Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
Аналіз пазіцый меншасцяў адносна большасці выражаецца ў катэгорыях латэізацыі (утойвання) ідэнтычнасці; сегрэгацыі (самаізаляцыі); маргіналізацыі; асіміляцыі і інтэграцыі (як двух шляхоў прыстасавання да культурных узораў большасці; у першым выпадку меншасць прысвойвас ўзоры большасці, у другім засвойвае, захоўваючы ўласныя); акамадацыі (зліццё мсншасці з болыпасцю праз шлюбныя стасункі), свабоднай эксплікацыі меншасцю сваёй культуры; культурнага партнёрства як падставы да стварэння плюралістычнага грамадства. Гэтыя катэгорыі адлюстроўваюнь спектр сітуацый меншасцяў. якія могуць вагацца ад канфармізму да нонканфармізму. У сучасным беларускім гра-
мадстве пераважаюць асіміляцыя і інтэграцыя. хоць сустракаюцца і іншыя праявы функцыянальнага аспскту яго гетэрагеннасці. якія патрабуюць далейшага даслсдавання У 1970-1980-я г. псрапісы нассльніцтва выкрылі працэсы латэізацыі і дэлатэізацыі ідэнтычнасці палякаў. Адной са своеасаблівых тэндэнцый з яўляецца культпурны рэвісалгім. які нраяўлясцца ў прысваснні бсларусамі, якія належаць да рускамоўнай большасці. беларускай найыянальнай кулыуры і мовы Ён працягвасцца ў свосасаблівай шверсіі акулыпурацыі, г.зн. у добраахвотным прысвойванні і распрацоўцы беларускай культуры як культуры меншасці небеларусамі.
Структурны і функцыянальны аспскты аналізу шматкультурнага грамадства даюць падставу для тыпалагічнага аналізу кіравання ім з боку дзяржавы Істотнае значэннетут мас асэнсаваннс катэгорыі «кулыпурны плюралізм». Нярэдка гэтае паняццс ўжывасцца як сінонім гетэрагеннасці, або ў значэнні антытэзы асіміляцыі. Ж.Сімпсан лічыць, што плюралізм адлюстроўвае іншы ўзровень грамадскай дыфсрэнцыяцыі. чым гетэрагеннасць. Калі паняцце гетэрагеннасці апісвае множнасць сацыякультурных кампанентаў. якія аб’яднаныя адзінай сістэмай сацыялыіых інстытутаў. то плюралізм апісвас сітуацыю множнасці культурных анклаваў. кожны з якіх мае сваю сетку інстыіу таў. Гаворка ідзе аб такіх інстытутах. як рэлігія, адукацыя. сістэмы сваяцтва. культурныя і палітычныя арганізацыі. Зразумела. што функцыянаванне такіх інстьпу таў залсжыць не толькі ад пазіцыі большасці. але ад пазіцыі дзяржавы і ўлады. якія ствараюць палітычныя і юрыдычная ўмовы іх функцыянавання і партнёрства. На Беларусі створаны пэўныя падставы для развіцця плюралістычнага грамадства. Існаванне культурных таварыстваў. этнаканфесійных груп, элемснтаў нацыянальнай адукацыі выражае тэндэнцыі на шляху інстыту цыяналізацыі этнічных культур. Аднак сапраўдны плюралізм на Беларусі будзе вызначацца тым. наколькі ўдасцца захаваць беларускамоўнае асяроддзе ва ўмовах рускамоўнага атачэння і развіваць роўныя партнёрскія стасункі паміж дзвюма групамі грамадства.
ПРАБЛЕМЫ ПЕРЫЯДЫЗАЦЫІ ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСКАЙ КУЛЬТУРЫ
[ історыя беларускай культуры да апошняга часх нс вывучалася як самастойная галіна беларусазнаўства Таму яе перыядызацыя. натуральна. не выпрацавалася ў больш-менш стабільным выглядзе і прадстаўлена толькі ў асобных навучальных праірамах культуралагічных і мастацтвазнаўчых даслсдаваннях. Свая перыядызацыя адносна склалася ў працах па гісторыі беларускай літаратуры, тэатра. архітэктуры. асветы, і дыкгуецца яна шмат у чым спецыфічнымі асаблівасцямі функцыянавання гэтых складнікаў культуры. Пры выпрацоўцы ж перыядызацыі развіцця кульгуры як цэласнага комплексу каштоўнасцяў патрэбен падыход. які б дазваляў лучыць усе складнікі ў сістэму і адпаведна выдзяляць этапы яе руху.
