Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
Краязнаўцы 90-х г. XX ст адмовіліся ад распрацовак сваі.х папярэдшкаў, у якіх яны бачылі адсутнасць канкрэтнага факталагічнага матэрыялу па гісторыі той ці іншай мясцовасці і злоўжыванне агульнавядомымі схемамі з гісторыі Бсларусі. Але на шляху пераадолення гэтых памылак краязнаўцы 90-х г. XX ст. пайшлі нс ўперад. а ў адваротным кірунку. Гэтак з’явіўся другі метадалагічны падыход да лакальнай гісторыі. Ідэалам гістарычна-края знаўчай працы стала лічыцца сярэднявечнае летапісанне. Запанаваў чыста храналагічны прынцып сабраць як мага большы фактычны матэрыял і выкласці яго па гадах. Храналагічны прынцып знешне здаецца найбольш аб’ектыўным і непрадузятым, алс ён з'яўлясцца самым ненавуковым. Колькасць абаротаў Зямлі вакол Сонца ніяк не суадносіцца з сутнасцю гістарычных падзей. Са мая поўная храналогія гісторыі нейкага паселішча не дае разумення яго гісторыі Для сярэднявечнага храніста часовае зяўлялася недасканальным адбіткам адвечнага, а разнастайныя штогадовыя падзеі асэнсоўваліся ў спалучэнні з метафізічным светам хрысціянскіх ідэалаў. Менавіта ў гэтым канцэптуальная моц і структурная дакладнасць летапісаў, а не ў штогадовым пераліку падзей. Але хто з сучасных даследчыкаў мае такую моцную веру, каб распачаць дыялог з адвечным? Таму постсавецкае краязнаўства замест стварэння вобраза блізкай і зразумелай роднай гісто-
рыі ўсё пашырас могілкі нсзразумелых фактаў. Адзінай магчымай формай гістарычна-краязнаўчага даследавання стаў нарыс, у якім прычынна-выніковыя сувязі падпарадкаваны адной канкрэтнай падзеі. Нарыс гэта свосасаблівы кампраміс паміж голым храналагізмам і навукай Але самыя вялікія зборнікі нарысаў ніколі нс перарастуць у цэльную гісторыю пэўнага насслснага пункта.
Некалі выдатны навуковсц Рэзсрфорд заявіў: «Існуюцьтолькі дзве навукі: фізіка і філатэлія». Гэта не праява традыцыйнай пагарды фізікаў да прадстаўнікоў іншых навук. Гаворка ідзе аб розных прынцыпах навуковага пошука. Калі мы збіраем нейкія факты ці рэчы і з замілаваннем размяркоўвасм іх па раздзелах ды паліцах гэта «філатэлія». Калі мы крытычна разглядасм, аналізуем, выкарыстоўваем «фактасховішча» для мадэлявання звышэмпірычных канструкцый гэта «фізіка». Дакладней кажучы, сапраўдная навука. Паводле гэтага крытэрыя, гістарычнае краязнаўства ў яго сучаснай форме навукай не з'яўляецца. У гэтай галіне вучоны адрозніваецца ад аматара толькі тым, што ведае на 20, 50 ці 100 фактаў больш. што абумоўлена толькі доступам да рэдкіх кнігасховішчаў ды архіваў. Алс ў XXI ст. ступень эрудыцыі ўжо не здолее схаваць ненавуковы характар «філатэлістычнага падыходу». Сёння ў суседняй Польшчы ствараюцца базы дадзеных па гістарычных ды краязнаўчых праблемах. Карыстанне імі не патрабуе камандзіровачных выдаткаў ды марнатраўства часу. Кожны жадаючы можа на іх падставе зрабіць любую тэматычную кампіляцыю. Але наўрад ці гэта можна назваць навукай. Калі даследчыкі «сівой даўніны» не здолеюць змяніць метадалагічных падыходаў, то ў XXI ст. краязнаўства стане першай ахвярай «віртуальнай рэчаіснасці», а там прыйдзе час і на «Вялікую гісторыю».
