Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
Важна вызначыць, чым было племя ў перыяд паўстання першых дзяржаў на тэрыторыі Усходняй Еўропы (і нават Цэнтральнай і Заходняй). Рэйнард Вэнскус і Бенедыкт Зентара пераканаўча абгрунтавалі думку. што плямёны былі палітычнымі арганізмамі, якія складаліся з рознародных і зменлівых элементаў. згрупаваных вакол рода. які захоўваў свядомасць і пляменную традыцыю. Гэтая свядомасць складалася: з веры ў супольнае паходжанне. культа гераічнага мінулага. пляменнай рэлігіі, звычаёвага права. убрання і звычаяў. Яшчэ далей пайшоў Пётр Борань: «... пляменная рэчаіснасць не трактуецца яклад. але як грамадства. Племя разумеецца як свайго роду ідэнтыфікацыйная супольнасць. характэрная для грамадства, уякім сувязі немаюць інстытуцыянальнага паходжання, а ствараюцца нсі праііягу існавання супольнасці і маюць перад усім характар свядомасны. Аналіз дадзеных крыніцаў схіляе да прызнання з 'явы акрэсленай назвай «пле.мя» за грамадскую катэгорыю (з непарыўнымі традыцьгіінымі сувязямі, якія злучаюць групу людзей), а не за лад. супрацьпастаўленне дзяржаве. Такое паняцце племя болыа блізкае da netняі{ця народа ці народнасці. таксама, як структур, кйіталтаваных свядомаснымі чыннікамі. Племя, як і народ, існуе чезалежна адулады, якая для дзяржавы ёсць злементам канстыту^ыітылі».
Усходнеславянскія летапісы ўзгадваюць 14-15 этнічных груп з тэрыторыі Усходняй Еўропы паляне, драўляне, севяране, дрыгавічы. радзімічы, вяцічы, улічы. ціверцы, харваты. валыняне, бужане, дулебы, крывічы, палачане. Драўляне апошні раз узгадваюцца ў 1136 г., крывічы існуюць да 1162 г., дрыгавічы да 1149 г.. радзімічы да 1169 г., вяцічы да 1197 г. Нават назва паляне.
якая, на думку большасці даследчыкаў. знікае пасля 944 г пры глыбейшым прачытанні летапісаў ужывалася да часоў Нестара, магчымага аўтара «Аповесці мінулых гадоў». Пішучы аб Кіі, заснавальніку Кіева, і яго братах, Нестар адзначае «бяху мужн мудрн н смысленн, нарііцахуся поляне. от ннх же есть поляне в Кневе н до сего дня». Падобны зварот «м ныне» сустракаем у Нестара ў выпадку апісання розных звычаяў у розных усходнеславянскіх плямёнаў. Гэнрых Пашкевіч лічыў, што пляменная тэрміналогія функцыянавала на тэрыторыі Кіеўскай Русі яшчэ доўга пасля Нестара і з’яўляецца сведчаннем пэўнай этнічнай і культурнай незалежнасці. Інфармацыю аб плямёнах ва ўступе да «Аповесці» можна аднесці да XI пачатку XII ст., калі Нестар пісаў свой твор. Апошняе меркаванне пацвярджаюць шматлікія археалагічныя дадзеныя.
