак 90-х гадоў да нашых дзён
На псршы.м этапе важю ўклад у распрацоўку праблемы ўнеслі вядомыя дзеячы беларускага нацыянальнага руху: А Луцкевіч. А.Станкевіч, У.Гадлеўскі, Я.Варонка. К.Езавітаў. А.Цвіксвіч. П.Крычэўскі. М.Краўцоў, Т.Грыб. Я.Канчар. Ф Турук. А.Бурбіс і інш. Іх працы змяшчаюць каштоўны фактычны матэрыял аб узнік ненні і дзейнасці першых беларускіх палітычных партый, іх ідэалогіі, палітыцы і тактыцы на тым ці іншым этапе гістарычнага развіцця, аб псршымУсебеларускім з'ездзе. абвяшчэнні БНР дзейнасці Рады і ўрадаў БНР. іх супрацоўніцтве з нямсцкімі і польскімі акупантамі і па іншых пытаннях Напісаныя непасрэднымі ўдзельнікамі падзей. яны дазваляюць сучасным даследчыкам супастаўляць розныя пункты погляду. падыходы і меркаванні, ацэнкі ў дачыненні да праблемы стварэння беларускай дзяржаўнасці ў пачатку XX стагоддзя.
Аднак публікацыі вышэйназваных аўтараў грашаць празмернай рамантычнай узнёсласцю, эмацыянальнасцю. пераацэнкай сваіх магчымасцей. спробамі выдаць жадаемае за сапраўднас і г.д. Да іх патрэбна ставіцца крытычна. супастаўляць і параўноўваць прыведзеныя факты з архіўнымі матэрыяламі і іншымі дакументальнымі крыніцамі.
Такога ж падыходу патрабуюць і публікацыі таго часу лідэраў другога крыла беларускага нацыянальнага руху радыкальнага: Дз.Ф.Жылуновіча. А РЧарвякова і інш. У іх таксама закра-
наліся праблемы ўзнікнення і развіцця беларускага нацыянальнага руху фарміравання ў ім радыкальнага напрамку. разглядаліся пытанні арганізацыі і дзсйнасці Беларускага нацыянальнага камісарыяту. беларускіх камуністычных сскцый. іх ролі ў падрыхтоўцы і абвяшчэнні БССР
Нскаторыя звесткі па праблеме нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва ў Беларусі ў 1917 1920 г. утрымліваюцца і ў працах тагачасных беларускіх камуністычных лідэраў А.Ф.Мяснікова. В.ГКнорынаі інш.. якія публікаваліся ўтой час.
Спрабавалі разабрацца з гэтай праблсмай у 20-я гады і беларускія прававеды. У 1929 г. у першым нумары працаў кафедры сучаснага права АН БССР быў апублікаваны артыкул Г.Парэчына «Ідэя беларускай дзяржаўнасці перад утварэннсм Савецкай Беларусі». Аўтар спрабаваў прасачыць узнікненне і развіццё бсларускай нацыянальна-дзяржаўнай ідэі на працягу XIX псршай чвэрці XX стагоддзяў. звяртаючы асаблівую ўвагу на складаныя і супярэчлівыя падзеі 191 7 1920 г
Аналіз публікацый 1917 канца 1920-х гадоў сведчыць. што ў першас паслявасннае дзесяцігоддзе існаваў плюралізм думак. мірнас суіснаванне розных школ і напрамкаў даследаванняў, што спрыяла ўссбаковаму вывучэнню псторыі. Але такос становішча назіралася нядоўга да пачатку 30-х гадоў. У і эты час разгарнулася актыўная барацьба супраць «правага ўхілу» і «нацыянал-дэмакратызму». у пстарычнай навуцы ўсталявалася адзіная марксісцкая метадалогія. У гэтых умовах бсларускі нацыянальны рух. беларускія нацыянальна-дэмакратычныя партыі і арганізацыі. спробы стварэння бсларускай дзяржаўнасці на дэмакратычнай аснове сталі разглядацца толькі як варожыя марксізму. дыктатуры пралстарыяту. як асноўныя праціўнікі бальшавікоў. Менавіта такі падыход быў харакгэрны для публікацый Д.Дудкова. А.Кіржніца, А.Зюзькова. С.Валкавыскага і інш.
