Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
путем укреплсння внутрнцерковного порядка, уснлення свонх познцнй в обіцесгве. рсформнровання монашеской жтнн Однако полнтнчсскнй іі соцнальный статус восточной цсрквн оказался ннже. чем католнчсской. Православная нсрковь была не в состоянмн органнзовать надлежаіцую снстсму образовання. подготовйть кадры высококвалнфнцнрованного духовснства. развнвать богословскую науку. Католнчсскнй Запад оказался болсе прнспособленным к хрнстнанскому крнзнсу н к концу XVII века успешно его преодолел.
Такнм образом. Люблннская уння, Реформацня м контрреформацня, завершенне процесса формнровання восточнославянскнх народностей, денацноналнзацня соцнальных всрхов образовалн новую геополнтнческую стгуацню в Восточной Европс н новую культурно-релмгнозную снтуацню на террнторіш Белорусснн н Укранны. Баланснрованнс на протяженнн столетнй между Востоком н Западом делало унню нснзбежной. В ней былм заннтересованы трн снлы: Ватакан, намерсвавшнйся компенсмровать потерн свонх познцнй на врсмя Реформацнн: руководяіцне кругн Речн Посполнтой, заннтерссованныс в укрепленнн государственной властн; определенные духовные н светскне кругн, вндевшне в уннн путь духовного возрождення белорусско-украннского обшества. Сторонннков уннм прнвлекала жнзнеспособность католнческого Запада, возможность прнсосднннться к его богатым ннтеллектуальным н кулыу рным достмженням. Релнгнозное соглашенне 1596 года было нензбежным, так как оно явнлось нтогом комплекса европейскнх релнгнозно-полнтнческнх отношенмй между католнческнм Западом н православным Востоком Белорусскне н украннскне землн на протяженнн длнтельного пернода развнвалнсь на граннце двух релнгнй, двузх тнпов культур, двух ндсологнй іі цйвнлнзацнй: православно-внзантнйской н рнмскокатолнческой, поэтому неуднвнтельно. что нменно здесь была заключена релнгнозная уння, воплотнвшая в себе ндсю едннення католнческой н православной церквей.
Д. У.Дук г Наваполацк
ПОЛАЦКАЯ КЕРАМІЧНАЯ ВЫТВОРЧАСЦЬ XIV XVI ст.:
УСХОДНІЯ I ЗАХОДНІЯ ЎПЛЫВЫ
Узровень развіцця сярэднявечнай матэрыяльнай культуры ў першую чаргу вызначае культурная прастора, у якой адбываецца яе фарміраванне, па-другое, ступень запазычанасцяў (навацыяў) і, па-трэцяе, наяўнасць своеасаблівасцяў (рэгіяналізмаў), якія характарызуюць мясцовую вытворчасць.
Гарадскую матэрыяльную культуру эпохі сталага Сярэднявечча ўмоўна можна падзяліць на два ўзроўні паводле варункаў, у якіх праходзіла кшталтаванне матэрыяльнай культуры і ўвасабленне ў яе розных мастацкіх форм. Першы вышэйшы ўзровень, куды ўваходзяць рэчы, якія непасрэдна звязаны са шляхецкім саслоўным станам, яны адзначаюцца больш высокай ступенню выканання, і другі ніжэйшы ўзровень, які склаўся пад ўздзеянне.м густаў і магчымасцяў шэраговага насельніцтва. што ажыццяўляла свае памкненні праз вырабы масавай рамеснай вытворчасці як больш таннай і арыентаванай на задавальненне запатрабаванняў мяшчан
Мы паспрабуем зрабіць аналіз развіцця масавай керамічнай вытворчасці познесярэднявечнага Полацка.
Кераміка, паводле іірызначэння, падзяляецца на шэраг груп, з якіх вылучаюцца дзве галоўныя: архітэктурна-дэкаратыўная кераміка і посуд. Да пазначанай катэгорыі вырабаў цалкам дапасаваны падзел на вышэйшы і ніжэйшы ўзроўні паводле мастацкіх вартасцяў і прызначэння. Найбольш цікавым прадстаўляецца вывучэнне архітэктурна-дэкаратыўнай керамікі, напрыклад, кафлі, якая з’яўляецца важнай гістарычнай крыніцай з пункту погляду функцыянальнага прызначэння і інфармацыйнасці змешчаных на ёй выяў. Натуральна, што вывучэнню полацкай кафлі прысвечаны працы шэрагу даследчыкаў такіх. як А.Дзярновіч, Д.Дук, Ю.Заяц, Н.Здановіч, Л.Панічава, Р.Разенфельд і інш., асноўныя высновы якіх зводзяцца да наступнага.