Каб гэта нс адбылося, трэба звязаць струкгурныя часткі гістарычна-краязнаўчага даследавання нс знешнімі, храналагічнымі сувязямі, а ўнутранымі, сутнаснымі. Няхай пуцяводнай зоркай у тэарэтычных пошуках стануць словы дацкага мысліўцы Сёрэна Кірксгара: «Няма чаго ўспамінаць тое мінулае, якое не можа стаць сучасным». Прыйшоў час адмовіцца ад жорсткай апазіцыі суб’ектыўнага сучаснага, якос даследуе аб сктыўнае мінулае. Сучаснас ўсім сваім існаваннем, усімі сваімі якасцямі абавязана подыху сівых стагоддзяў, і ў гэтым сэнсе яно з’яўляецца не менш аб'ектыўным за мінулае. Мінулас, узятае «само па сабе», гэта фантом, нішто; яно атрымлівас жыццё і мссца ў сусвеце толькі тады. калі сучаснае звяртае на яго ўвагу. Няма падзей, якія адбываліся «тады», і падзей, якія адбываюцца «зараз». Ёсць адзіная гісторыя.
якая праходзіць скрозь нас. Бсларуская мова выдатна прэзентуе гэтую сутнасць мінулага. «Падзея» кажам мы звычайна ў адносінах да гістарычнага факта. Уключаючы сюды і ўсё тос, што з’яўляецца пасля ўласна «...дзеі» дзеяння ў мінулым. Алетолькі дзя~ куючы гэтаму «па .» з'яўляюцца «гістарычныя факты». Любыя дзеянні, узятыя ў чысціні свайго мінулага, нікога не хвалююць у сучасным.
Варга паспрабаваць разглядаць гістарычныя падзеі як псракрыжаванні некалькіх «аб'ектыўных» сацыяльных, гаспадарчых ці культурных працэсаў з пэўнымі мясцінамі ды асобамі. Гісторыя кожнага горада гэта перакрыжаванне некалькіх прычын і вынікаў, якія стаяць па-за антытэзай «мінулае сучаснае». Пануючы ў гістарычным краязнаўствс «культ храналогіі» самая вялікая перашкода на гэтым шляху. Храналапзм псратварас мясцовую гісторыю ў сцэну, на якой паслядоўна адбываюцца нейкія падзеі: змяняюцца дэкарацыі, ставяцца п’есы, граюць выдатныя акцёры. Але калі ўсё праходзіць, у чытача застаецца адзінае пытанне: «Ну і што? Як гэта паўплывае на горад, у якім я жыву?»
Новы падыход у гістарычна-краязнаўчых даследаваннях можна акрэсліць як «дынамічна-экзістэнцыяльна-антрапалагічны». Даследчыка павінны цікавіць не асобныя падзеі. а працэсы, якія абумовілі галоўныя тэндэнцыі ў развіцці мінулага ў яго ўзаемасувязі з сучасным. У гэтым «дынамічнасць» прапанаванага падыходу. Трэба вылучаць і аналізаваць тыя працэсы, якія паўплывалі на сучасны стан паселішча з усімі яго адмоўнымі і станоўчымі рысамі. У гэтым «экзістэнцыяльнасць» прапанаванага падыходу. Урэшце, толькі такім чынам даследаваная гісторыя становіцца зразумелай, блізкай і роднай для чытача, набывае якасць сапраўды «яго асабістай гісторыі». У гэтым «антрапалагізм» новага падыходу.
Каб дасягнуць пастаўленай мэты стварэння «дынамічнаэкзістэнцыяльна-антрапалагічнай» мадэлі развіцця горада, трэба паслядоўна вылучыць тры галоўныя сэнсавызначальныя працэсы альбо дэтэрмінанты, якія перманснтна прысутнічалі на працягу ўсёй гісторыі горада і праяўлялі сябе праз пэўныя гістарычныя падзеі, з’явы, асобы ці воблік паселішча. Дэтэрмінанты трэба ад~ розніваць ад законаў. Закон мае абсалютна аб’ектыўны характар. Ён не залежыць ад чалавечых жаданняў, асаблівасцей ці дзеянняў. У пэўных абставінах закон заўжды дзейнічае «толькі гэтак і нс інакш», не звяртаючы ўвагу на волю і свядомасць людзей. Дэтэрмінанта гэта ўмова. магчымасць, патэнцыяльнасць пэўнага
развіцця падзей. Выкліканыя дэтэрмінантамі эмпірычныя працэсы могуць набываць розныя формы і кірункі развіцця. У адрозненне ад заўжды стабільнага і нязменнага закона, дзе аднолькавыя прычыны выклікаюць толькі адпавсдныя вынікі. дэтэрмінанта мас варыятыўны характар Гэта выклікана тым. што на ход гісзарычных падзсй дэтэрмінанты ўплываюць не непасрэдна. a праз пэўныя дамінанты. Дамінантамі могуць з’яўляцца дзяржаўныя ўстановы. рэлігійныя аб яднанні. шляхецкія кланы. выдатныя асобы ды іншыя феномсны. якія непасрэдна «ствараюць гісторыю», вызначаюць ход падзей Дэтэрмінанты. безумоўна. звязаны з макрапрацэсамі і тэндэнцыямі «Вялікай гісторыі». але як гэта адаб'ецца на ходзелакальнай гісторыі. вырашаюць суб'ектыўныя якасці дамінантаў.
