Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
Шматлікі керамічны набор з пабудовы першай паловы XVI ст. дазволіў зрабіць тыпалогію гаршчкоў гэтага псрыяду, да якой далучаны іншыя датаваныя фрагменты гаршчкоў, знойдзеныя ў розных частках горада.
Усе гаршчкі падзяляюцца паводлс тэхналогіі абпалу і складу ксрамічнага цсста на чырвонагліняныя, шэрыя і бслагліняныя.
Тып VII гэта выключна бслагліняныя абварныя гаршчкі, якія маюць дыяметр венца ад 24 да 28 см. Венца з валікападобным красм пастаўлена вертыкальна. гарчшкі маюць невысокую шыйку і палогае рабро. Ксрамічнае цеста з невялікімі дамсшкамі сярэднезярністага пяску. чарапок порысты, трохслойны.
У гаршчках тыпу VIII назірасцца тэндэнцыя да павелічэння вышыні шыйкі, што пачынас назірацца ў некаторых гаршчкоўтыпу IX. венца становіцца больш масіўным, край яго адагнуты вонку. шыйка мае ўступ, некаторыя гаршчкі арнамснтаваны па рабру хвалісіымарнаментам Дыяметр края венцаў гаршчкоў вагаецца ад 13 ла 24 см. Большасць сасудаў шэрагліняныя, маюць слады акапчэння па знешняму, зрэдку з унутранага боку, керамічнае цесга гэтых гарпічкоў утрымлівае дамешкі жарствы дыяметрам да 2 мм.
Да тып\ IX належыць болызіасць гаршчкоў акрэслснага псрыяду. Гэтыя сасуды маюць аналагічныя тыпу VII прапорцыі, за выключэннем краю вснца. якос ў гаршчкоўтыпх IX крыху адагнута вонку нярэдка ў форме карнізіка. Знойдзсна як бслагліняныя, так і шэрагліняныя гаршчкі. якія маюць дыямстр венцаад 13 да26 см Шыйка некаторых гаршчкоў пастаўленаамаль всртыкальна. што з'яўляецца працягам традыцыі вырабу гаршчкоў XV сі
Захаваліся два гаршчкі поўнага профілю тыпу IX белагліняны і шэрагліняны. Гэта прысадзістыя. шырокія сасуды, максімальнае пашырэннс прыходзіцца на верхнюю частку гаршчка плечук, кароткая шыйка. пастаўленая крыху пад нахілам унутр (у першым выпадку) і вертыкальна (у другім) пазначана ўступамі з абодвух бакоў ад венца і плсчука.
Гаршчкі тыпу X зроблены ў традыцыі XV ст.. іх характэрнай рысай з'яўляецца наяўнасць рабра па плечуку і наляпнога валіка пад венцам.
Гаршчкі тыпу XI .маюць высокую шыйку і востры край венца. які мае аднолькавую са сценкамі таўшчыню. прысутнічас арнаментацыя ў выглядзе хвалістага арнаменту па шыйцы. Край венцаў гаршчкоў тыпу XI прыстасаваны пад накрыўкі дыяметрам ад 19 да 28 см, большасць з іх чырвонагліняныя. захаваўшыя сляды ад фармоўкі на ганчарным крузе ў выглядзе барознаў ад жарствы, паверхня іх бугрыстая, шэрахаватая, неахайна апрацаваная, з моцным нагарам. толькі некаторыя з іх старанна загладжаны і нс ўтрымліваюць грубых дамешак.
Сценкі гаршчкоўтыпу VII-IX даволі тонкія. каля 0.5 см. тады як сценкі гаршчкоў тыпу XI больш масіўныя. таўшчынёй да 1.2 см. Большасць гаршчкоў мае груба апрацаваную паверхню, гэта тычыцца як бслаглінянай. так і шэраглінянай керамікі з адной толькі розніцай у керамічным цесце белаглінянай абварной керамікі адсутнічае жарства. Грубае цеста і дрэнна абпалсны чарапок з яўляюцца характэрнымі прыкметамі керамікі паўночнага рэгіёну Беларусі XIV-XV ст., па полацкіх матэрыялах можна адзначыць працяг гэтай познесярэднявечнай традыцыі ў канцы XV першай трэці XVI ст. Гаршчкі тыпу VII-IX як асноўную групу можна датаваць другой чвэрцю XVI ст.
