Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 4
Памер: 317с.
Гародня 2003
Сумесная праца вучоных Рэспублікі Беларусь і даследчыкаў замежжа спрыяс далейшаму развіццю навуковай канцэпцыі гісторыі Беларусі, ухіайаванню нацыянальнай свядомасці беларусаў.
С.А. Траццяк
г. Мінск
АНТЫСАВЕЦКАЯ АПАЗІЦЫЯ Ў БЕПАРУСІ ў 1917 —1918 г.
Становішча Беларусі ў расійскай рэчаіснасці 1917 — 1920 г вызначалася наступнымі акалічнасцямі Па-першае, яна была прыфрантавым рэгіёнам. дзе факгар «чалавека са зброяй» натуральна быў ключавым і адыгрываў выключную ролю. Гэта бачна хаця б з таго, што кіруючыя кадры Савсцкай улады на Беларусі ў 1917 — 1918 г. у абсалютнай большасці складаліся з вайскоўцаў Па-другое. Беларусь разам з іншымі нацыянальнымі рэгіёнамі былой імпсрыі ў паслялютаўскі перыяд перажывала працэс адзяржаўлення нацый, які ў паслякастрычніцкі час уступіў у вырашальную фазу. Адсюль вынікалі важныя наступствы. Па-псршае, народныя масы краю раней, чым у іншых рэгіёнах Расіі. пераканаліся ў неабходнасці пэўнай рэстаўрацыі дзяржавы і ўлады з усімі дзяржаўнымі павіннасцямі найперш дзеля абароны ўласнага жыцця і ўласнай маёмасці Па-другое, паколькі Беларусь была натуральнымі варотамі для ваенных уварванняў заходніх інтэрвентаў у Савецкую Расію і варотамі для савецкіх спробаў экспарту пралетарскай рэвалюцыі ў Еўропу, практычныя падыходы савецкага кіраўніцтва да вырашэння беларускага пытання вызначаліся суадносінамі сіл на заходнім напрамку, планамі і патрэбамі палітыкі РСФСР. Ніколі не адмаўляючы ў прынцыпе права Беларусі на самавызначэнне аж да дзяржаўнага аддзялення, балыпавікі не звязвалі сябе загадзя вызначанымі формамі такога самавызначэння. Прыфрантавос становішча Беларусі мела наступствы і ў пануючых у беларускім грамадстве настроях адносна палітычнай будучыні краю. Практычна ўсім была відавочная няздольнасць Беларусі абараніць сваю незалежнасць і грамадскі лад. Таму незалсжніцкія настроі ў беларускім грамадстве традыцыйна былі слабыя і непапулярныя. Носьбіт ідэалогіі беларускай нсзалежнасці пераважна каталіцкая частка нацыянальнай разначыннасялянскай інтэлігенцыі і нацыянальнай аграрнай буржуазіі -арыентавалася на саюз з «цывілізаванай Еўропай» супраць «дэспатычнай варварскай Расіі». Праваслаўная і яўрэйская «грамадскасць» бачыла Беларусь будучай часткай «федэратыўнай дэмакратычнай Расіі». Рабоча-сялянскія масы не жадалі для сваёй Беларусі іншай долі. акрамя федэратыўнага саюза з Савецкай Расіяй. Знсшні фактар. такім чынам, адыгрываў выключную ролю
ў вырашэнні пытання нацыянальна-дзяржаўнага самавызначэння Беларусі.
Высунуўшы на першы план лозунгі ўсталявання міру і справядлівага вырашэння зямельнага пытання. бальшавікі заваявалі сімпатыю народных нізоў і здолелі да сакавіка 19IX і усталяваць уладу рабочых, сялянскіх і салдацкіх Саветаў у абсалкл най большасці рэгіёнаў Расіі. Ва Усходняй Бсларусі бальшавіцкая рэвалюцыя перамагла да 20-х лічбаў лістапада 1917 г. Вынікі перамогі былі замацаваны нат.з. «трох Мінскіх з’ездах»: на II з'ездзе Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй вобласці, II з'ездзе армій Заходняга фронта і III з'ездзс Савстаў сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў. Органы ўлады, абвешчанай на гэтых з’ездах Заходняй вобласці-фронта, пачалі ажыццяўляць шырокую праграму палітычных і сацыяльных пераўтварэнняў Праз руціну штодзённых «малекулярных» спраў, а не праз пыхлівыя грамагласныя дэкларацыі, бальшавіцкі рэжым сцвярджаў сваю легітымнасць у масах. Народ успрымаў Саветы як сваю родную ўладу; уплыў бальшавікоў і левых эсэраў у Саветах быў непадзельны; 14 лютага 1918 г. НКУС РСФСР канстатаваў, што дзейнасць меншавікоў і правых эсэраў у Заходняй вобласці была «зведзена амаль да нуля»[1, с.65-66],
Альтэрнатыву бальшавіцкаму праекту адбудовы Беларусі выставілі Беларуская Сацыялістычная Грамада і беларускія нацыянальныя партыі і арганізацыі, што групаваліся вакол яе. Імі быў прадстаўлены праект стварэння Беларускай Народнай Рэспублікі на ўзор буржуазных дэмакратый Заходняй Еўропы і яе паступовага аддзялення ад Савецкай Расіі. Праект, аднак, не быў падтрыманы на снежаньскім Усебеларускім з’ездзе 1917 г. Сялянская большасць дэлегатаў выказалася за знаходжанне Беларусі ў складзе будучай Расійскай Федэратыўнай Дэмакратычнай Рэспублікі. Ідэя дзяржаўнай незалежнасці Беларусі была ў гэты час блізкая беларускай інтэлігенцыб шляхце, нацыянальнай буржуазіі. Нацыянальная самасвядомасць працоўнай масы праходзіла толькі этап афармлення.
