Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Выдавец:
Памер: 348с.
Гародня 2003
І.В.Трошына г Мінск
ШЛЯХЕЦКАЕ МЕЦЭНАЦТВА НА БЕЛАРУСКІХ ЗЕМЛЯХ у XVI-XVII ст.: ХАРАКТАР I НАПРАМКІ
Пад тэрмінам «мецэнацтва» разумсюцца розныя формы падтрымкі мастацкай і навуковай дзейнасці, стварэнне ўмоў. спрыяльных для яе развіцця. Паняцце «мецэнат» уключае таксама і рознага кшталту фундатарства і апскаваннс.
Мецэнацтва як адзін з фактараў культурна-гістарычнага працэсу на беларускіх землях з'явілася пазней. чым у Еўропе Мы можам гаварыць аб ім як аб сталай з'яве ў XV ст Але. як адзначас Б.А Лазука, некаторыяэпізадычныя праявы дабрачыннасці назіраюцца і ў ХП ст. Росквіт мецэнацкай дзейнасці прыходзіцца на псрыяд Рэфармацыі і Адраджэння. Узнікненнс інстытута патраната трэба звязваць зтым часам. калі рэпрэзентатыўныя функцыі прадмета пачынаюць выходзіць на псршы план у параўнанні з ягоспажывецкімі якасцямі. Гэта патрабавала. па-першае, адпаведнага кулыурнага ўзроўню грамадства. а, па-другое, нсабходнай ступсні развіцця індывідуальнай самасвядомасці.
Мецэнацтва як з'ява мае два бакі: першы гэта асоба мецэната. яго густы і прыхільнасці як заказчыка. і другі нспасрэдны выканаўна заказа Заказчык меў выключнае ўздзеянне на працэс вытворчасці. выконваючы сацыяльны заказ на прадукты мастацтва. У гэтайролі. у асноўным. высіу пала шляхсцкас саслоўе. Яно па сваім складзе было неаднародным, утварала некалькі груп вышэйшую (магнатэрыя), сярэднюю і дробную. то мэтазгодна разглядаць і вышэйазначаную дзейнасць у гэтым разрэзе
Калі гаварыць аб магнатэрыі. то трэба заўважыць што яс мецэнацтва было абумоўлена нскалькімі акалічнасцямі
1. Адукаванасць асобы. якая мела непасрмны ўплыў на яе светапогляд
2. Памкненне да дэманстрапыі велічы і баіацця і зн да рэпрэзентатыўнасці.
3. Элемент моды і арыентацыя на каралеўскі двор
4 Ідэалогія сарматызмаяк характэрны элемент светаўспрымання шляхсцкага саслоўя (характарызавалася кансерватызмам, саслоўнай замкнёнасцю. ідэяй выклЮчнасці і абранасці)
Гэтыя фактары вызначылі харакгар і асноўныя напрамкі мецэнацкай дзейнасці.
Рэпрэзентатыўнасць праявілася, па-псршае. у атаясамліванні каштоўнасці мастацкага твора з яго экзатычнасцю Аб гэгым свед~ чыць існаваннс ў XVII ст. так званых camerae raritatis (зборы дзс разам з творамі мастацтва знаходзіліся і разнастайныя дзівы). Магнаты змагаліся паміж сабой у збіранні такіх калекцый. Акрамя таго, яны ўсялякімі сродкамі падкрэслівалі сваю дабрачыннасць. Так, Міхал Казімір Пац. заснаваўшы касцёл Пятра і Наўла ў Вільні, загадаў напісаць на фасадзе «Regina pacis funda nos in pace».
Ha характар магнацкага мсцэнацтва ўплывала памкненне капіраваць формы падтрымкі ку тьтурнай дзейнасці. што выкарыстоўваліся пры двары вялікага князя. У XVI-XVII ст будуюцца асобныя рэзідэнцыі, якія становяцца культурнымі цэнтрамі Пры гэтых палацах існаваў пастаянны двор у які ўваходзілі і дзсячы навукі, мастацтва і літаратуры.
Многія прадстаўнікі заможнай шляхты і маінацкіх сем'яў вучыліся ў замежных універсітэтах Нямеччыны. Італіі Швейцарыі. Прусіі, Чэхіі і іншых. 3 Еўропы яны прывозілі новыя ІДЭІ 1 светапоглядныя канцэпцыі, якія імкнуліся распаўсюдзіць і на беларускія землі. Так. ідэі рэфармацыі падтрымліваліся ў асноўным вядомымі беларускімі фаміліямі. сярод якіх першае месца займалі Радзівілы. Варта падкрэсліць. што барока на Беларусі з'явілася дзякуючы намаганням Мікалая Крыштофа Радзівіла Сіроткі. па загадзе якога быў пабудаваны касцёл Божага Цсла ў Нясвіжы. першага з тыпу Іль Джэзу на Беларусі
Такім чынам. можна вылучыць наступныя напрамкі мецэнацкай дзейнасці.
