Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
Документ под № 102 за этот же 1542 год свлдетельствует о новых назначенлях. Полоцкое воеводство (с 24 мая 1542 г.) получает Давойна Станлслав Станлславовлч. Остлковлч Грлгорлй Грягорьсвнч, пролсходяіцлй лз ллтовского боярства. получает Новогрудское воеводство. а Нослловсклй Войтех Юрьевлч Влтебское.
2 Актуальным являстся вопрос о взалмоотношеннях католлчсской шляхты с православным боярством н княжеской арлсгократлей. В лсторлческой наукс утвсрдллось мнснле, что возможностл участля православных князей в поллтлческой жлзнл ВКЛ былл огранлчены еіцё с 1413 г. Однако М.К.Любавскнй справедллво заметлл, что в то врсмя не было постоянных окладов для
члснов рады, тогда как государственная деятельность чачастую грсбовала предварйтсльной заграіы немалых собственных средств. Поэтому нсполненне обязанностей панов рад было под снлу лншь вссьма состоятельным фамйіням В полтвержденне этого можно прнвсстн лапнсь. содсржашуюся в Volumma legum. о том. что Ян Кароль Холкевпч воевода вйлснскйй гетман ВК П представнл в скарб коронный лйст о свомх загратах во время Flu фляндской войны. за что ему была выплачена соогвстслвуюшая компенсацня йз коронной н велнкокняжеской казны соответствснно (Volumina legum. Т 3. 1609-1640 Петсрбург. 1859 С 208).
Следуст прнзнать. что лнтовская знать намного превосходйла князсй по размсрам іемлевладсння, а стало быть no моімце ству н влйянйю Поэтому князьям же прнходнлось довольствоваться второстспсннымм ролямн (Кром М Православные князья в ВКЛ в началс XV! в К вопросу о соцнальной базс восстанйя Глннскнх//Отечсствснная псгорня. 1992 №4 ( 14 7) Ісжс
нз ннх. которыс по своему богатству н влнянню стоялн вровснь с лптовскнмн панамм. заннмалн высшне государствснныс посты. Показательна в этом плане карьера князя К 11 ()строжского, кото рый с 1511 по 1522 г. являлся внлснскнм каштеляном а с 1522 1530 г. восводой троцкпм
3. Уннн Вслйкого княжсства Лнтовского с Польшей Нссмог ря на обшнрну ю нсторнографйю вопроса, данная проблсма нуждается в дальнейшнх нау'чных нсследованнях. особенно что касается Люблннской уннн н её влмянмя на шляхту княжсства С данной проблемой непосредственно связан вопрос полоннзацмн шляхты княжества.
Как нам внднтся. полнтнческая элнта ВКЛ рассмазрнвала унню с Польшей прежде вссго как акт днпломатнческнй нежслн реаль ный союз дву х государств от которого в случае надобностн (нлн ненадобностн?) можно отказаться нлн пспользоваіь в качестве аргу • мента, средства давлення прн решеннн спорных вопросов
Одннм нз свндстсльств этого является 111 Лнтовскнй Статут, статьн которого шлн вразрез co статьямн Уннн 1569 г В по.інлп ческнх реалнях, по крайней мере, второй половнны XVI XVII в._ прпорптет в большннствс случаев отдавался статьям Стату га 1588 г.
Шляхта. магнаты княжества достаточно рсвностно относп лнсь н к свонм должностям н к земельным владенням. поэтомх дслнться ймй с чужеземнамй в том чйслс й полякамм. жйтслямй собствснно Короны. не желалн Прмчём в подавляюіцем чйслс
случаев под «чужеземцамл» как раз поляков н подразумевалл, о чём убеднтельно свндетельствуют сеймовые лнструкцлл
Нельзя не вспомнлть конфллкт 1591 1600 г._ касаюіцлйся влленского блскупства. Слглзмунд 111 назначлл на должность блскупа влленского Бернарда Матлсвского. а Ежч Радзлвллла бнскупом краковскнм. Тем самым на важнейшую церковную должность в Лнтве назначался поляк. а в Польше лнтвнн. Однако эторешенле вызвало продолжнтельный спор н негодованлс. прежде всего, с лнтовской стороны, которая в данном случас оплралась на Лнтовскнй Статут. В конечном лтоге дело разрешллось само собой: в 1600 г. Ежл Радзлвллл скончался. Матдевскчй был назначен краковсклм блскупом. а Бенедлкт Война (? 1615), уроженец ВКЛ, становлтся блскупом влленсклм.