Дэтэрмінанты трэба адрозніваць ад прычын Прычына звязана з адной канкрэтнай падзеяй. Яс дзеянне імгненна. Дэтэрмінанты маюць доўгатэрміновы характар. іх дзеянне і ўплыў ахопліваюць значныя перыяды часу і абумоўліваюць шэраг разнастайных падзей. Дасягаючы свайго максімума. вышэйшай кропкі «ўплывовасці», адныя дэтэрмінанты адсоўваюць на другі план іншыя. Тэарэтычна магчыма. што некалькі дэтэрмінантаў могуць адначасова дасягнуць свайго максімума і выклікаць эфект «рэзананса» росквіту. Застаецца спадзявацца. што прапанаваныя ў працы метадалагічныя прынцыпы дазволяць надаць лакальнай гісторыі сапраўды навуковы характар і ператварыць яе з паўаматарскага краязнаўства ў прафесійнх ю рэгіяналістыку.
С.В. Сйнякое г. Кйее
КАРТННА СОЦНУМА
В НСТОРНЧЕСКНХ НССЛЕДОВАНЙЯХ
Картнна соцну.ма включает в себя картнну вссмнрной нсторнн н складывается в рсзультатс смнтеза знаннй. полученных в тсоретнческнх обіцсствснных науках. фнлософдш. » содержнт обшнс прсдставлення об обіцествс. его нсторнн. выработанных на каком-то этапе развнтня человечества. Соцнальная картнна мнра является проекцнсй соцнокультурных факторов на сферх обіцественных наук: она воплодцает мнропоннманнс н слхжнт одннм нз важных регуляторов познаватсльной деятельностм нстормков. экономнстов. соцнологов. Соцнальная картнна мнра яв-
ляется своего рода мостйком который свя іыізасі обіцествознанйе й культуру. нсторйю н современносгь, способствует развмтмю н йзмененню духа эпохн в целом В соцнальную картнт ммра входйт не только реальность. в которой действуеі субьекл но н предметное поле его аналаза В ней отражен а в нее включен сам по~ знаюіцйй м действуюшйй субьект с прнсушнмн ему целямн, мотнвамн. возможностямй Следовательно. соцнальную картнну мнра можно отнестй к факторам. орнентмруюшйм нсследованйе н содержашнм характсрйстйку как предмета йсследованйя, так й возможностей метода сго нсследовання Она связывает прсдпосылочнос мйровоззренческое знанне с познанчсм эміійрнческой реальностй в каждой сфере научного знання. Соцнальная картана мара представляет собой суіцественный элемент снстемы coвременных обшествснных влйянйй н нмпульсов
Однако понятас «современность» значйтельно шмре по содержанмю понятйя «соцйальная картана мнра». В понятйс соврсменностн включаются познаватсльныс адеалы нсследовання нравственные, полйтйчсскйс правовыен культурныс орііснтнры мстодологйчсскйс й ндеологнческне установкй. понятййный аппарат. соцнально пснхологнческне элементы, рслнгнозныс чувства н др. По этнм каналам «внрус» совремснностн проннкает в самыс глубннные пласты реконструнруемой соцнальной реальностн. Понятае соцнальной картнны мнра уже категорнн совремснностн. но она аккумулнрует нсобходнмые н устойчнвыс теорстнческне представлсння о настояіцем н прошлом чсловсчсства. господствуютне на том нлн нном этапс развмтня цнвнлнзацнн. Непосредственно формнруясь на основе фундаментальных фнлософскнх. соцнологнческнх, экономнческнх, этнографнческйх й другйх знаннй, соцйальная картнна мнра включает в свос содержанне представленйя самых разных форм соцйогуманйтарного знання й сстествознанчя (экологйя. демографня. кйбернетнка сйнергетйка. полйтологйя йт.п )
КНІГІ ОНЛАЙН