Лінгвісты лічаць. што ў перыяд перад заснаваннем Кіева і ў часы Кіеўскай Русі на яе тэрыторыі існавалі галоўныя дыялекіы, якія па сутнасці былі асобнымі мовамі галіцкай, карпацкай, палескай, крывіцкай, славенскай і дыялектны кангламерат верхняга басейна Волгі і сярэдняга Акі Больш таго, ніводная з дзвюх літараіурных моў у Кіеўскай Русі не кансалідавала жыхароў. паколькі абедзве (як царкоўнаславянская, так і старажытнаруская) мелі мала агульнага з народна-размоўнай мовай ва ўсіх дыялектных арэалах. Варта падкрэсліць, што гэтымі літаратурнымі мовамі простыя людзі не гаварылі. Гэта была прэрагатыва нешматлікіх адукаваных людзей. якія ў адносінах да ўсіх жыхароў складалі малы працэнт. Прычынай таго з’яўляецца факт, што ў сярэднявеччы мовай адукацыі ў Кіеўскай Русі была царкоўнаславянская, а хрысціянства ў XI XIII ст. не было яшчэ агульнай рэлігіяй сельскага насельніцтва. якое дамінавала. Хрысціянства доўгі час не было галоўным чыннікам кансалідацыі, паколькі яшчэ не ўкаранілася на вёсцы ў дамангольскі перыяд
Найлепшым аргументам супраць існавання адзінай старажытнарускай мовы з'яўляецца мова берасцяных грамат. Выдатны мовазнаўца. спсцыяліст па берасцяных граматах прафесар А Залізняк пасля дакладнага і грунтоўнага аналізу мовы берасцяных грамат прыходзіць да высновы, што старажытнанаўгародскі дыялект ёсць асобным славянскім дыялектам, паўстанне яго асаблівасцяў адбылося ў праславянскую эпоху. Больш таго, А.Залізняк адзначае: «Калі б існавапа незалежная старажытнанаўгародская дзяржава надалей, гэты працэс (моўнай кансалідацыі заходніх (старажытнапсжўсгі-паўночнакрывіцкі) z ўсходніх (ільменьска-сла-
венскіх) дыялектаў мусіў прывесці да фармавання асобнай усходнеславянскай мовы, падобнай да беларускай і ўкраінскай. Такім чынам. з гістарычна-лінгвістычнага пунктпу гледжання. у X1-XV cm. сукупнасць мясцовых ідэомаў Наўгародскай зямлі стварала некалькі дыялектаў, развіццё якіху асобную мову было перарванае пасля страпіы незалежнасф Ноўгарада Вялікага і далучэння Наўгародскай зямлі да Маскоўскай дзяржавы».
Услед за С.Токаравым і С.Аруцюнавым варта адзначыць адну з уласцівасцяў феадальных сярэднявечных народнасцяў. У адрозненне ад класічных антычных «дэмасаў». дзс рабы былі чужаземцамі, феадальная народнасць стваралася з аўтахтоннага сельскага насельніцтва. Уласна яна нясла ў сабе галоўныя этнічныя рысы. этнічную свядомасць. этнічную спецыфіку Этнічная культура раннефеадальных народнасцяў гэта перад усім народная кулыура. Вышэйшы феадальны слой у значнай меры быўдээтнізаваны і касмапалітычны. таму мовай вярхушкі доўгі час былі нс народныя дыялекты. алс незразумелыя насельніцтву мёртвыя мовы: у Заходняй Еўропс лацінская. ва Усходняй Еўропе і на Балканах царкоўна-славянская. у Паўднёвай і Паўднёва-Усходняй Азіі санскрыт.
У перыяд феадальнай раздробленасці на тэрыторыі Усходняй Еўропы (сяр. XII сяр. XIII ст.) новыя незалежныя княствы аб'ядноўваліся ў асобныя групы. у якіх складваліся эканамічныя. палітычныя. вайсковыя і культурныя адносіны. Такія групы стваралі: I) Наўгародская і Пскоўская землі; 2) Уладзіміра-Суздальскае, Разанскае, Мурамскае княствы; 3) Кіеўскае. Чарнігаўскае, Северскае, Пераяслаўскае княствы; 4) Галіцкае і Валынскас; 5) Полацкае. Смаленскае. Тураўскае княствы і дробныя Наднёманскія княствы. У гэтых групах можна заўважыць не толькі коніуры папярэдніх незалежных этнічна-моўны.х рэгіёнаў, але і будучых усходнеславянскіх народаў. Для этнагенезу беларусаў мае значэнне пятая група княстваў. Кансалідацыйныя працэсы сярод гэтай групы княстваў адлюстроўваюць палітычныя і гандлёвыя сувязі пачатку XIII ст. (1210. 1212. 1229 г.) паміж Полацкам. Смаленскам і Віцебскам. з аднаго боку, і Рыгай. Ганзай і Готландам. з друтога. Мовазнаўцы ў тэкстах так званай Смаленскай гра.маты 1229 г. і шэрагу іюлацкіх грамат другой паловы XIII ст. заўважаюць. што побач з агульнымі ўсходнеславянскімі (і царкоўнаславянскімі) моўнымі асаблівасцямі назіраюцца з явы. якія сведчаць аб фармаванні беларускай мовы «аканне» і «яканне». «дзеканне і цэканне», зацвярдзенне «Ш». «ІЛЧ» і «Р», фрыкатыўны гук «Г». зме-
на «Л» на «Ў» у пэўных пазіцыях. прыстаўныя зычныя і іншыя рысы.