Найбольш надзейным такім падыходам з яўляецца гістарычны. г.зн.. што класіфікацыя псрыядаў развіцця культуры вызначаецца гістарычным размежаваннем такога развіцця Інакш кажучы, перыядызацыя ўласна гістарычнага працэсу дыктус тут перыядызацыю руху культуры. Аднак гэты прынцып нс з яўляецца універсальным і нс можа стаць панацэяй пры высвятлснні этапаў развіцця нацыянальнай культуры, пошукх мсжаў такіх этапаў Таму што гістарычная рэальнасць, як вядома. на многа шырэйшая за рэальнасць культуры. 1 многія гістарыятворчыя фактары (сацыяльныя, эканамічныя. палітычныя, ваенныя). штовыходзяць за рамкі культурнага поля. вельмі значныя, a то і вызначальныя для перыядызацыі гісторыі Беларусі Алс нс заўсёды яны стасуюцца тут з этапнымі з’явамі і працэсамі беларускай культуры. Такім чынам, гэты прынцып перыядызацыі. які можна назваць гістарычным. павінен падмацоўвацца і ўдакладняцца іншымі.
У прыватнасці. істотнае значэнне ў культуралагічнай псрыядызацыі мае развіццё мастацкіх стыляў. Змены стыляў адлюстроўваюць якасныя зр\хі ў светаадчуванні грамадства і дазваляюць паказаць, акрамя ўсяго іншага. развіццё беларускай культуры ў кантэксцс с\светнай. Бо культу ра беларускага народа прайшла ўсе тыя духоўна-'эстэтычныя этапы (акрамя антычнасці), якія зведалі еўрапейскія культуры (раманская традыцыя. готыка. барока. класіцызм, рамантызм, рэалізм. мадэрнізм) Пры гэтым добра высвятляюцца спсцыфічныя асаблівасці нацыянальнай кулыу ры. бо
тыя ці іншыя стылёвыя этапы мелі ў Бсларусі адметную гісторыю і ўзровснь функцыянавання
Але мастацка-стылёвы прынцып перыядызацыі прыдатны толькі для мастацкай кулыуры і нс можа дзсйнічаць пры вывучэнні іншых, немастацкіх галін культуры навукі. рэліі іі. адукацыі, права, друку. Таму неабходна ўлічваць таксама іх свосасаблівыя заканамернасці ў кантэксце духоўнага развіцця грамадства. нацыі.
У цэлы.м найбольш аптымальным для стварэння перыядызацыі гісторыі нацыянальнай культуры з’яўляецца спалучэнне розных прынцыпаў, паводле якіх расчлянясцца шлях культуры. Дасягнуць гэтай задачы складана, і ў практычных распрацоўках перыядызацыі на псршы план выступас нейкі адзін прынцып часцей гістарычнага размсжавання матэрыялу.
Гэтым прынцыпам кіраваліся Л.Лыч і УНавіцкі, аўтары навучальнага дапаможніка для студэнтаў «Гісторыя культуры Беларусі» (1996). Увесь гістарычна-кулыурны працэс яны раздзялілі на дзевяць перыядаў старажытнай Беларусі, Вялікага княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі, чатыры перыяды савецкага часу і сучаёны этап. Такое размсркаванне, праўда. не зусім прапарцыянальнае паводле структуры. Працягласць і духоўная значнаснь сярэднявсчча, Рэнссанса, новага часу, якія займаюць у гісторыі беларускай культуры дзссяць стагоддзяў і ўціснуты ў рамкі чатырох перыядаў, ніяк тыпалагічна нс суадносяцца з чатырма псрыядамі культуры савецкага часу, які налічвае 70 гадоў. У гэтай пэўнай нслагічнасці перыядызацыі трэба бачыць нс столькі даніну колішнім нормам псрыядызацыі (асабліва ў гістарычнай навуцы), колькі нераспрацаванасць (нават на факталагічным узроўні) беларускай культуры даўніх эпох.
У навучальнай праграме па гісторыі бсларускай культуры, выдадзенай Гродзенскім дзяржаўным універсітэтам імя Янкі Купалы ў 1994 г. (складальнік А Пяткевіч). таксама выкарыстаны гістарычны прынцып. Матэрыял раскладзены на восем перыядаў, з іх савецкаму часу адвсдзены толькі два перыяды даваенны і паваенны, што варта лічыць апраўданым у сэнсс змястоўнай прапарцыянальнасці структуры. У гэтай праграмс асобна вылучаны перыяд 1902-1921 г., які складальнік называе псрыядам «нацыянальнага адраджэння». Мэтазгоднасць яго дыктуецца прынцыповымі якаснымі зменамі, што адбываліся ў гэты час на нацынальнай грамадска-культурнай нівс і паспрыялі бурнаму ўздыму беларусазнаўчай навукі, беларускай літаратуры, тэатра, школы, друку
У гродзснскай праграме ёсць яшчч раздзсл «Кульпра Заходняй Беларусі (2О-ЗО-я г)» Гэта вельмі адметная старонка духоўнага жыцця народа ва ўмовах нольскай дзяржавы I самастойнасць та кога перыяду ў ( історыі бс.іарускай ку іьтуры не выклікае сумненняў. Між тым ён нс ўпісаўся ў перыядызацыю аўтараў «I історыі культуры Бслархсі» і ў выніку адпаведны матэрыял апынуўся па-за мсжамі навучальнага дапаможніка
Увогуле ж псрыядызацыі і ў згаданай праграме I родзенскаіа універсітэта. і ў «Гісторыі культуры Беларусі» прынцыпова блізкія аўтары-складальнікі кіруюцца перш за ўсё спосабам паэіапнага гістарычнага дзялення працэсу кулыурнага жыцця. Змсны эта паў вызначаюцца тут зменамі дзяржаўнасці на тэрыторыі краю і адпаведнымі зменамі афіцыйнай унутранай палітыкі і ідэалогіі. што вызначылі шмат у чым характар і напрамкі развіцця культуры. Нс выпадкова гэтыя этапы маюць і канкрэтныя храналагічныя рамкі.
