Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
У канцы 80 пачатку 90-х гадоў наступіў трэці э ran у гістарыяграфіі гісторыі беларускага нацыянальнага руху. станаўлення і развіцця беларускай дзяржаўнасці. У гэты час перад даслсдчыкамі адкрылася магчымасць шырокага доступу даархіўных матэрыялаў. асабліватых. якія знаходзіліся на спецзахаванні, наватда архіваў КДБ, пачалі публікавацца працы дзеячоў бсларускага нацыянальнага руху, якія раней знаходзіліся пад забаронай. Гэта спрыяльна паўплывала на актывізацыю навуковых даследаванняў. У сувязі з гэтымі пераменамі ў апошні час з’явіўся шэраг кандыдацкіх дысертацый: С.С.Рудовіча, М.В.Цубы, А.Д.Тогулевай. Н.А. Глушаковай, В.Г.Мазца, ТЯ.Паўлавай, М В.Гудава, А.Г.Багдановіч і інш . у якіх даслсдуюцца праблемы ўзнікнсння і дзейнасці беларускіх палітычных партый і арганізацый, станаўлсння нацыянальнай дзяржаўнасці: абвяшчэнне БНР, яс міжнародная дзейнасць, удзел беларускіх палітычных партый і арганізацый ва ўзброенай барацьбе супраць Савецкай улады і партыі бальшавікоў, шэраг іншых пытанняў.
ГІаколькі гэтыя праблемы актыўна дыскутаваліся ў псрыядычным друку і сярод грамадскасці, то яны сталі таксама і тэмамі манаг рафічных даследаванняў, навуковых артыкулаў аўтарамі якіх з'яўляюцца як ужо вядомыя гісторыкі, так і маладыя. якія прыйшлі ў навуку ў апошні час. Сярод іх неабходна назваць В.А.Круталевіча, М.С.Сташксвіча, І.М.Ігнаценка, Ю.П.Смірнова, Р.П.Платонава, А.П.Грыцксвіча, У.М.Міхнюка, У.Ф.Ладысева, П.І.Брыгадзіна, І.І.Коўкеля, С.С.Рудовіча, Н.І.Стужынскую і іншых.
Актывізавалася ў гэты час і публікацыя дакументальных крыніц. УМ Міхнюк, М.С.Сташксвіч. А.Ф.Хацксвіч разам і паасобку з УУАдамушкам, Э.А.Ліпсцкім, А.М.Гесь, А.І.Валахавічам і іншымі даследчыкамі і архівістамі апублікавалі шэраг дакументальных матэрыялаў, звязаных з допытамі арыштаваных дзсячоў беларускага нацыянальнага руху ў 30 40-я гады: В.Ластоўскага, А.Смоліча, Я.Лёсіка, Б.Тарашкевіча, С.Рак-Міхайлоўскага, А.Луцксвіча, А.Сокала-Култыкоўскага. У.Пракулевіча, К.Езавітава і іншых. Гэта дас гісторыкам магчымасць глыбей зразумсць эпоху, больш грунюўна падысці да асвятлення гісторыі беларускага нацыянальнага руху. станаўлення бсларускай дзяржаўнасці.
Вялікае значэнне для даследчыкаў маюць і публікацыі дакумснтаў, знойдзеных у архівах Беларусі, Ліівы Расійскай Федэрацыі. а таксама апублікаваных раней у эміграцыйных выданнях Гэта датычыць пратаколаў Першага Усебеларускага з езда, матэрыялаў Слуцкага паўстання палітычнай нарады ў Празе ў верасні 1921 г.. палітычнай нарады ў Берліне ў кастрычніку 1925 г. і інш. У гэтым вялікая заслуга рэдакцыі часопіса «Спадчына», якая шмаі зрабіла ў гэтым кірунку. Тое ж самас хочацца сказаць і ў адрас С.Шупы. а іаксама тых. хто дапамагаў яму ажыццявшь праекя выдання віленскага архіва БНР. Я добра знаёмы з матэрыяламі 582 фонда архіва Літвы, бо працаваў з імі на працягу двух гадоў (у 1973 і 1974 г.). Гады яны знаходзіліся насакрэтным захоўванні. і толькі некаторыя даследчыкі мслі магчымасць з імі азнаёміцца. Цяпер, дзякуючы пхблікацыі матэрыялаў фонда. імі могуць карыстацца многія даследчыкі
Пошук і публікацыя новых матэрыялаў далі магчымасць гісторыкам падрыхтаваць і апублікаваць шэраг грунтоўных манаграфій. у якіх па-новамх разглядаюцца многія праблемы беларускага нацыянальнага руху, нацыянальнага будаўніцтва Сярод гэтых работ у першую чаргу хацелася б назваць манаграфіі В.А. Круталевіча: «На путях нацнонального самоопрсделення (БНРБССР-РБ)» (Мн . 1995) і «Нстормя Беларусн становленме нацнональной дсржавностй (1917 1922 г.)» (Мн . 1999). за якія ён ат-