Оценлть однозначно данные факты как проявленля «ллтовского сепаратлзма» ллл как «ллтовского патрлотлзма» вссьма сложно. Этот вопрос остаётся открытым л нуждается в уточненлл термлнологлл.
Что же касается процессов «полонлзацлл». то бссспорно. что онл лмслл место, лх нельзя недооценлвать. но л псреоценлвать тоже не следует. Глублна данных явленлй во многом завлсела от уровня экономлческой состоятельностл л поллтлческлх возможностей шляхты. Віюлне естествснно, что послс заключснля унлл 1569 г. поллтйческде, экономлческле контакты. культурное сотруднлчество между ВКЛ л Короной значлтельно укреплллсь. Польсклй язык получает шнрокое распространенле, услллвается вллянлс католлческой церквл. Однако мелкая л срсдняя шляхта, которая составляла значлтсльную часть сословвя, жлла. как правлло, в сельской местностл, сллваясь в данном случас л по уровню жлзнл, л по уровню образованностл с крестьянством. На протлвоположном полюсе стоялл представлтслл магнатерлн, людл весьма образованные для своего временл. обучавшлеся в лностранных унпвсрслтетах, легко поддаюіцлеся лностранным веянлям, в том члсле л польсклм.
Данная проблема нуждается в дальнейшлх лсследованлях.
4. Нсльзя не отмстнть тот факт. что в многовековой лсторлл шляхетства основнос внл.манне лсследователей сконцентрлровано на событлях XVI в . в то время как лз поля зренля лсторлков выпалл XIV XV в. начальный перлод лсторлл шляхты, л XIX XX в. одлн лз самых драматлческлх л гсролческлх. с нашей точкл зрендя. перлодов лсторял шляхты. перлод коренных лзмененлй в млровоспрлятлл шляхетством окружаюіцей дсйствлтель-
ностн н своего места в нсй, формнровання новых целсй н ндеалов. Слабо нзучена м нсторня шляхты княжсства на протяжсннн XVII XVIII в., где нужно отметнть, прежде всего. труды по воснной нсторнн Г Сагановнча н работы ГПрнбыткн, посвяшённые борьбе магнатскнх группнровок в указанный пернод
А.К. Краўцэвіч з Гродна
ВЯЛІКАЕ КНЯСТВА ЛІТОЎСКАЕ Ў ЭТНАГЕНЕЗЕ БЕЛАРУСАЎ
Беларуская гістарычная навука на працягу амаль усяго існавання БССР не магла даслсдаваць Вялікас княства Літоўскае (далсй ВКЛ). Гісторыя дзяржаўнага ўтварэння, у межах якога Бсларусь знаходзілася больш за палову тысячагоддзя, складаючы пры гэтым яго асноўную частку, у БССР была негалосна забароненая. ГІаводлс афіцыйнай савсцкай канцэпцыі гісторыі Беларусі, спрадвсчным імкненнсм беларускага народа было ўз'яднанне з народам рускім у адзінай, натуральна, расейскай дзяржаве, таму прысутнасць ВКЛ як з'явы ў беларускай гісторыі была непатрэбнай. Гэтая дзяржава абвяшчалася творам літоўскіх феадалаў якія захапілі і далучылі да яе беларускія землі. Утварэнне беларускага народа тлумачылася як вынік адарвання заходнерускіх земляў ад адзінай тэрытарыяльна-культурнай прасторы старажытнай Русі. Такім чынам, у савецкай гістарыяграфіі ўтварэнне беларускага народа прадстаўлялася наступствам негатыўнай з'явы, менавіта, замежнай інтэрвенцыі, праз што і сам працэс этнагснезу беларусаў атрымліваў негатыўнае адценне Затое злучэнне з рассйскім народам выглядала як аднаўленнс гістарычнай справядлівасці, як вяртанне да агульных каранёў.
3 навуковага пункту гледжання, згаданыя палажэнні савсцкай гістарыяграфіі з'яўляюцца ідэалагічнай спскуляцыяй на ніве гісторыі. Раней ці пазней такія спекуляцыі выкрываюцца ў працэсс навуковага даследавання. Каб гэтага пазбегнуць, на гісторыю ВКЛ увялі негалосную ’забарону. Дазвалялася вывучаць толькі эканамічную гісторыю XIV XVIII ст., галоўным чынам, дзейнасць сялянства і. у мсншай ступені, гараджанаў За ўвесь час функцыянавання беларускай гістарычнай навукі была выдадзеная толькі адна манаграфія, прысвечаная палітычнай гісторыі ВКЛ, ды і тая выйшла ў 1998 г. ужо пасля знікнсння БССР.
