Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь .
БЕЛАРУСКІ ОРДЛНА ПРАЦОЎНАГА ЧЫРВОНАГА СЦЯГА ТЯХНАЛАГІЧНЫ
ІНСТЫТУТ ШЯ С.М.КІРАВА
КаЛедра гісторы! БеларуоІ, аоноу эканамічнай тэоры! I паліталогіі
АКТУАЛЬНЫЯ ПЫТАННІ ГІСТОРЫІ I КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСІ ( IX ХУШ стст.)
Вучэбнаметадычны двпаможнік для студэнтау I курса усіх спецыяльнасцей
У 3х частках
Частка Z
МІнск 1992
3
Ш 93/99
Разгледжаны і рэкаменлаваны да выдання рэдакцыйнавыдавецкай радйй Інстытута.
Складальнік!: дац. П.В.Дзядзюля (прадмова), дац. Н.Я.Квачоу (тэма I), дац. Н.М.Якуш (тлма 2), асс. Л.УДарына (тэма 3), дац. У.Я.Казлякоу (тэма 4), праф. А.М.Малашка (®эма 5)
Пад агульнай рэдакцыяй лацэнта П.В.Дзядзюлі
Рэцэнзент прафесар кафедры палітычнай гісторыі БДУ Імя У.І.ЛенІна
П.І.Зялінск!
ДапаможнІК уяулЯе србой кароткае ізлак^нне гісторыІ Беларусі ад старажытных часоу да канца ХУШ ст. У ім пяць раздаелау, якія адпавядаюць пяунаму нерыяду гісторыі на■ага народа. Студэнт вможа даведацца пра вытокі беларускага этнасу, пра узнікненне дяяржавы беларусау, пра гераічнае I трагічнае у лёсе нашай краінн.
Па т’ііатычнаму плану унутрыінстытуцкіх выданняу вучэбнаметадычнай літаратуры на 1992 год. Паз. 96 (44).
Лля студянтау I курса усіх спецыяльнасцей.
(?) Белар.ордэна Працоунага Чырвонага Сцяга тэхяал. інт імя С.Й.КІпава, 1992
@ Складаняз. Калектыу аутарау, 1992’
ПРАДМОВА
Абвяшчэнне незалежнасці Рэспублікі Беларусь выклікала новую хвалю цікавасці да гісторыі шматпакутнага народа. Хто мы такія, беларусы, калі з’явіліся, як складалася наша мова, як развівалася матэрыяльная I духоуная культура. Да нядаунага часу панавала фальсіфікаваная канцэпцыя гісіарычнага шляху беларусау.Але і скажоная гісторыя ярав фактычна не выкладалася ні у сярэдняй, ні у вшайжая школе. Народ жа, пазбаулены памяці, не адчувае духоунай сувяаі 8 пакаленяямі продкау, а значыць,! адказнасці за працяг іх спрау, за будучыяю сваёй зямлі. Такі народ страчвае перспекгыву I непазбвжна ператвараецца у духоуна спус то аавае,п аслухжянапакоряі ваа насельнIц тва.
Вярнуйь народу яго гісторшьсправа нянагкая. Тш больш, івто ворагІ зямлі нашай яе толькі фізічна зніачалі беларусау, але ! рабавал! духоуна. Равбураны хрзмы, шматлікія помніжі матэрыяльнай і духоунай культуры, вывезены архіуныя вборы, карціны, вырабы народяых майстроу, кнігі. I да гэтага часу грунтоуна яа дасладаванн цэлыя перыяды Яашай гісторыі, ве напіоаны так патрэбныя цяпер папулярныя кнігі, падручнікі.
Прапаяуемы дапаможвік, напісаян выкладчыкам! кафедрн гісторыі I культуры Беларусі, асноу эканамічнай тэорыі 1 паліталогіі —першая спроба даць кароткі агляд гісторыі 1 культуры беларускага народа ад старажытнасці I да падзелу Рэчы Паспалітай І уключэння Бвларус! у склад Расійскай імперы!.
Выкладзены у пяці раэдзелах?йатэрыял адпавядае патрабаванням вучэбнай праграмы, згодна якой у 19911992 навучальным годве упаршыню выкладаецца студэнтам ^эхйалагічнага Інстытута typo гісторы! I кулыуры Беларус!.
Аутарм авяртаюцца 8 просьбай да чытачоу выказаць свае заувагі аб змесце I форме дапаііожніка, каб улічыць Іх пра напісаня! другой часткі ! йагчычым пераввдаяяі у далейшым першай. u
4
I. СТАРАЖЫТНАЯ БЕЛАРУСЬ
План
I. ВыхокІ беларускага этнасу, Балты I славяне.
2. Сацыяльнаэканамічныя адносіны.
