Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
Вывучэннем праблемы маскоўска-літоўскіх узаемаадносінаў займаўся таксама Анатоль Грыцкевіч. Гэта тэма закранута ў яго артыкулах, прысвечаных палітычнаму становішчу ВКЛ у часы Ф. Скарыны, гісторыі геапалітыкі Бсларусі, Аршанскай бітве ў «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» і ў «Беларускай энцыклапедыі». У асноўных ацэнках даследчык згаджаецца з поглядамі Сагановіча [15-22],
Адносіны паміж Масквой і Вільняй мслі значны розгалас у іншых краінах. Міжнародным аспектам гэтай праблемы прысвечаны даслсдаванні Уладзіміра Канановіча, Алега Дзярновіча, Барыса Сідарэнкі [30-33, 24, 25, 65-67],
Кандыдацкая дысертацыя Уладзіміра Канановіча стала першым спецыяльным навуковым даслсдаваннем у галіне маскоўска-літоўскіх і маскоўска-крымскіх узаемаадносінаў у дадзсны перыяд ]31]. Аўтар падкрэслівас, што «асноўнай праблемай у палітычных дачыненнях Вільні і Масквы напрыканцы XV і ў пачатку XVI ст. з'яўлялася т.зв. «спадчына Рурыкавічаў», пад якой разумсліся зсмлі, якія ў X XII ст. уваходзілі ў сістэму княстваў Русі У 80-я г. XX ст. старая сістэма міжнародных адносінаў ва Усходняй Еўропе, заснаваная на гегемоніі ВКЛ, была зруйнавана. «Новы у гэтым рэгісне парадак грунтаваўся на супрацьстаянні Вялікага княства Літоўскага і Маскоўскай дзяржавы пры актыўным умяшанні Крымскага ханства і іншых дзяржаў у іх справы». Галоўным для дыпламатыі ВКЛ у тыя часы было захаваць status-quo, для маскоўскай жа абгрч нтаваць далучэнне зямель [30 с 114, л. 13; 31, с. 14],
Артыкулы А. Дзярновіча распавядаюць праролю апостальскай сталіцы ў маскоўска-літоўскіх узаемаадносінах і працэс стварэння «вялікай антыягслонаўскай кааліцыі ў XVI ст.» [24;25]. Даследчык адзначае, што «апостальскую сталіцу не магло не турбаваць адцягненне сіл свайго патэнцыяльнага саюзніка па
антыасманскай кааліцыі ВКЛ на барацьбу з Маскоўскай дзяржавай. Акрамя таго, існавалі пэўныя надзсі і на ўдісл у кааліцыі самой Масквы». Менавіта таму ў Рымс спрабавалі прымірыць гэтыя дзве дзяржавы I абсбургская імпсрыя і Масква ў канцы XV псршай і амаль палове другога дзссяшгоддзя XVI ст. з'яўляліся саюзнікамі. Гэтая кааліцыя рэальна склалася да 15 14 г. Акрамя Масквы і Імперыі, у яе ўваходзілі яшчэ пяць краін. Данія. Брандэнбург. Валахія, Саксонія і Тэўтонскі ордэн. Накіраванаяна была супраць Кароны Польскай і ВКЛ [25. с. 269. 270. 24. с. 173],
Б. Сідарэнкадаследуе ролю Магілёва ў сістэме ўзаемаадносінаў ВКЛ і Маскоўскай дзяржавы. Старадубскую вайну (15341537г), дыпламатыю Вялікага княства Літоўскага дадзенага псрыяду [65-67|. Як і Уладзімір Канановіч, ён лічыць, што «аб'яднаўчая палітыка Івана III істотна змяніла гсапалітычнае становішча ва Усходняй Еўропе. Па прычыне актывізацыі Масквы ў пачатку XVI ст. адбываецца канчатковае перамяшчэнне знешнепалітычных акцэнтаў ВКЛ на ўсход. Таму асноўнымі задачамі Вялікага княства ў гэтым кірунку былі: вяртанне захопленых Маскоўскай дзяржавай зямель і прадухілсннс далсйшых захопаў [67, с. 31],
Усяго за перыяд з 1500 па 1537 г. ВКЛ і Маскоўская дзяржава абмяняліся больш за 50 пасольствамі і візітамі дьпламатаў [67, с.42-43], Даслсдчык лічыць, што маскоўска-лнтоўскія войны значна паўплывалі на ўсё грамадска-палітычнас жыццё Маплёва. Да пачатку XVI ст. з адноснай глыбінкі ён ператвараецца ў прымежны горад. Мірныя перадышкі выкарыстоўваліся вельмі прадуктыўна. У Магілёве хутка ішло будаўніцтва новага замка, якоебыло скончана да 1526 г. [65, с. 45; 66, с. 381
Адным з важнсйшых пункгаў маскоўска-літоўскіх узаемаадносінаў быў Смалснск. Аўгар артыкула, прысвечанага гэтай праблсме, Ігар Царык прыйшоў да высновы, што прычына ўпартага супраціўлення смалянаў маскоўскаму войску крылася ў выніках этнастваральных працэсаў на землях ВКЛ. калі нассльніцтва дэферэнцыявала сваю пазіцыю ў адносінах да ўлады ў катэгорыях «свая» «чужая». Пацвярджэннем гэтага з'яўляецца пазіцыя смалснскага праваслаўнага епіскапа Варсанофія. які арганізаваў змову ў горадзе супраць маскоўскага намесніка і паведаміў аб ёй гетману найвышэйшаму ВКЛ К. Астрожскаму са згодай адчыніць яго войску гарадскую браму [75, с. 42. 43, 46|
Даволі шмат публікацый (у тым ліку папулярнага і прапагандысцкага характару) закранаюць адну з важнейшых падзей Mac-
коўска-літоўскіх войнаў Аршанскую бігву 1514 г. I эта артыку лы Г.Сагановіча. А.П. Грыцкевіча. Л Міхайлоўскай. В Баранава Л.ГІрывалава. М Купавы. А Класкоўскага А Трусава У. Арлова і інш [1-5, 8, 18. 20. 22, 26. 36 39, 40. 45 46 50 52, 60 62. 72-74] He лічачы магчымым гаварыць пра кожны з іх, трэба сказаць што нскаторыя з іх з'явіліся сродкам выказвання свасй палітычнай па зшыі праз адносіны да Аршанскай бітвы । не маюць шачнай навуковай вартасці.