Зразумела, што ў такой спуацыі ніяк не мог даследавацца і ўплыў ВКЛ на этнагенез бсларусаў. Аднак нават савецкая гістарыяграфія нс адмаўляла існаванне такога ўплыву, хоць і надавала яму нсгатыўнае адценне. Нрызнаючы храналагічную збсжнасць завяршэння «фармавання беларускай народнасці» (XIV XVII ст.) з часам знаходжання беларускіх земляў у складзс ВКЛ. савсцкая гістарыяграфія негатыўна ацэньвала ролю гэтай дзяржаўнай арганізацыі «літоўскіх феадалаў» у этнагенезс беларусаў. Аднак практыка гістарычнага працэсу паказала нешта іншае, менавіта што «пад сацыяльным і нацыяналыіым прыгнётам літоўскіх і польскіх феадалаў» беларускі этнас сфармаваўся, а ў складзе дзяржавы «братняга рускага народа», наадварот, падвергся дэнацыяналізацыі.
Тая ж гістарычная практыка сведчыць, што ўсярэднявсччы і ў новым часе менавіта дзяржаўныя арганізацыі адыгралі галоўную ролю ў фармаванні сучасных еурапейскіх народаў. Этнічная аснова, на якой будавалася дзяржаўнае жыццё (мова, культура, звычаёвае права і інш.) станавілася дамінуючай і шмаі'этнічныя еўрапейскія дзяржавы паступова пераўтвараліся ў монаэтнічныя. У Брытаніі англа-саксонская дзяржава прывяла да асіміляцыі мясцовых кельтаў. Моцная дзяржава з цэнтрам у Іль-дэ-Франс злучыла кангламерат рознаэтнічных тэрыторыяў і прычынілася да паўстання адзінага французскага народа.
Этнічная арганізацыя, таксама, як і дзяржаўная, прызваныя выконваць адную і тую ж асноўную функцыю, менавіта арганізацыю жыццядзейнасці буйных чалавсчых супольнасцяў. Дзяржава больш позняя па часу ўзнікнення арганізацыя і выконвае названую функцыю больш эфектыўна. 3 гэтай прычыны пры перасячэнні ці канфлікце этнічных і дзяржаўных структураў перамогу атрымліваюць апошнія. Прыкладаў таму мноства Найбліжэйшы да нас канфлікт паміж расейскай дзяржаўнай і беларускай этнічнай струкіурамі ў т.зв. Паўночна-Заходнім краі прычыніўся да глыбокага крызісу беларускага этнасу і паставіў пад знакам пытання яго існаванне.
Як выглядалі ўзаемаадносіны паміж дзяржаўнай арганізацыяй ВКЛ і беларускімі этнічнымі структурамі? Адказ на гэтае пытанне і ёсць вывучэннем ролі ВКЛ у этнагенезе беларусаў. Асноўны кірунак надзвычай аб'ёмнай гістарыяграфіі гэтай дзяржавы (у тым ліку і нешматлікай беларускай) складас выяўленнс і сцвярджэнне канфлікту паміж летувіскай дзяржавай і беларускім народам. Толькі ў апошняе дзесяцігоддзе гэты падыход актыўна кры-
тыкуецца на Беларусі. і можна казаць пра яго неакпапьнасць » нашай краінс. Сучасныя белар\скія г іс'іорыкі (прынамсі спецыялісты па ВКЛ) разглядаюць узаемаадносіны ВК ГІ белар'скі л нас нс як канф пкі. а як супрайоўніцтва Ямя ў і\ есць падставы для гэтага?
I. He выпадас казань. што ініцыятыва сіварэння ВКЛ нале жала выключна літоўскім плямёнам, продкам сённяшшх псгхвісаў. Дзяржава стваралася ў балта-славянскай кантакгнай зоне гістарычнай Літвс (Наваградчына. Віленшчына. Гарадзсншчына. частка Мсншчыны). Беларускія насельнікі гэтай зоны прымалі актыўны ўдзсл у працэсе дзяржаваўгварэння
КНІГІ ОНЛАЙН