Наступным значным крокам, які прыспешыў этнічную і культурную кансалідацыю жыхароў розных рэгіёнаў сучаснай Беларусі, было стварэнне ў сярэдзіне XIII ст. на тэрыторыі беларускага Панямоння поліэтнічнай дзяржавы Вялікага княства Літоўскага. У гэтую дзяржаву на працягу першых ста гадоў існавання ўвайшлі ўсе этнічна беларускія ў сучасным сэнсе землі. Але этнічная гісторыя жыхароў ВКЛ асобная тэма.
Н.В.Козловская г.Гродно
АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ НЗУЧЕНМЯ МСТОРНМ ШЛЯХТЫ ВЕЛНКОГО КНЯЖЕСТВА ЛНТОВСКОГО:
К ПОСТАНОВКЕ ПРОБЛЕМЫ
В отечественной нсторнографнн последнего дссятнлетня шляхетская тематнка по праву заннмает одно нз ведутцнх мест. Этот факт нс может не внушать оптнмнзма, что в блнжайшне годы в белорусской науке появятся обобіцаюіцне нсследовання по нсторнн шляхты белорусскнх земель Велнкого княжества Лнтовского, нбо в данном вопросе мы на порядок отстаём от польскнх, украннскнх н лнтовскнх коллег.
В этой связн счнтаю необходнмым заострнть вннманнс на узловых проблемах нсторнн шляхты, трсбуюіцнх дальнейпшх нсследованнй с прнвлеченнем шнрокого комплекса как опублнкованных, так й архнвных нсточннков.
1. Формнрованне шляхетского сословня. Корнн складываюіцегося сословня ведут к боярству Полоцкого, Туровского, Смоленского княжеств, а также к лнтовскому боярству Вопрос же о взанмоотношеннях между Геднмнновнчамн н Рюрнковнчамн, о полнтнческнх контактах н о культурно-релнгнозном влняннн (а этот факг, я думаю, бесспорен) этнх двух групп друг на друга фактнческн не нсследован, равно, как н роль боярского элемента в процессе становлення шляхетства (частнчно эта вопросы затронуты в многочнсленных статьях А.П.Грнцкевнча).
Большое впнянне на формнрованне элнты ВКЛ оказывалн процессы угасання, нлн, другнмн словамн, вымнрання, старых боярскнх фамнлнй на протяженнн XIV-XV веков, а в XVI веке, напротнв старых лнтовскнх фамнлнй. Так. напрнмер. Любарт
Гедлмлновлч послс смертн послсднего владнмнрско-волынского князя Андрея Юрьевнча, на дочсрн которого он был женат, становнтся волынсклм князем Сам Ольгерд. жсннвшнсь на Марнн Ярославовнс, едннственной наслсдннце влтсбского князя Ярослава Васнльевнча. послс смсргн пос ісднсго становптся в 1320 г влтебскнм князем.
В свою очередь. на нротяженлл XVI в. с полмілчсской сцсны сошлн представнтслн старых лнтовскмх фамнлнй Ксзгайлов, Гаштольдов н другнх.
В 28 кннге заішсей Лнтовской Метрлкн под 1542 г. внесена заплсь о кончлне в данный псрлод многлх панов рад. В документе. в частностн. упомлнаются: Заберазлнсклл Ян Яновлч, с 1531 г. восвода троцкнй скончался в 1538 г.; воевода влленсклй, канцлер Гаштольд Ольбрахт Мартлновлч умер в 1539 г.; Немлровлч Андрей Якубовлч. воевода клевсклй (с 1514 г.) умер в 1541 г.; Радзлвллл Юрлй Нлколаевлч, с 1531 г. гстман налвысшлй, одновременно каштелян влленсклй, маршалок надворный умер в 1541 г.: Радзлвллл Ян Нлколаевлч, староста бельсклй л жамолтсклй (с 1535 г.) скончался в 1542 г.
14 в этом же документе содержнтся заплсь о назначенлях на освободлвшлеся ваканслл. Внленсклм восводой становлтся Глебовлч Ян Юрьевнч (пролсходлл. возможно, от бояр Смоленской ллл ГІолоцкой землл?), до этого был восводой полоцклм, а с 1546 г. канцлером ВКЛ. Троцклм воеводой становлтся Гаштольд Станлслав Ольбрахт (последнлй нз рода, умер в 1542 г.. до этого был воеводой новогрудсклм). Жамолтскмм старостой становлтся Яновлч Матей Войтеховнч. который в это же время был воеводой влтебсклм л маршалком (Ллтовская Метрлка. 1522-1552 г. Млнск, 2000. Кн. 28 Запмсей. Док. № 95).
КНІГІ ОНЛАЙН