Традыцыя вырабу кафлі была прынесена ў Полацк з нямецкіх земляў. і будаўніцтва кафляных печаў з гаршчковай кафлі ў Полацку пачалося раней, чым у Польшчы і іншых гарадах Вялікага княства Літоўскага. 3 XV ст. вядомы пласціны, якія адлюстроўваюць выразны ўплыў з боку народнасцяў Усходу, а з сярэдзіны XVI ст. пад уздзеяннем рэфармацыйных плыняў у Полацку вырабляецца «партрэтная» кафля.
Вытворчасць полацкай кафлі канца XV1-XVII ст зазналатыя ж змены і пераўтварэнні. якія характарызуюць заходнеі цэнтральнаеўрапейскае кафлярства. Традыцыя айаблсння пласцін развівалася пад уплывам заходнссўрапейскіх стыляў мастацтва: рэнесанса, маньерызма і барока. Аналіз малюнкаў паказвас. што многія матывы былі добра вядомы ў іншых гарадах Беларусі і Польшчы. Нярэдка падабенства настолькі відавочнас, што іэта дас падставы сцвярджаць аб адзінай традыцыі, якая склалася ў межах Рэчы Паспалітай. Тым часам ніводная з вядомых нам груп арнаментальных матываў ні тыпалагічна, ні тэхналагічна не зведала ўплыву з боку ўсходняй (маскоўскай) культуры. Усё гэта дазваляе аднесці полацкае кафлярства XIV-XVH ст. да сферы ўздзеяння заходнеі цэнтральнаеўрапейскага дэкаратыўнага мастацтва. і ў той жа час падкрэсліць вялікую ролю мясцовай рамеснай градыцыі,
Неабходна падкрэсліць. што спецыяльных даследаванняў прысвечаных полацкаму керамічнаму посуду XIV-XV1 ст., да гэтага часу нс зроблсна. Па выніках вывучэння полацкага кафлярства можа скласціся ўражаннс, што развіццё ўсёй керамічнай вытворчасці ў Полацку ў XIV-XVI ст. адбывалася пераважна пад уздзеяннем рамесніцтва заходнеі цэнтральнасўрапейскага рэгіёну. Каб пазбегнуць спрашчэння і схематызацыі ў падвядзенні высноў па пазначанай праблеме, нсабходна адзначыць наступнае.
Кафлярства стала шырока распаўсюджаным толькі з канца XVI ст., калі ў будынках гарадскога насельніцтва (пераважна заможнай і сярэдняй шляхты) з'явіліся печы. зробленыя са сцянной (каробчатай) кафлі 3 XVI ст. адбываюцца якасныя змены і ў тэхналогіі выгворчасці керамічнага посуду, звязаныя з распаўсюджваннсм нажнога ганчарнага круга і шырокім выкарыстаннсм паліў г.зн. працэсы ўвасаблення заходне-1 цэнтральнаеўрапейскіх культурных навацыяў у вытворчасці рэчаў штодзённага ўжытку гараджан Паспрабуем адказаць на пытанне: у якім русле і ў рэчышчы ўздзсяння якой культурнай прасторы развівалася масавая вытворчасць полацкага посуду ў XIV-XVI ст ? У межах дадзенай працы прапануем аналіз, зроблены на падставс вывучэння гаршчкоў як асноўнай катэгорыі ксрамічнага матэрыялу.
3 моманіу вынаходніцтва гаршчкі сталі самым шматлікім відам посуду, іх функцыя звязана з гатаваннем і захоўваннем ежы.