Пытанне пра становішча маскоўскіх вязняў, якія апынуліся ў ВКЛ пасля Аршанскай бітвы. разгледзеў у сваім артыкулс М К Кошалсў |37|. Адзначаецца. што вязні размяшчаліся па гарадах ВКЛ. найболын радавітых адсылалі ў Полыпчу, Чэхію і г.д, Іх наяўнасць у Вялікім Княствс была «казырнай картай» у перамовах з Маскоўскай дзяржавай аб вяртанні захоплсных той зсмляў [37 с. 178, 182] і г.д.
Ролю Крымскага ханства і Клецкай бітвы ва ўзаемаадносі нах ВКЛ і Маскоўскай дзяржавы вывучалі Віктар Літвін, Васіль Варонін. Андрэй Блінец [9, 41.6]
Самай адчувальнай паразай для крымчакоў была Клецкая бітва ў жніўні 1506 г. Па гэтай прычыне яна выклікае асаблівую ўвагу даследчыкаў. Напрыклад. В Літвін лічыць, што гэтая бітва паклала канец буйным паходам татараў на Літву |4 1. с 19J Даследчык падрабязна апісаў ход бітвы і яе прычыны А Блінец пас прабаваў удакладніць яе дэталі Літвін сцвярджас. што яна адбылася на паўночнай ускраіне сучаснага Клецка нс 6. a 5 жніўня 1506 г., прыводзіць схему. Колькасць татарскага войска. якое прымала ўдзел у дадзеным набезе. вызначана ім як 7-8 тыс . 5 тыс з іх маглі ўдзельнічаць у Клецкай бітвс |6, с 28-31] В Варонін апублікаваў малавядомую крыніцу, якая датычыцца Клецкай бітвы: ліст Міхала Глінскага да вармійскага біскупа Лукаша Ватцэнродэ і пасланне польскага караля і вялікага князя літоўскага Аляксандра Казіміравіча да жыхароў г. Гданьска 191
Праблему нацыянальнай і канфссійнай ідэнтыфікацыі насельніцтва ВКЛ разглядаюць Георгій Галенчанка. Павел Лойка [11,42].
Вызначэнню прававога становішча праваслаўнай царквы ў ВКЛ у XVXVI ст. прысвсчаны артыкул А.Р.Дзянісавай |23]. Аўтарка гаворыць. што на працягу XV і сярэдзіны XVI ст.. няглсдзячы на пашырэнне сферы ўплываў каталіцтва, тон у грамадскім жыцці ідэалогіі. кулыуры задавала праваслаўная царква Аднак прэстыж яе значна знізіўся ў выніку злоўжыванняў натра-
нацкім правам Вінаватыя ў гэтым. з аднаго бок\ правячыя колы ВКЛ, якія ставілі на пасады нават свсцкіх асоб і асоб іншага веравызнання. а здругога праваслаўнае духавснства. якое скарыстоўвала гэтыя злоўжыванні [23, с. 7-9],
Серыю артыкулаў. прысвечаную вялікім князям літоўскім, напісаў У.Старасценка [68-70], Гісторыі роду Глінскіх і мецяжу Міхала Глінскага прысвяціў свой артыкул Вячаслаў Нассвіч 148 j. Змене межаў Беларусі на працягу ўсёй гісторыі прысвяцілі сваю працу Леў Казлоў і Анатоль Цітоў |29[. Пытанне маскоўскалітоўскіх узаемаадносінаў закранаецца і ў працы Уладзіміра Арлова «Таямніцы Полацкай гісторыі» |2|. Гістарыяграфіі псторыі ВКЛ прысвечаны артыкулы Дзмітрыя Карава [34, 35], Валерыя Бобышава і Алега Яноўскага |7|. Сяргей Салей прысвяціў свой артыкул пытанням усходняга і паўднёвага кірунку знсшняй палітыкі ВКЛ [63. 64]. Дадзеная праблема не магла застацца па-за ўвагай і абагульняючых прац. Напрыклад, аўтары «Нарысаў па гісторыі Беларусі» лічаць войны гэтага перыяду паміж дзяржавамі «агрэсіяй усходняга суседа пад ідэалагічным вэлюмам далучэння праваслаўнага насельніцтва да аданаверцаў. вяртання да былога адзінства Кіеўскай Русі» [47, с. 130],У першай частцы навучальнага дапаможніка для ВНУ 1998 г. выдання па гісторыі Беларусі яны разглядаюцца як барацьба двух цэнтраў аб'яднання ўсходнеславянскіх земляў. якія «не маглі не сутыкнуцца». I ў гэтым супрацьстаянні Маскоўская дзяржава аказалася мацнейшай [14. с. 117], У асноўных момантах з гэтым згаджаюцца аўтары «Гісторыі Беларусі са старажытных часоў да нашых дзён» II Коўкель і Э.С. Ярмусік [27] і калектыў гродзенскіх аўтараў I ч навучальнага дапаможніка па гісторыі Беларусі, у якім разглядасмыя праблемы раскрыты найбольш поўна 113],