Беларусь і беларусы нс сталі суб’сктам Брэсцкіх перагавораў і Брэсцкага міру. Але становішча на беларускіх землях улічвалася германскім бокам пры распрацоўцы планаў ваеннай «дапамогі» рускім «сілам парадку». 3 асабліваю ўвагаю германскі Галоўны штаб сачыў за падзеямі ва Усходняй Беларусі. Тут паўстаў супраць Савецкай улады 1-ы Польскі корпус заўзятага манархіста генсрала Ю.Доўбар-Мусніцкага, які 6 лютага 1918 г. за-
явіў прасваё падпарадкаванне марыянетачнай прагерманскай «Рэ генцыйнай Радзе» ў Варшаве.
16 лютага 1918 г. легіянеры ўзнавйй наступленне на Мінска Слуцкім напрамку. Так рукамі сваі\ польскіх марыянетак кайзераўская Гсрманія пачала васнную інтэрвенцыю ў Савецкую Расію Уварванне войскаў Чацвярнога саюза ў лютым 1918 г. паклала кансц перыяду «чырвонагвардзейскай атакі на капітал» Першыя «сто дзсн Савстаў» на Бсларусі скончыліся На землях Заходняй. Цэнтральнай і часткова Усходняй Беларусі ўсталяваўся германскі акупацыйны рэжым.
3 самага пачатку першай сусветнай вайны Гёрманія не мела адносна Беларусі якой-нсбудзь цэласнай палітычнай канцэпцыі. Яе анэксійныя планы ніколі нс сягалі далей 8 працэнтаў тэрыторыі Беларусі ў трохкутніку Гродна — Ліда — Брэст. Астатнія акупаваныя беларускія зсмлі з цягам часу пасля маючай адбыцца перамогі над Расіяй былі б вернуты пераможанаму боку. У перыяд паміж заключэннем Брэсцкага міру і падпісаннем Берлінскага дадатковага дагавора (3 сакавіка — 27 жніўня 1918 г.). калі пад германскай акупацыяй апынулася 85 працэнтаў тэрыторыі Бсларусі, у германскіх планах адносна часова акупаваных раёнаў адбыліся пэўныя змены. Падараваўшы 6 палескіх паветаў Мінскай і Магілёўскай губерняў сваім украінскім марыянеткам, акупанты мелі намер далучыць частку Віцебскай губерні да Германскай Імперыі ў якасці «Вялікага герцагства Полацкага», цэнтральную частку Беларусі з гарадамі Мінскам, Бабруйскам і Магілёвам перадаць марыянстачнаму «Польскаму Каралеўству» ў якасці кампенсацыі за страчаныя на карысць Германіі землі на захад ад Віслы Германскае палітычнас і ваеннае кіраўніцтва планавала пасля пс* рамогі на Захадзс ўзнавіць восенню 1918 года баявыя дзеянні супраць Расіі, сілаю зброі задушыць бальшавіцкі рэжым і стварыць на землях на ўсход ад Дняпра буфернае «Вялікас герцагства Смаленскае». Але грандыёзныя планы не ажыццявіліся. Васнны крах Другога рэйха на Заходнім фронце прымусіў яго кіраўнікоў эвакуіраваць свае войскі на Усходзе за лінію дзяржаўнай граніцы спачатку «Брэст-Літоўскай». а пасля анулявання Брэст-Літоўскай міжнароднай сістэмы — даваеннай.