і. Кнігадрукаванне.
2. Патранат у галіне літаратуры і навукі
3. Фундатарства рознага тыпу пабудоў
НІто тычыцца першага пункта. то трэба адзначыць той факт. што на Беларусі з другой паловы XVI ст. адкрылася каля 30 друкарняў Многія з іх былі заснаваны прадстаўнікамі шляхецкага саслоўя: Берасцсйская друкарня адчыненая Мікаласм Радзівілам Чорным. Вснграўская і Лоская друкарні Яна Кішкі і інівыя.
Мецэнацтва ў галіне літаратуры можна сустрэць ужо ў XV ст. Друкаванне кнігі патрабавала значных грашовых сродкаў. Бедны пісьменнік або публіцыст не мсў магчымасці надрукаваць свой твор. Таму ён шукаў мецэната. які дапамагаў у гэтай справс. Як пісаў Цыпрыян Базылік: «...вельмі частааўтар выймаў з-пад лавы свой твор і шсаў адпавсднае прысвячэнне асобе пана, а ён выймаў грошы на друк». Аднак часцей за ўсё пры магнацкіх дварах пражывалі пісьменнікі. якіх магнаты пастаянна апсквалі. Так. пры двары Радзівілаў дзейнічалі Ян Каханоўскі. Андрэй Рымша. Ян Радван. Бэніаш Будны і іншыя. Акрамя паэтаў. пры дварах працавалі і мастакі. якія прытрымліваліся розных напрамкаў жывапісу ў адпавсднасці з прыхільнасцямі магнатаў Нясвіжская галіна Радзівілаў і Пацы калекцыянавалі творы італьянскага барока. біржанскія Радзівілы галандскіх мастакоў. Гэтая арыснтацыя была звязана з палітычнымі і рэлігійнымі поглядамі Пацы выводзілі свае карані з Рыма. Біржанскія Радзівілы былі цссна звязаныя з пратэстанцкай Галандыяй.
На падставе шматлікіх крынш можна мсркавайь аб існаванні радавой традыцыі ў будаванні палацаў. культавых пабудоў і музеяў, Асабліва вылучаюццаў гэтым Радзівілы. Пацы. Сапегі. Вішнявецкія. Алслькавічы-Слуцкія. Агінскія і Чартарыйскія.
У адрозненне ад магнатаў. сярэдняя і дробная шляхта не надавала вялікага значэння мсцэнацкай дзейнасці. Прычыну гэтага трэба бачыць у эканамічных фактарах. Гэтыя слаі нс мелі дастатковых сродкаў для збірання вялікіх калскцый і бібліятэк. будавання палацаў і цэркваў. У гэтым асяроддзі падму ркам любой дзейнасці быў сарматызм. аб якім гаварылася вышэй. Мецэнацтва праяўлялася ў стварэнні партрэгных галсрэй продкаў і падараванняў царквс. Калі магнаты збіралі творы. у асноўным. замежных мастакоў. то гэтая частка карысталася паслугамі мясцовых майстроў. Такое мецэнацтва насіла прадстаўнічы характар і нс прадугледжвала эстэтычных памкнснняў.
Такім чынам. мецэнацтва як з'ява культх рната жыцця на беларускіх землях мела разнастайныя кірункі і змяняла свой характар. эвалюцыянізуючы ад простага збіральніцтва рарытэтаў да прафссійнага калскцыянавання. Яго напрамкі вызначаліся фак-
тарамі, якія грунтаваліся на індывідуальным светапоглядзе асобы Мецэнацтва сярэдняй і дробнай шляхты мела пэўныя адрознснні ад магнацкай кулылрна-стымулюючай дзейнасці што дыктавалася становішчам гэтых слаёў у грамадстве. Агульнымі фактарамі былі, па-першае, ідэалогія сарматызма і, па-другое, рэпрэзентатыўнасць, якія характарызавалі ўсё шляхецкае саслоўе
В Ф.Голубеў з Мінск
АБШЧЫННЫ (КОПНЫ) СУД У СІСТЭМЕ СУДОВАГА ЛАДУ БЕЛАРУСІ XVI XVIII ст.
Судовая сістэма, якая дзейнічала на тэрыторыі Беларусі ў XVI XVIII ст., мела тыповыя рысы прававой сістэмы феадальнай эпохі. Яна ўключала ў сябс як саслоўныя суды для людзей шляхецкага стану, так і агульнасаслоўныя суцы для ўсяго нассльніцтва, заснаваныя на звычаёвым праве (а з канца XV ст. і на пісаным праве). Дзейнічаў на працягу разглядаемага перыяду і старажытны суд грамады, ці копны суд. які адыгрываў важную ролю ў сістэме судовага ладу ВКЛ.
