Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 4
Памер: 317с.
Гародня 2003
Дык хто ж такія варагі? Руская назва «варагі» тое ж самае, што шведскае «Warinq» і грэчаскае «Baranqos». Яго пераклад «Foederati», гэта значыць саюзнікі. Аб гэтым пісаў яшчэ ў XVIII ст. у сваім універсітэцкім курсе па гісторыі Расіі за мяжой вядомы ў свой час фінляндска-швсдскі гісторык, філосаф і этнограф Хенрык Габрыэль Партан (1739-1804 г.) [2], Гэта даволі цікавая акалічнасць. Аказвасцца, варагі гэта нс адзін нейкі народ ці этнас, а збіральніцкая назва саюзнікаў русі, шведаў, нарманаў, англаў і готаў. як гэта бачна з «Аповесці мінулых гадоў». Хаця выказваюцца і іншыя меркаванні. Напрыклад, вядомы сучасны расійскі гісторык Яўген Пчолаў адзначас, што мужчыны жыхары Старажытнай Скандынавіі, продкі цяперашніх датчан, нарвежцаў і шведаў. «уходялн в дальняс походы, грабя я разоряя соседняс я не сляшком соседняе страны. Самя ссбя оня называля вякянгамя. Это названяе означало не нацяональную
прннадлежность. а профсссню На Западе внкннгов нменовапм норманамн (севернымн аюдьмн) на Востокс варягамн Счнтастся. что древнерусскос слово «варяг» пронсходнт сл дрсвнсскан • дннавского var, что означаел обет, клятва, которую давалн внкннгн. отправляясь воевать Впрочем в нсторнографнп сушествуют н другне мнення. Полагают. что варягн на самом деле являлнсь балтнйскнмн славянамн н даже что онн нмелн кельтскос пронсхожденне. Но большннство нсторнков всё-такн прсдпочнтают вндеть в варягах жнтелей Северной Европы Скандннавского регнона» [3|.
Такім чынам. адно з варажскіх плямёнаў «русь» дало назву будучай, вядомай у свой час, канфедэратыўнай дзяржаве ўсходніх славян «Кіеўскай Русі», у склад якой непрацяглы час уваходзіла ўсходняя і паўночна-ўсходняя частка сучаснай Беларусі з цэнтрам у Полацку А дзе жыла гэта «русь»? 3 «Аповссці мінулых гадоў» мы ведаем. што «за морам», і хутчэй за ўсё гэта шведы
Назву «русь» шведы атрымалі яшчэ да Рурыка. Яны належалі здаўна да так званых «народа вады, мора»? галоўным заняткам якіх была вайна (а таксама гандаль калі ў ваенных паходах не было патрэбы) Гэта абставіна датычылася. напэўна, не толькі шведаў. але і іншых народаў. у тым ліку славянскіх, якія сяліліся на ўзбярэжжы Балтыйскага (Варажскага) мора. Славянскія князі і нават візантыйскія імпсратары выкарыстоўвалі варажскія дружыны («варангаў», «марангаў») у барацьбе за ўладу і падчас войнаў з суседзямі. Падобна, што славяне навучаліся абазначаць гэтым імем шведаў «Ruozi». Нсстар дакладна адрознівае «русь» на чале з Рурыкам ад славян, і гэта вельмі важная акалічнасць. Цікава і тое, што ў ХІІ-ХІІІ ст. у рускамоўных крыніцах слова «варажскі» абазначала таксама «каталіцкі» («варажская вера». «варажская бажніца» і інш.) [4], Менавіта шведы ў ХП ст. прынялі каталіцтва. Супадзенне. як бачна, нс выпадковае |5].