Маючы патрэбу ў сацыяльнай базс ваенна-каланіяльнага «рэжыма парадку», акупанты знайшлі яе ў асяроддзі памсшчыкаў. прамыслоўцаў і гандлёва-фінансавай буржуазіі. 3 іх асяроддзя рэкрутаваліся кадры дапаможнай «туземнай» адміністрацыі і «рэзервовых» урадаў будучых марыянстачных утварэнняў. Для на-
родных мас Усходняй Беларусі. якія ў лістападзе 1917 — лютым 1918 г. перажылі вопыт рабоча-сялянскай рэвалюцыі і будаўніцтва жыцця на савецкіх пачатках. гэта абярнулася кашмарам шалёнай рэстаўрацыі горшых рыс Старога Рэжыму і контррэвалюцыйным тэрорам. Разганяліся Саветы і скасоўваліся дэкрэты ( авсцкай улады. Аднаўлялася памсшчыцкая ўласнасць на зямлю і лясы. нацыяналізаваныя прамысловыя і гандлёвыя прадпрысмсі вы вярталіся былым уладальнікам. З'явіўшыся ў сваіх былых маёнтках, памешчыкі сілаю вярталі захопленыя сялянамі жывёлу, інвентар, насенне і сельгаспрадукты. у мэтах спагнання «выдаткаў» нярэдка прыбягалі да кантрыбуцый. Прамыслоўцы адвольна павялічвалі працягласць працоўнага днкх зніжалі расцэнкі. Заканадаўства аб ахове працы не выконвалася. Усс, хто выказваў незадаволенасць, абвінавачваліся ў «балыпавізмс» і падлягалі германскаму ваенна-палявому суду.
Германскі «рэжым парадку» не мог не выклікаць моцнай рэакцыі непрыяцця ў беларускім грамадстве. Да лета 1918 г. практычна ўсе працоўныя слаі насельніцтва Беларусі паяднала нянавісць да «ўсіх немцаў», якая пераносілася і на тых мясцовых дзеячоў, што па ўласнай ініцыятывс і з уласных разлікаў пайшлі на супрацоўніцтва з акупантамі. 3 самага пачатку партызанскапаўстанцкі рух у Беларусі развіваўся пад сцягам аднаўлення Савецкай улады і ўз’яднання з РСФСР. Да пачатку восені 1918 г. у раёнах германскай і ўкраінскай акупацыі дзейнічалі сотні партызанскіх атрадаў, партызанскія брыгады і наватарміі, якіятрымалі пад сваім кантролем вялікія абшары.
Ужо летам 1918 г. падчас т. зв. «пратэстнай кампаніі» шматлюдныя тайныя сялянскія сходы ў раёнах германскай акупацыі прымалі рэзалюцыі, у якіх прасілі Савсцкі ўрад у Маскве нсадкладна пачаць вызваленне Беларусі ад захопнікаў. абяцаючы ўсялякае садзеянне Чырвонай Арміі. Падчас вызваленчага Заходняга пахода (лістапад 1918— люты 1919 г.) выразна прасавецкія настроі і дзеянні насельніцтва псрадумовілі палітычную і маральную ізаляцыю антыбальшавіцкіх сіл у Бсларусі, перадухілілі развіццё падзей у краі па шляху грамадзянскай вайны. 10-я германская армія апынулася пад ударам з фронту і тылу і была вымушана эвакуіравацца на радзіму.
Умовы германскай акупацыі беларускія «незалсжнікі» спрабавалі скарыстаць, каб правссці сваю праграму ў жыццё. 25 сакавіка 1918 г. у Мінску яны абвясцілі незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі. Далей, аднак. справа не пайшла. Палітыкай
пакорлівага супрацоўніцтва Рада БІІР дарэмна разлічвала дамагчыся юрыдычнага прызнання з боку Гсрманіі. Немцы «Беларускай Радзе» перашкод не чынілі, але ўсякі раз яскрава давалі зразумець. што максімум, на што Рада можа разлічваць — гэта роля органа нацыянальнага прадстаўніцтва пры акупацыйнай адміністрацыі і «інкубатара» кадраў для будучых «рэзервовых туземных» урадаў. Бундаўска-эсэраўскія земствы і мясцовыя самакіраванні абвінавацілі Раду БНР у «здрадзе Радзіме і рэвалюцыі». Народныя масы і ўлады Заходняй вобласці ігнаравалі «ганебную Раду». Савецкі ўрад у Маскве пагаджаўся на ўдзел беларускіх сацыял-дэмакратаў у будучым «Савецкім урадзе Беларусі», але катэгарычна не жадаў прызнаваць БНР. Антысавсцкія беларускія партыі і арганізацыі самі сябе загналі ў ізаляцыю.
КНІГІ ОНЛАЙН