Па іншым шляху стварэння гіерыядызацыі ідзе складальнік навучальнай праграмы па гісторыі культуры Беларусі Рэспубліканскага інстытута вышэйшай школы і гуманітарнай адукацыі Э.Дарашэвіч (1994 г) Большасць з дванаццаці распрацаваных ім псрыядаў ён нс датуе, размываючы ў значнай меры гістарычны прынцып псрыядызацыі Дакладнсй. складальнік старасцца спалучаць гэты прынцып з тымі падыходамі. якія высвятляюць час дзсйнасці пэўных мастацкіх ідэй. стыляў. культурных рухаў у Беларусі. А каб такое спалучэннс адбылося. разглядас той ці іншы псрыяд двойчы. толькі з розных пункгаў гледжання. Атрымліваюцца два перыяды развіцця культуры на матэрыялах аднаго псрыяду гістарычнага жыцця. Напрыклад, выдзяляецца раздзел «Культура Беларусі падчас Вялікага княства Літоўскага» Насіупным ідзе раздзсл «Культураэпохі Адраджэння і Рэфармацыі». хоць там і ту т дзсйнічае к\льтура адзінага. рэнесанснага тыпу, і гістарычна яна нс падзялясцца Ці яшчэ: раздзел «Культура Контррэфармацыі і барока» змяняецца раздзелам «Культура эпохі Асвстніцтва». Складальнік не зважае на тую акалічнасць. што беларускае барока мсла свой позні псрыяд (г.зв віленскае барока) і развгвалася ў другой палове XVIII ст. у час Асветніцтва. З'акім чынам адзін этап перыядызацыі накладваецца на другі Ігнараваннс ў гэтай праграме гістарычнага прынцыпу нараджае такі. напрыклад. раздзел. як «Айчынная вайна і яе адлюстраваннс ў творах культу ры». Тут ужо маем справу нават не з перыядызацыяй. а з тэматычным кірункам культурнага жыцця нсакрэсленага
часу. Усё ж перыядызацыя гісторыі культуры Беларусі. падрыхтаваная Э.Дарашэвічам. мае і свае пазітыўныя бакі. бо арыентуе ў цэлы.м на вывучэпнс кулыурных з’яў і працэсаў у іх спсцыфічнасці і самакаштоўнасці.
3 друтога боку. абсалютызацыя гістарычнага прынцыпу. уцісканне працэсаў культх рна-мастацкага жыцця ў строга вызначаныя грамадска-гістарычнымі падзеямі межы. звужэнне гэтых межаў тым больш храналагічная адвольнасць іх вяду ць да спрашчэння законаў быцця культуры ў грамадстве. да яе сацыяльнай схематызацыі. Прэтэнзіі такога кшталту можна прад явіць да калсктыўнага даслсдавання «Гісторыя беларускага мастацтва» ў шасці тамах. выдадзенага ў 1987 1994 г. Шэраг раздзелаў у гэтай працы. асабліва датычных новага і найноўшага часоў. абазначаны толькі храналагічна. Назвы ж раздзелаў якія б змяшчалі крытэрыі вычлянення пэўных перыядаў. не даюцца. Такім чынам аўтары вызваляюць сябе ад паслядоўнай навуковай. г.зн. аргументаванай сістэмы перыядызацыі. прадстаўляючы чытачу права трактаваць на свой лад прычыны выдзялення таго ці інійага этапу развіцця беларускага мастацтва. Напрыклад. у другім томе гэтага выдання матэрыял дзеліцца на наступныя раздзелы: «Мастацтва канца XVI-першай паловы XVII стагоддзя». затым «Мастацтва другой паловы XVII пачатку XVIII стагоддзя». урэшце «Мастацтва XVIII стагоддзя». якое ніяк не расчляняецца. На якой падставе зроблсна такая перыядызацыя. пра гэта можна мсркаваць па-рознаму. Між тым адзінае і цэласнас вызначэнне адметнасці таго ці іншага перыяду (даецца звычайна ў назве-загалоўку) дапамагас глыбейшаму разуменню кулыу рна-мастацкага працэсу. спасціжэнню яго сутнаснага пачатку на кожным этапе развіцця.
КНІГІ ОНЛАЙН