У IX ст. фіна-ўгорскія плямёны і ўсходнія славяне апынуліся пад уладай «русі» (шведаў-варагаў) Але адбылося так, што паўночная частка іх тэрыторыі кантралявалася знатным княжацкім родам (племенем) Рурыкавічаў. а паўднёвая мснш знатнай часткай швсдаў-русічаў на чале з Аскольдам і Дзірам. I калі ў 865 г. «ваявалі Аскольд і Дзір палачанаў і многа зла натварылі», захапіўшы пры гэтым значныя крывіцкія і дрыгавічскія землі, якія былі пад уладай Рурыка. гэтага ім дараваць іх больш заможныя суродзічы не маглі. Ужо ў 882 г. нашчадак Рурыка Алег ідзс на Кіеў і забівас Аскольда і Дзіра. гаворачы: «Вы не князья н не княжеско-
го рода. я же княжсского рода» |6|. Тым самым шведы-русічы канчаткова аваподалі зсмлямі ўсходніх славян, даўшы назву новай дзяржаўнасці «Н сел Олсг княжнть в Кневс н сказал Олег: Это будет мать городам русскнм». Н былн у нсго варягн н словене, н прочне прозвавшнсся Русью». He выключана. што ў гэтай барацьбе Рурык і Алег выкарыстоўвалі супраць Аскольда і Дзіра частку ўсходнеславянскіх князсў (у тым ліку полацкіх) і што назва «Foederati» (саюзнікі) пашырылася ў сваіх межах і набыла новы змест, стаўіпы з другой паловы IX ст. абазначаць палітычны саюз варагаў-русі (швсдаў) з усходнімі славянамі, вядомы для Візантыі як «Baranqos» (саюзнікі па канфсдэрацыі пад назвай «Кіеўская Русь»),
Патрэбна адзначыць і тое, што ў Заходняй Рымскай імперыі шведы былі вядомы пад сваім асабістым іменем, а ва Усходняй насілі імя «рос». якім грэкі затым заўсёды абазначалі рускіх, успрыняўшы гэта абазначэнне ад фінаў. Нсстар. які чэрпаў сваё апавяданне аб старажытнейшых часах у візантыйцаў і вусных паданнях, не ведаў, што рос і швсды адзін і той жа народ. як. магчыма, не всдаў і аб фінскім паходжанні назвы. і таму яго апавяданне такое цмянае (да Рурыка). Алс пры гэтым патрэбна падкрэсліць, што ў канфедэрацыі ці саюзс варагаў-русі з усходнімі славянамі болыдая частка насельніцтва была ўсё ж славянскай. a самі ўсходнія славянс нс былі захоплсны швсдамі-руссю васннай сілай. Таму не дзіўна. што асноўнай мовай у «Кіеўскай Русі» з'яўлялася старажытнаславянская.
Далсй «Аповесць мінулых гадоў» адзначае. што «нмснно Олег начал ставнть города н установнл данн словснам н крквнчам, н мерн. н установнл давать дань варягам от Новгорода по 300 грнвен на лето радн сохрансння мнра. которая н давалась варягам до смертн Ярослава» [7].
Напэўна, гэта доўга працягвацца не магло. Найбольш моцныя аб'яднанні ўсходнсславянскіх плямёнаў выказвалі сваё незадавальненнс. У першую чаргу гэта маглі быць крывічы як адно з самых магутных усходнсславянскіх саюзаў плямён, хутчэй за ўсё, палачане (крывічы славяна-балцкага паходжання). Ужо ў другой палове X ст. палачанс на чале з князем Рагвалодам выйшлі са складу «Кісўскай Русі» канфедэрацыі ўсходнеславянскіх, фінаўгорскіх і іншых плямёнаў з «руссю» ці шведамі-варагамі. Полацкае княства было першым. хто свядома дамогся дзяржаўнай нсзалсжнасці Тое. што менавіта заходнія (полацкія) крывічы нсйкі
час заставаліся пад уладай кіеўскіх князёў гаворыць аб тым што ў IX ст._ а магчыма. і раней, палачане мелі сваю моцную дзяржаў насць. У старажытных скандынаўскіх сагах. задоўга да Рурыка маюцца звесткі аб Полацку як аб багатым і моцным уладанні, які меў свайго гаспадара (князя) [8| Што датычыцца Рагвалода, то ён з'явіўся ў Полацку не рансй сярэдзіны 40-х гадоў X ст «з-за мора». прыбыўшы па Дзвінс з магутнай варажскай дружынай. Хутчэй за ўсё, гэта маглі быць хтосьці з заходніх славян.
У гэтай сувязі заслугоўвас ўвагі думка А.Рогалева аб тым, што варап-русь маглі паходзіць (магчыма, і сам Рагвалод) з вострава Руяны, які размяшчаўся ў Одэрскім залівс. Ён і цяпер ёсць востраў Руген. Адзначым у гэтай сувязі, што аўтар «Аповесці мінулых гадоў» лакалізуе нейкую частку варагаў паміж «ляхамі» і «англамі» (датчанамі). Што датычыцца вострава Ругсна, то ён раней меў некалькі варыянтаў назвы ў розных крыніцах: Руяны, Ругія, Рутэнія, Русінія, Райана, Руйана Рэўна. А насельнікі вострава называліся адпаведна ругамі, рутэнамі, русінамі, русцамі, райанамі, руйанамі. Заходнееўрапейскія хронікі апавядалі аб жыхарах Руяны наступнае: «Самас моцнае славянскае плсмя... народ жорсткі. Звыш меры адданы ідаласлужэнню, пераважна выдатны сярод усяго славянскага народа» [9].