Большасць донцаў гаршчкоў першай паловы XVI ст. (87 %) захавала сляды падсыпкі сярэднезярністага пяску і жарствы (кварцу) дыяметрам да 0.4 см Сценкі ў прыдоннай частцы адагнутыя пад вхтлом каля 45‘! і маюць розную гаўшчыню. ад 0.8 да 1.5 см, некаторыя донцы ўвагнутыя. з некалькімі канцэнтрычнымі акружнасцямі з унутранага боку Памеры донцаў ад 10 да 13 см.
Зазначым. што ў канцы XVI пачатку XVII ст паліваныя вырабы складалі 15.2 % з усёй групы ксрамічнага посуду ў адным раскопе. а сярод паліванага посудх гаршчкі прадстаўлены толыб 16,2 % знаходак. Факты свсдчаць аб значнай перавазе ў гтгы час непаліўнога посуду як найболыш практычнага і ганнага Гамк не дзіўна, што паліваныя гаршчкі функцыя якіх напрам} ю не $вя зана з неабходнасцю ўжывання палівы раней канца XVI сі \ Полацку не фіксуюцца.
Неабходна звярнуць увагу на наступную акапічнасць нідк больш у Полацку не знойдзена такой колькасці белаглінянай керамікі ў адным раскопе Па-другос, адны і тыя ж формы іаршч коў з даследаванай намі пабудовы першай паловы XVI ст выраблены з белай і чырвонай гліны з перавагай белаглінянай керамікі Па-трэцяе, формы гаршчкоў з'яўляюцца тыповымі для полацкай керамікі XVI ст.. што не дазваляе разглядаць белагліняны посуд як прывазны.
Узнікае пытанне: чаму з’явілася патрэба вырабляць посуд з белай гліны. радовішчы якой шырока не распаўсюджаны ў паўночным рэгіёне Беларусі? Можа быць толькі адно тлумачэнне: полацкі ганчар засвоіў і ўвасобіў \ серыі сваіх вырабаў традыцыю. якую ён запазычыў у іншых зсмлях. У першай паловс XVI ст. белагліняную кераміку масава выраблялі ў двух асноўны.х рэті ёнах, да якіх мог прычыніцца полацкі рамеснік: Масковія (Гжэль) і Польшча (з цэнтрам у Сандаміры, Ілжы і Ксльцы). Першы рэгіён паходжання традыцыі вытворчасці полацкай белаглінянай керамікі вельмі верагодны. калі ўлічыць частыя памежныя войны Вялікага княства Літоўскага з Маскоўскім княствам у першай палове XVI ст. Полацкі рамеснік мог трапіць \ маскоўскі палон ці апынуцца ў Масковіі ў выніку якіх-нсбудзь іншых абставін. і пасля вяртання ён мог пачаць вырабляць керамікх. \ аснову фармовачнай масы якой была пакладзена белая гліна. На заходні «вектар» кулыурнай навацыі ўказваюць рэчы заходнееўрапейскага паходжання (фрагменты керамічных фляг і рынак). знойдзсныя разам з белаглінянымі гаршчкамі ў адной пабудове, аднак. гэтая акалічнасць можа толькі пацвердзіць факт шырокага ўжывання ў побыце палачан разнастайнай катэгорыі імпартных рэчаў, што было распаўсюджанай з'явай сярод гарадскога насельніцтва Беларусі.
Асобныя тыпы полацкіх гаршчкоў XV-XVI ст маюць дакладныя аналогіі з керамікай Пскова Арэшку. Таржка і Ноўгарада. Апроч таго. маецца шэраг рыс якія збліжаюць полацкія
гаршчкі XIV-XVI ст. з маскоўскімі, a менавіта: 1) прысадзістасць сасудаў, максімальнас пашырэнне якіх прыходзіцца на верхнюю частку тулава: 2) наяўнасць прамога вснца і амаль поўная адсутнасць шыйкі; 3) наяўнасцьбелаглінянай ксрамікі па складзе фармовачнай масы і тэхналогй абпалу белагліняная кераміка з Полацка найбольш блізкая мснавіта да маскоўскай ксрамікі, яна вызначаецца тымі ж характарыстыкамі. што і маскоўскія сасуды (чарапок белы. тонкі, шарахаваты. цсста са значнымі дамсшкамі пяску, значная частка сасудаў мае цёмную праслойку недастаткова пракаленай гліны.
Такім чынам. нсабходна прызнаць, што калекцыя полацкага ксрамічнага посуду канца XV-XVI ст. мае прамыя аналогіі з помнікамі паўночна-заходняга рэгіёну Расіі (Пскоў, Ноўгарад). Пры супастаўленні форм полацкіх гаршчкоў з керамікай суседніх земляў нсльга не звярнуць увагу на тую акалічнасць. што полацкія гаршчкі XIV-XVI ст. па прапорцыях і профілю венцаў усё ж больш падобныя на ўсходнюю (маскоўскую) кераміку, чым на заходнюю (польскую і нямецкую), а гэта азначас. што масавая вытворчасць полацкага керамічнага посуду XV-XV1 ст. у цэлым працягвала развівацца на ўсходнеславянскай аснове.