3. дзяржауныя аб’яднанні на тэрыторыі Баларусі.
4. Кулыура старажыінай БеларусІ.
I. j УІУШ стагод'зях на большай частцы тэрыторйі цяперашняй Беларусі :ылі ялнчёны балтау. .іны цдодііваліся асаблівасцямі культурй, галоунш чннам у пабудове гыльіх памяшканняў, v вытпорчасці керг^ічных вырабму. У ЛJIl стагоддзях самйя паулнёвыя развд сучаснаь Беларусі суцэльным йасівам б«лі араалам пражывання спазнн. Лны іші навялікімі паселішчааі. 3 УІ стагоддзя пачалося пранікненнв славян у раены, дзс .:ші балты. Славяне уступілі у цесныя кантакты з балтамі і пайдупода асінілявал! 1х.
У УШП стагоддзях славяне Усходняй Еуропы падзяляліся на 1314 этнічных аб’яднаяняу, ц! саюзау плямён. На тэрыторыі Беларусі жылі галоуйш чынам крывічыпалачане, дрнгавічы I радзімічы.
Хрывічы займалі Смаленоваа Падняпроуе, вярхоуе ВолгІ, аерхняе цячэнне Заходняй Дэвінн I Псжоувчшу. Сшш заходвін крывіцкім паселішчаы быу Браслау. Прыкладна у канцы першага гасячагоддзя 1х вяліяае аб’яднанве распалася яа саместойныя група полацкую, пскоуокую I смаленскую. 3 тэрнюрыяй сучаанай Беларус! эвязана гіеторыя крывічоупалачан. Смалеяскія крывічы жылі у раёнах Оршы, Ярнчава, Моціелауля.
Полацкія крывічы займалі тэрыторню цяперашняй Віцебежаі воблазці I сусадніх раёнау. Галоуны іх цэнтр Полацк. Стареямтныя лвтапісцы аазывалі "палачанамі" тых крывічоу, якія пасяліліся у вярхоуях Заходняй Дзвіны бліз вусця Пахотв. Нны МЛІ сваё княства першапачатковае дзяржаунае аб’яднанне. У Полацку спачатку эбіраліся вечавыя сходжі ;для абмеркаваяня племявных спрау, адпрауляліся культаляя абрадн, ладзіліся таргі э далежіжі "гасцямі" (купцаж!)« Ужо у IX ст., акрамя Повацку, ІснавалІ ўмацайаныя пунЛін ВІЦебск, Лувомль.
Дрыгавічы займалі большую частку пауднёвай 1 значную частку сярэдняй БеларусІ. У "Аповесці мінулых гадоу"сказана, што яны пражывалі паміж Прыпяццю I Заходняй Дзвіаой, а на захадзе займалі вярхоуе Панямоння. Граніца паыіж крывічамі I дрыгавічамі праходзіла па лінП Заслауль Лагойск Барысау. йрнгавіцкімі гарадамі летапіс называе Слуцк I Клецк.3 асноуных месцау свайго рассялення дрыгав! чы пранікалі у міжрэчча Заходняга Буга і Нёмана.
Суседзямі дрыгавічоу на Усходзе былі радзімічы, якія засялял! сярэдняе і частнова ніжняе цячэнне Сожа I нго пры токау. Па звестках "АповесцІ мінулых гадоу", яны займалі тэрыторыю паміж Дняпром 1 Дзясной. У іх замлях у X ст. зна ходзіліся невялікія гарады Чачэрск, Прупай (Прапойск.цяпер Слаугарад) I другія. Але ні адзін з іх не стау зяачным цэнтрам накшталт Полацку. Тэрыторыя радзімічау паэней была падзелена паміж Смаленсжім, Чарнігаусвім і другімі кннствамі.
У ІХХІ стст. Старажытнаруская дзяржава з цэнірам у Ківве аб’яднала пад сваёй уладай усе усходна^славянскія саюзы пляйён I некаторыя неславянскія плямены. Склалася адзіная старажытнаруская народнаоць, якая характарызавала ся палуль што нязначнымі эканамічнымі сувязямі, тэрытарыяльным, культурным 1 моуным адзінствам.
Распаусюджваюцца агульныя старааытныя рысы у быца, у пахавальных абрадах, у прыладах і сродках вытворчасці. Пау сямесна аднолькавымі ці блізкіы! па форме былі сякеры, сяр пы, нажы, зброя (наканечнікі стрэл I коп*яу), гліняны посуд» які з сярэдзіны X ст. пачау вырабляцца з дапалогай ганчарнага круга.