Сярод групы непаліванага полацкага посуду XVI ст. яны складаюць каля 91 % (падлікі праведзены па дадзеных уласных раскопаку Полацку ў 2001 г) У XVII-XVIII ст. колькасць гаршчкоўз
палівай і бсз складас адпаведна 21 у параўнанні з папярэднім перыядам яны прыкмстна саступаюць іншым катэгорыям посуду хоць працягваюць заставацца асноўнай групай усіх знаходак
Значнае павелічэнне асартыменлу керамічнай прадукцыі ў Полацку назіраецца з канца XVI сг. Гаршчкі першай паловы XVI ст. працягваюць вырабляцца ў традыцыйнай для папярэдніх ста годдзяў тэхніцы спіральнага налепа наручным ганчарным крузе Донца такой керамікі мае сляды падсыпю пяску. Калі ў непаліўной кераміцы заходняга рэгіёну XVI ст. час росквіту керамічнай вытворчасці, якая характарызуецца зменамі ўскладзе фармовачнай масы. больш якаснай апрацоўкай паверхні, то ў Полацку аналагічныя змены адбыліся ў апошняй чвэрці XVI ст. і галоўную прычыну гэтага можна бачыць у наступствах Інфлянцкай вайны Нават у канцы XVI сі большасць ужываных у побыце непаліваных гаршчкоў была выраблена на ручным ганчарным крузе
Паводле формы і складу фармовачнай масы, усе гаршчкі XIV першай паловы XVI ст. падзелены намі на шэраг гыпаў.
Гаршчкі тыпу I маюць адагнутае венца і пукатыя плечукі, нярэдка з рабром пры псраходзс ў шыйку. Дыяметр венцаў гаршчкоў ад 16 да 26 см, чарапок шэры. порысты, без грубых уключэнняў.
Большасць гаршчкоўтыпу II маюць адагнутае пад вуглом 45" венца, высокую шыйку і плечук з палогім рабром. Асобным варыянтам можна лічыць гарійчкі з адагнутым гарызантальна венцам. а таксама гаршчкі з моцна адагнутым вонку венцам, пад якім прысутнічае наляпны валік. Сярод гэтага тыпу гаршчкоў сустракаюцца і белагліняныя, аналагічныя тым, штобылі знойдзены пры даследаванні пабудовы псршай паловы XVI ст. Памеры дыяметру венцаў ад 15 да 32 см.
Гаршчкі тыпу I можна датаваць XIV ст„ тыпу II XV-пач. XVI ст.
Гаршчкі тыпу III маюць вертыкальна пастаўленую (прамую) шыйку, вснца дыяметрам ад 16 да 22 см і гарызантальна размешчаны плечук.
Тып IV гэта прататып распаўсюджанай у XVIII ст. формы гаршчкоў з адагнутай шыйкай і невыразным вснцам аднолькавай таўшчыні са сценкамі і палогім рабром па плечуку Гэты тып прадстаўлены тонкасценнымі гаршчкамі з порыстым чарапком з дамешкамі жарствы і пяску, дыяметр венцаў ад 14 да 24 см Каля 52 % венцаў гаршчкоў XIV-XV ст. утрымліваюць арнаментацыю ў выглядзе хваляў (з нахілам у левы бок), насечак і прамых гарызантальных палосак.
Мал 1. Тьгпалогія полацкіх гаршчкоў XIVXVI ст. (1-39) і кераміка паўночна-заходняга рэгіёну Расіі (40-41).
Гаршчкі тыпу V-VI з'яўляюцца пераходнымі да рэнесанснай керамікі XVI ст. Яны захавалі істотныя прыкметы гаршчкоў XIVXV ст. (грубае цеста, масіўнаснь і аднолькавая таўшчыня сценак), але набылі новую форму (рабрыстасць па плечуку і акруглае крыху патоўшчанае венца)
Частка полацкага посуду псршай паловы XVI сл фармавалася са светлых глін. Маюцца ўсе падставы для сцвярджэння аб мясцовай вытворчасці белаглінянага посуду з малажалсзістых глін, тым больш што белагліняны посуд аднолькавай формы з чырвонагліняным знойдзены падчас даследаванняў кулыурных наплаславанняў пасяленняў XVI XVII ст. беларускага Падняпроўя і Панямоння.
Вялікі набор белаглінянага посуду знойдзены намі падчас даследавання пабудовы першай паловы XVI ст на Вялікім пасадзе. Большасць гаршчкоў (сабрана 339 фрагментаў) выраблены з белай (каалінітавай) гліны з дабаўленнем невялікай колькасці сярэднсзярністага пяску-рачніка (67 %), астатнія (33 %) з чырвонай гліны, абпаленыя ў акісляльным (27 %) і аднаўленчым (6 %) асяроддзі. Паверхня белаглінянага посуду апрацавана ў тэхніцы г.зв. пятністага абварвання ў хлебным растворы Плямы абвары на светлай паверхні маюць светла-карычнсвы ці крэмавы колер і фіксуюцца з абодвух бакоў сасудаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