Суд грамады ўзнік у старажытныя часы і да з'яўлення пісанага права ў многім быў заснаваны на звычаёвым праве, традыцыі. Звычаёвае права адыгрывала значную ролю ў жыцці феадальнага грамадства, разам з тым, яно пастаянна эвалюцыянавала разам з развіццём дзяржаўных інстытутаў, змянялася, часта прыстасоўваючыся да абставін ці запатрабаванняў улады, Звычаёвае права рэгулявала жыццё сялянства, вызначала правілы і парадак дзейнасці службовых асоб сельскай адміністрацыі. Да выдання Статутаў ВКЛ звычаёвае права рэгулявала дзяржаўныя павіннасці нассльніцтва і грамадска-прававыя, у тым ліку і судова-працэсуальныя адносіны. Пасля выдання Статута Вялікага княства Літоўскага 1529 г. звычаёваму праву стала адводзіцца толькі дапаможная роля ў рэгуляванні тых праваадносін, якія не былі прадутлсджаны законам. што праяўлялася і ў функцыянаванні суда абшчыны. Алс звычай працягваў займаць важнас Meena ў жыцці «людзей простага стану», у тым ліку ў прававых дачыненнях. Найбольш паказальным у гэтым сэнсе з'яўляецца шырокас захаванне ў асяроддзі ў псршую чаргу вясковага нассльніцтва так званай традыцыі «старыны». Гэтая традыцыя распаўсюджвалася на самыя розныя сфсры жыцця і разумелася менавіта як непарушнае звычаёвае права
Шмат якія дак\ мснты свсдчаць пра тое, што напачатку суд грамады. копны суд нс быў з'явай. характэрнай для ўсяго ВКЛ. але быў традыцыйным толькі для беларускіх зямсль ВКЛ. I. Спрогіс адзначаў. што члсны Вілснскай архсаграфічнай камісіі для падрыхтоўкі адмысловага тома. прысвсчанаіа копным судам. апрацавалі каля 300 кніг гродскіх судоў (Брэсцкага. Вількамірскага. Ваўкавыскага. Гарадзснскага. Ковенскага. Лідскага, Мінскага. Мазырскага. Навагрудскага. Пінскага. Расіенскага, Слонімскага. Слуцкага. Трокскага і Упіцкага) за 1560 1699 г. I абсалютная большасць сведчанняў аб існаванні і дзейнасці копных судоў тычыцца менавіта тэрыторыі Беларусі. У матэрыялах Вілкамірскага, Ковснскага, Расіснскага і Упіцкага гродскіх судоў увогуле не было знойдзена ніякіх звсстак аб існаванні і дзейнасці на падсудных ім тэрыторыях копных судоў.
Суд грамады. па сведчанні шматлікіх звестак. прызнаваўся ўладай. а ў XVI ст. копны суд быў нс толькі афіцыйна прызнаны, але і заканадаўча замацаваны дзяржавай у якасці аднаго з інстытутаў судовай сістэмы. Напрыклад. у Стату це ВКЛ 1588 г. пра гэты судовы інстытут заяўлялася так: «А на Русн н ннде, где здавна копы бывалн. там мают бытн н тепер копы отправованы на старых коповшцах тым обычаем, яко первей того бывало. А на тых теж местцах, где досель копы не бывалн, таковым же порядком н поступком копы збнраны н отправованы бытм мають, яко ся н на Русн заховывало н заховуеть» Разам з тым. гэтая цытата сведчыць аб тым. што копны суд у першую чаргу быў характэрны для ўсходняга і цэнтральнага рэгіёнаў Беларусі.
Цікава. што пасля прыняцця ў Статуце 1588 г. вышэйзгаданай фармулёўкі ўлады пачалі вызначаць па ваяводствах пастаянныя месцы, дзе магла збірацца капа. Абавязкі па вызначэнні такіх месцаў ускладаліся Статутам на падкаморыяў: «А естлн бы укрнвжоный злодейством хотел шкоды своее доходнтн копою. тогды всн в гой околнцы вокол на мнлю co вснх чотырех сторон мають казатн подданым свонм на копу сходнться. a то ся маеть розуметм вперед не тыс местца. гдс доскмест копы не бывалн. копюрые коповшца кождый подко.морйіі в повете своем назначнтй (выдзелена намі. В Г.) н села тых. хто ся там становнтп будсть. опнсатн маеть» Заўважым. што гэтарабілася і там. дзс «доссль копы нс бывалн». Выяўлсныя дакументы свсдчаць. што норма, унесеная ў Стапі 1588 г.. на месцах выконвалася дакладна Так.} 1590 г гародзенскім падкаморыем Грыгорысм Масальскім быў складзены спецыяльны дакумснт. які рэгламентаваў правілы
КНІГІ ОНЛАЙН