У другой паловс 30 1950-я гады тэмы. звязаныя з распрацоўкай гісторы’ бсларускага нацыянальнага руху, стварэння беларускай дзяржаўнасці на дэмакратычнай аснове. практычна знаходзіліся пад забаронай. У гэты час выйшлі з друку толькі дзве манаграфічныя працы Н.В.Каменскай, прысвечаныя гісторыі ўтварэння БССР. У іх галоўная ўвага надавалася кастрычніцкім падзеям 1917 г і ўсталяванню Савецкай улады ў Беларусі, у меншай ступені даследавалася нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва. Названыя работы насілі не навуковы. а прапагандысцкі харакгар і не ўтрымлівалі спасылак на дакументальныя крыніцы.
Становішча змянілася пасля XX з'ездаКПСС. У канцы 50-х. 60-80-я гады ўзмацніўся акцэні на навуковым вывучэнні мінулага, у тым ліку гісторыі нацыянальных рухаў і палпычных паргый, праблсм беларускага нацыянальнага руху і беларускай дзяржаўнасці Гэтыя праблемы знайшлі адлюстраванне ў кандыдацкіх дысеріацыях Е.Ф.Саўчук, В П.Засінца, Э А. Ліпецкага. I I Коўкеля, доктарскай дыссртацыі В.А Круталевіча. публікацыях A ll Грыцкевіча. І.М.Ігнацснкі, С.З.Пачаніна, В.А.Круталсвіча. УФ Ладысева, М.С.Сташкевіча, I I Коўкеля і інш У іх даследаваннях і публікацыях наасновс багатага дакумснтальнага матэрыялу раз глядаліся праблсмы гісторыі бсларускага нацыянальнага руху, фармавання і дзейнасці беларускіх палітычных партый і арганізацый, іх стратэгія, палітыка і тактыка. станаўленнс і развіццё беларускай дзяржаўнасці.
3 усіх вышэйпсралічаных аўтараў асобна хацслася б выдзеліць В А.Круталсвіча і М.С.Сташксвіча. якія ўнеслі найбольш значны ўклад у распрацоўку разглядаемых праблем В.А.Круталевіч першым паказаў у сваіх публікацыях панараму развіцця бсларускага нацыянальнага руху ў 1917 1919 г.. раскрыў працэс фармавання беларускай дзяржаўнасці ў гэты перыяд. Яіо публікацыі характарызуюцца неардынарным падыходам. глыбокім навуковым узроўнем, шырокім выкарыстаннем архіўных крыніц перыядычнага друку таго часу. М С Сташкевічу належыць роля першаадкрывальніка ў бсларускай гістарыяграфіі грамадскіх рухаў і палітычных партый. Гэта яго публікацыі і ў першую чаргу манаграфіі даюць магчымасць уявіць усю палітру грамадска-палітычнага руху ў Беларусі ў псршай чвэрці XX стагоддзя, гісторыю агульнарасійскіх, беларускіх, яўрэйскіх і польскіх палітычных партый, якія дзейнічалі ў Беларусі ў гэты час. высветліць іх ролю, якую яны адыгралі ў станаўленні і развіцці беларускай дзяржаўнасці.
Даслсдчыкаў гэтага перыяду, да якіх належу і я, сёння крытыкуюць за аднабаковы падыход у асвятленні падзей. празмерную запартызаванасць і г.д. Так. гэтую крытыку можна прызнаць слушнай, бо працы пісаліся ў той час. калі КПСС была кіруючай партыяй. дамінавалі адзіная марксісцка-ленінская метадалогія і класавы падыход да ацэнкі гістарьгчных падзей. Нс было свабоднага досту пу і да закрытых архіваў Даследчыкі не маглі карыстацца імі ў сваіх даследаваннях.
Але псрад крытыкамі я хацеў бы паставіць пытанне ці можам і ці маем мы права цалкам адмаўляццаад класавага падыхо
ду і марксісцкай метадалогіі. у аснове якой ляжыць гэты падыход. Жыццс сёння нас арыентуе якраз на іншае, і бліжэйшы час пакажа. на каго нам арыентавацца: на празмсрных багацсяў якія шляхам падману і іншых маніпуляцый нажылі на горы народным мільярды. ці на тых, каго абрабавалі і хто апынхўся на грані выжывання.
КНІГІ ОНЛАЙН