Прывсдзеныя дадзеныя не ставяць мэтай абсалютызацыю ступсні роднасці полацкага дэкаратыўнага посуду з керамікай усходняга рэгіёну У той ці іншай ступені кераміка XIV-XVI ст. паўночнага рэгіёну Беларусі мела падабенствы і з заходнееўрапейскім, і з прыбалтыйскім посудам. 3 канца XVI пачатку XVII ст. пераважная большасць полацкіх начынняў па форме і прызначэнню ўжо мала чым адрозніваецца ад цэнтральнаі заходнееўрапейскай керамікі, узрастае асартымент посуду, які з гэтага часу не паддаецца падлічэнню.
Вывучэннс полацкай керамікі ранняга Новага часу вартае асобнага разгляду.
А.А. Скеп’ян г. Мінск
РОЛЯ МЯШЧАНСТВА Ў ФАРМІРАВАННІ ГАРАДСКОЙ КУЛЬТУРЫ ПЕРАХОДНАГА ТЫПУ (XVI XVIII ст.)
Гісторыя горада. яго сацыяльная і эканамічная структура, культурнае, рэлігійнае жыццё заўжды прыцягвалі ўвагу даследчыкаў. У феадальным грамадстве горад стаў не толькі месцам ган-
длю і рамеснай вытворчасці, але і цэнтрам дзе адбываліся сацыяльна-эканамічныя. палітычныя пераўтварэнні, фарміраваліся і афармляліся культурныя з’явы і працэсы, развіццё якіх у значнай ступені і абумовіла асаблівасці беларускай гісторыі.
Да сярэдзіны XVI ст. гарадское насельшцтва вылучаецца ў асобнае саслоўс. Дзейнасць мяшчан, як на эканамічнай, так і на культурнай глебе парушае замкнёнасць асобных раёнаў крашы, спрыяе эканамічнай кансалідацыі, стварэнню ўнутранага рынку, фарміраванню ў межах Вялікага княства Літоўскага адзінай культуры і беларускай народнасці. Яны падрыхтавалі глебу для распаўсюджвання гуманістычнага і рэфармацыйнага руху ў краіне, хоць і не ў такой ступені, як у Германіі, Польшчы ці Чэхіі
Нягледзячы на тое, што стварэнне гарадской культуры новага тыпу, засваенне агульнаеўрапейскіх традыцый стала магчыма дзякуючы трывалым эканамічным сувязям з гарадамі Польшчы, Германіі, Прыбалтыкі, беларускі горад здолеў захаваць свой воблік, арганічна засвойваючы еўрапейскія традыцыі ў галіне палітыкі, культуры, ідэалогіі.
Рэнесансная культура ў ВКЛ паўсюль насіла дваісты характар з прычыны своеасаблівасці арганізацыі дзяржаўнага ладу і вялікай ролі шляхецкай культуры, 3 другога боку, царкоўна-рэлігійная барацьба, якая ў канцы XVI стагоддзя амаль цалкам была псранесена ў гарады, значныя палітычныя абмежаванні. ускладзеныя на праваслаўнае насельніцтва, вымусілі гараджан узяць на сябе клопат не толькі пра абарону веры, але і пра адукацыю, кнігадрукаванне, стварэнне медыцынскіх устаноў і будаўніцтва як культавых, так і свецкіх будынкаў. Апошняе, у сваю чаргу, садзейнічала прыцягненню да працы вялікай колькасці мясцовых майстроў, што ўдала спалучылі ў архітэкзуры рысы еўрапейскай традыцыі рэнесанса і барока з мясцовым дойлідствам.
На развіццё культурных працэсаў у гарадах аказалі ўплыў не толькі аб’ектыўныя сацыяльна-эканамічныя і палітычныя працэсы, але і мясцовая шляхта, пэўная колькасць якой жыла ў горадзе ці з’яўлялася заказчыкам мастацкіх твораў, стваральнікам моды на лад жыцця і такім чынам уплывала на звычкі вярхушкі горада. Асабліва гэты шляхецкі ўплыў ўзмацніўся з канца XVI ст., калі збяднелая шляхта стала масава перасяляцца ў гарады, не пакідаючы сваіх грамадскіх ідэалаў і ладу жыцця.
КНІГІ ОНЛАЙН