рымаў Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь. а таксама калектыўныя працы, выдадзеныя ў Гомелі маскоўскімі, мінскімі і гомельскімі гісторыкамі ў 90-я гады. Гэта: «Октябрь 1917 г н судьбы полнтаческой оппознцнн: В 3 частях» (Гомель, 1993) н «Становленне м крушенне однопартайной снстемы в СССР» (Гомель. 1995) пад рэдакцыяй М Э.Энціна і пры непасрэдным удзеле М.С.Сташкевіча. Сярод гэтых пхблікацый нельга абмінуць манаграфіі УФ Ладысева і П.І Брыгадзіна «На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917 1920 г.)». калектыўную працу У.К.Коршука. Р.П.Платонава. І.Ф.Раманоўскага Е ГБагдановіч «Государственность Беларусн: проблемы форммровання в программах полнтнчсскнх партнй». а таксама невялікую па аб'ёме працу А.М Рэзніка «К вопросу о государствснностн БНР. нлн Так была лн БНР государством?». Гэтыя публікацыі даюць магчымасць паставіць кропкі над многімі ідэалагічна вострымі і спрэчнымі пытаннямі станаўлення і фарміравання беларускай дзяржаўнасці. Шмат цікавай інфармацыі ўтрымліваюць таксама манаграфіі С.С Рудовіча і Н І.Стужынскай,
Вось сцісла аб і ым. як складаюцца справы ў беларл скай псгарыяграфіі па праблсмах гісторыі беларускага нацыянальнага рух\ і фармавання бсларускай дзяржаўнасці. Вядома. што ў гэтым паведамлснні я нс змоі ахапіць усс праблемы і нс змог назваць многіх публікацый. якія заслу гоўваюць увагі. Іх больш за тысячу. і няхай даруюць мне аўтары тых. што я нс назваў. Зробім гэта ў наступны раз, можа. у асобнай манаграфіі Сёння мнс хацелася б некалькі слоў сказаць яшчэ і аб польскай. беларускай эмігранцкай і замежнай гістарыяграфіях па праблсме. Пачнсм з польскай. Яс можна падзяліць на тры асноўныя этапы: даваснную. пасляваенную (часоў ПНР) і сучасную. 3 даваснных польскіх гісторыкаў праблемамі бсларускага нацыянальнага руху, стварэння бсларускай дзяржаўнасці. становішча бсларусаў у складзе П Рэчы Паспалітай актыўна займаліся Л.Васілеўскі. К.Сракоўскі. Я Ахота. П Трайдэнскі. С.Віслоух. С.Ельскі. З.Урбаньскі і інш. У іх працах змяшчасцца шмат цікавага матэрыялу. і аб іх патрэбна всдаць сучасным беларускім даследчыкам. Артыкул па гэтай праблемс мною надрукаваны ў матэрыялах навуковай канфсрэнцыі. прысвечанай 70-годдзю Інстыгута гісторыі НАН Беларусі. якая праходзіла ў Мінску 6-7 кастрычніка 1999 г.
3 пасляваснных польскіх гісторыкаў якія ўнеслі важкі ўклад у распрацоўку праблем беларускага нацыянальнага рхху. беларуска-польскіх узаемаадносін. асабліва палітыкі Польшчы ў адносінах да Беларусі ў 1918 1925 г. патрэбна назваць у першую чаргу А.Бсргман. В.Гастынску. А Дзяруту: РВапіньскага. Е.Куманецкага. П.Ласоўскага, Ю.Левандоўскага, А.Юзвснкх і інш Іх працы напісаны набагатай дакументальнай аснове і ўтрымліваюць шмат цікавых звестак для беларускіх гісторыкаў.
Нямала пішуць аб беларуска-польскіх узаемаадносінах напярэдадні і ў час польска-савецкай вайны. атаксама ў міжваснны перыяд сучасныя польскія гісторыкі: К Гамулка. А.Глагоўская, Ю.Героўская-Калаур. 3 Карпус. А.Латышонак. Г.Лукомскі. М.Мароз. Е.Рэзмер, Я.Юркевіч і інш. Без іх прац сёння таксама не можа абысціся ні адзін гісторык, які ўсур'ёз займасцца даследаваннем праблсм гісторыі бсларускага нацыянальнага руху. станаўлення беларускай дзяржаўнасці.