Менавіта такое моцнае славянскас племя варагаў і спатрэбілася палачанам. каб зрабіць сваю Русь Белай. гэта значыць, свабоднай. незалежнай ад Кіева як у падатках, так і палітычна. Але не выключана, што такімі варагамі-славянамі, якія дапамаглі Полацку вызваліцца і ўтварыць сваю дзяржаўнасць незалежна ад Кіева, былі ўсё ж прусы (лац. Pruzzi. назва сустракаецца ўжо ў IX ст.) група балцкіх плямёнаў, са старажытнасці жыўшых на паўднёвым узбярэжжы Балтыйскага мора паміж ніжнім цячэннем Віслы і Нёмана [10], Археалагічныя дадзеныя, пачынаючы з ранняга палеаліту. паказваюць падабснства матэрыяльнай кулэтуры старажытных прусаў з кульлурай блізкіх ім па мове плямёнаў ліцвінаў і славянаў.
Адсюль бачна, што фарміраваннс беларускага этнасу адбывалася на балцка-славянскай аснове, у адрозненне ад рускіх, якія фарміраваліся на славяна-фіна-швсдскай аснове з вялікім дабаўленнем хазараў, печансгаў і асабліва татара-мангольскіх народаў у перспсктыве, Можна сцвярджаць. што па сваёй этнічнай гісторыі бсларусы непасрэдна звязаны з заходнееўрапсйскай цывілізацыяй і яе каштоўнасцямі. а рускія маюць болыны ўхіл да ўсходніх
цывілізацый і каштоўнасцсй <аяяцкага спосаба вытворчасці». Адсюль традыцыйны манархізм і мссіянства рассйцаў (у адбыўшайся ўжо гісторыі. але нс абавязкова назаўссды ці фатальна на псрспектыву). у адрознснне ад памяркоўнасш і разважлівасці беларусаў, у этнічнай гісторыі якіх дарэчы аб'ядноўваюцца тыя ці іншыя рысы дзсвяці народаў славян і балтау готаў і фінаў. татар і палякаў, яўрэяў, швсдаў і гсрманцаў [11].
Такім чынам, назва «Белая Русь» усталявалася на сучасных землях паўночнага ўсходу і ўсходу рэспублікі і амаль усёй Смаленшчыны ўжо ў X XI ст., хоць і фіксуецца пісьмовымі крыніцамі пазнсй (у XII XIII ст.), а пашыраецца на ўсю сучасную тэрыторыю Беларусі на працягу XIV XX ст.
A. Ш. Хасанов г. Мйнск
К ВОПРОСУ О ПРАВОВОМ СТАТУСЕ ГОРОДСКОГО Н СЕЛЬСКОГО НАСЕЛЕННЯ БЕЛОРУССКНХ ЗЕМЕЛЬ HA РАНННХ ЭТАПАХ СТАНОВЛЕННЯ БЕЛОРУССКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТН
На протяженнн всего пернода суіцсствовання государственностн на белорусскнх землях чётко прослсжнвается разлнчне правового статуса городскнх н ссльскнх жнтелей. Начнная с зарождення государства на Беларусн, которое большннство нсследоватслей относнт к IX вску н.э., гродское населснне фактнческн находнлось в прнвнлегнрованном положеннк по сравненню с сельскнм. Это отразнлось прежде всего в правовых нормах пернода раннего средневековья (Фехнср M B К вопросу об экономнческнх связях древнсрусской деревнн // Очеркн по нсторнн русской деревнн. М., 1959. С. 153-154; Груідевскнй А.С. Города ВКЛ в X1V-XVI в. К., 1918. С. 14-15; Леонтовнч Ф.Н Очсркн нсторнн лнтовско-русского права. СПб . 1894. С.23). Суіцествованне же всчсвого строя в такнх городах, как Полоцк н Внтсбск было одннм нз проявлсннй особого положення среднсвскового города в сіістемс государствснного управлення древнебелорусскнх зсмель (Пашуто В.Т. Образованне Лнтовского государства. М., 1959. С 49; Штыхаў Ю. Палітычны лад Полацкай дзяржавы ў X-XII1 ст. Н Полацк. -№ 6. Кліўленд. 1993. С 3-6; Wiclhorski W. Okres unii pcrsonalncj // Dzicje Ziem Wielkicgo Ksienstwa Litcwskiego. Cykl wykladow. London: Ognisko Polskie. 1953. P.58).
КНІГІ ОНЛАЙН