Мікола Ермаловіч у сваёй апошняй кнізе «Белархская дзяржава Вялікае княства Літоўскае» таксама закранаў гэтую тэму. Ён вызначаў дзеянні маскоўскага боку як агрэсію. Аўтар даволі падрабязна ашсаў падзеі войнаў паміж дзяржавамі і спробы заключыць мірныя дамовы. Па яго меркаванні. часам. які пазначыў перавагу Масквы, быў час вялікага князя Аляксандра [27 с 275. 276],
Філасофскія праблсмы маскоўска-літоўскага супрацьстаяння разглядае Сямён Падокшын. Ён лічыць. што «самадзяржаўнавялікадзяржаўная ідэалогія вызначыла гістарычную пракгыку Расіі, яе ўнутраную і знешнюю палітыку, у тым ліку і адносіны з ВКЛ. Усс войны, якія вяла Руская дзяржава супраць Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай, уся дзяржаўна-царкоўная палі-
тыка, у тым ліку адносіны да ўніі, яе культурныя сувязі з Захадам і г.д. былі абумоўлены прынцыпамі гэтай ідзалогіі » |49, с. 25, 29-32],
Такім чынам, сучасная беларуская пстарыяграфія маскоўска-літоўскіх узаемаадносінаў даволі разнастайная. Важна. што тэма звярнула на сябе ўвагу прафссійных гісторыкаў Гэта павінна дазволіць адысці ад перабольшаных і палярызаваных ацэнак і выпрацаваць навуковы погляд на гэтую праблему.
Р.Б.Гагуа г. Пйнск
НСТОЧННКН СРАЖЕННЯ ПРй ГРЮНВАЛЬДЕ
Грюнвальдская бнтва. значенйе которой в нсторнн Бсларусн трудно переоценйть, нашла отраженне во мйогйх хроннках. созданных в средневсковой Европе Болылей частью йх авторы ограннчнвалнсь лаконнчнымн запйскамй, констатнруюіцймн факт сражснйя м его результат Яркйм прймером такого сообіцснйя является запйска от 1410 г в Горуньской хронйке, йз которой мы узнаем, что «в тот же год (в празднйк Расссянмя Апостолов) провзошсл бой, й нашм пруссы бежалв й погйблй нашм, н палй господйн магнстр, маршал, велвкйй комтур, казначей н цвст всего Ордсна. Нсмногйе выбйлнсь йз строя, й йз нйх некоторыс схвачены, многнс же йз нйх. кроме тех, о которых ужс говорнлось, обратйлнсь в бсгство. После этого король через нссколько днсй к Мальборку двннулся co всей своей армней й в день Святого Якуба под Мальборком стал». Даже пнсьма Ягеллы, напнсанные непосрсдственно по Грюнвальду. не дают нам какнх-лнбо суіцественных сведснмй о пройзошедшем. В пнсьме к своей жене от 16 нюля 1410 г. король сообіцмл только рсзультат бнтвы й опйсал эпнзод с двумя мечамн, прнсланнымй ему й Внтовіу крестоносца.мн Некоторымн хроннстамй прнводятся данные по чнсленностн войск, ччаствовавшвх в сражепіій, о потерях с той лмбо другой сіороны. порой откровенно фантастнческйс Напрнмср, продолжатсль любекской хронйкн Детмара йсчмсляст польско-лнтовскую арммю в 5 млн человек. Магдебургская шеффенская хроннка сообіцает. что обшсе колйчсство павшнх в бмтве составнло 630 тыс войнов. Ложность такнх сведеннй вполне очевмдна В то же время. наряду с подсбнымн краткнмй сообшенмямй обшего харакгера, было создано несколько обшнрных опйсаннй сраження. которые на
КНІГІ ОНЛАЙН