Цікавяцца бсларускай праблсматыкай, звязанай з гісторыяй сваіх краін. таксама нашы паўночныя і паўднёвыя суседзі \ краінцы. літоўцы і латышы. Сярод іх хацслася б асобна выдзеліць маладога талснавітага латышскага гісторыка Э Якабсона. які ча-
ста прыязджае да нас на канферэнцыі і публікуе цікавыя магэры ялы па беларуска-латвійскіх узаемаадносінах у 1919 1921 і
Гістарыяграфічны агляд па праблемах гісторыі беларускага нацыянальнага руху і нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва быў бы далёка няпоўным. калі б мы нічога не сказалі аб працах беларускай пасляваеннай эміграцыі Многія з іх ужодарослымі пакі нулі радзіму ў сувязі з тым, што ў гады Вялікай Айчыннай вайны актыўна супрацоўнічалі з гплераўскімі акупантамі, а другія выехалі на Захад з сваімі бацькамі. там атрымалі вышэйшую адукацыю. актыўна ўключыліся ў антысавсцкую барацьбу разам з прад стаўнікамі старэйшага пакалення. Але стварыць штосьці фундаментальнае ў навуковым плане па гісторыі Бсларусі і. у прыватнасці. па гісторыі беларускага нацыянальнага руху, станаўленню беларускай дзяржаўнасці яны не змаглі. На гэта былі аб'ектыўныя прычыны. Беларускія эмігранцкія гісторыкі былі адарваны ад архіўных матэрыялаў, нс мелі яны доступу да іншых даку ментальных крыніц У сваіх працах яны спасылаліся ў лепшым выпадку на публікацыі былых лідэраў беларускага нацыянальнага руху, газстныя публікацыі часоў Кастрычніцкай рэвалюцыі і грамадзянскай вайны. якія былі самі далёкімі ад аб’сктыўнасці. Таму і працы. створаныя эмігрантамі, носяць не навуковы, а болып прапагандысцкі характар, не пазбаўлены палітычнай прадузятасці. уплываў ідэалопі «халоднай вайны». Навуковая каштоўнасць іх нсвысокая
Прыкладна такую ж ацэнку можна даць і публікацыям замежных саветолагаў, прысвсчаным гісторыі Бсларусі, ажыццяўленню савецкай нацыянальнай палітыкі ў ёй, фармаванню беларускай дзяржаўнасці. Яны грашаць тымі ж недахопамі. што і публікацыі беларускай эміграцыі.
Як бачна з гістарыяграфічнага агляду. у беларускай айчыннай і замсжнай гістарыяграфіі ўжо накоплена вялікая колькасць прац па самых розных аспектах гісторыі беларускага нацыянальнага руху; станаўленню беларускай дзяржаўнасці. Нскаторыя пытанні вывучаны ўжо даволі грунтоўна Гэта датычыць раскрыцця перадумоў зараджэння бсларускага нацыянальнага руху, псрарастання яго з культурна-асветніцкага кірунку ў палітычную барацьбу. узнікнення і дзейнасці першых беларускіх палітычных партый і арганізацый, іх дзейнасці ў гады псршай рускай рэвалюцыі, у перыяд паміж першай і другой рэвалюцыямі ў Расіі. вясной і летам 1917 г., ва ўмовах Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай
рэвалюцыі. грамадзянскай вайны і $амежнай васннай інтэрвснцыі. Даволі грунтоўна даслс іаваны гаксама арганізацыйныя асновы. ідэалагічныя платформы стратэгія палітыка і тактыка асноўных беларускіх палігычных партый і аріанізацый як v часы апошніх рэвалюцый у Расіі. так і у іады грамадзянскай вайны. Раскрыты такса.ма і спробы лідзраў беларускага р\х\ стварыць нацыянальную дзяржаўнасць спачатку ва ўмовах нямсцкай, a пасля і гюльскай акупацыі. Алс не ўсе нюансы палітыкі Рады і ўрадаў БНР у гэты час вядомы даследчыкам. Многія і найбольш каштоўныя дакументы па гэтай праблеме былі вывсзены Міколам Абрамчыкам з ГІрагі ў Парыж пасля смсрці Васіля Захаркі. He закраналі пакуль што даследчыкі і праблем легітымнасці фармавання Выканкома Усебелару скага з'езда, яго Рады. правамернасці фарміравання ўрадаў БНР. дзсйнасці Рады БНР і іншых лытанняў. Гэтатолькі некалькі праблем, якія патрабуюць далейшай распрацоўкі. А іх значна больш. Патрэбен больш глыбокі і грунтоўны гістарыяграфічны аналіз.
КНІГІ ОНЛАЙН