Існаванне ралавага земляробства сіала важнай умовай складвання Індывідуальяага земляробства, адэіночнай гаопадаркі малой сям’І, А.б’яднаныя ужо не яа падставе радства, а на падставе гаспадарчай дзейнасці, .сеы’і утваралі , сялянскую тэрытарняльную абшчыну, названую "мірам" ці "верв’ю”, Такая абшчына прышла на эмену бацькоускаму роду, Часамі у яе уваходзілі I вялікія сем’І дваршчн, якія месцамі трыьаліся на тэрыторы! Беларусі па нрацягу отагоде дзяу. Члены абшчыны былі звязаны кругавой парукай (оумео
6
вай адказнасцю за выплату падаткау, за злачынсіва, за выкананне павіннасцей).
На мяжы ІХХІ стагоддзну сельская гаспадарка старажытнай Беларусі дасягнула параунауча высокага узроуню. Сяляне сеялі жыта, пшаніцу, проса, ячмань, лён, каноплі, rapox, бабы, саджалі рэпу. Сялянскія гаспадаркі трымалі коней, кароу, ааачак, коз, свіней, хатніх птушак. Акрамя зем яяробау у абшчынах жылі сялянесаматужнікі: кавалі, ганчары, гарбары, рымары, аайстры па срэбру. У ІХХ стст. з развіццём знешнягагандлю I ростам попыту на пушніну, мёд I воск у сяляяскіх гаспадарках пашыралася паляванне і бортніцтва.
У гэты перыяд пачалося сацыяльнае раослаенне насельніцтва. Агульная назва людзей, занятых сельскай гаспадаркай у Старажытнай РусІ,—смерды. Вольныя смерды абшчыннікі жылі на землях, яшчэ не захопленых феадаламі, плацілі даніну. Смерды, якія трапілі у кабалу, падзяляліся на некалькі катэгорый : закупы, якія атрымалі у багатых купу (доуг), радовічы, якія сталі кабадьнымі у выніку рада (падрада, дагавора), ІзгоІ, якія парвалі сувязь з абшчынай, і правчэняікі атрымаушыя волю рабы. Рабства у Старажытнай РусІ не прывілося, насіла хутчэй эпізадычны характар. У леіапісах упамінаецца таксама чэлядзь. Так звычайна называлР ся працаваушыя на феадалау кабальныя людзі, у іх ліку былГ I халопн (рабы).
2. У СтаражытнаЙ Русі доугі час існавала даніна, якую плацілі плямёны, пацярпеушыя паражэнне. 3 вольнага насельніцтва той тэрыторыі, у якой гаспадарыу (валодау) князь, збіраліся дарн, а працэдура Іх зборау палюддзе. У далейшш даніна станавілася феадальнай рэнтай. 3 устанауленяем феадальнага ладу усё больш I больш замацоуваліоя аброчныя формы рэніы, вядомыя пад назвай “даніна" і "палюддзе", зафікс'авання па усёй Русі.
3 натуральным аброкам збліжаліся іак званыя "кармленні" ( права збору даходау з воласці). Воласць, карміушая кянзя, звалася у старажытных летапісах "жыццем". Так, anfcВ8лчы выгнакяа Рагвалода Барысавіча з Полацку у ХП ст., летапісац падкрэслівае, што у князя браты адабралі "воласць
7
яго I жыцце яго усё".
Памер аброка увесь час павялічвауся. Трапляючы у залежнасцт ад буйных землеуладальнікау, цяглыя сяляне працягвзлі плаціць даніну дзяржауным установаы, подаці I налогі з "дыма" (гаспадаркі). Пасля умацавання хрысціянства сяляне пачалі уносіць збор на карысць царквы, які звалі "дзесяцінай".
У канцы Хпачатку XI стст. узнікаюць гарады. Па даных летапІсцау,у 10011078 гг. быу заснаваны Друк, у 10071019 гадах Берасце (Бярэсце, Брэст), у 10391060 гг. Копысь каля 1065 г. Браслау, у 1067 г. МІнск. У IX стагоддзі акрамя Полацку існавалі ВІцвбск, Лукомль, у канцы X Новагародак (сучасны Навагрудак). 3 XI стагоддзя Ваукавыск, Чачэрск, Орша, Лагойск, Пінск, Барысау; у ХП стагоддзі у летапісах упамінаецца Слуцк, Гродна, Мазыр, Мсціслау, у ХШ Рэчыца, Слонім, Здзітау, Магілеу, Копыль, Камянец, Кобрын.
Центрам горада звычайна быу дзяцінец, яхі эмяшчауся на узвышшы, быу абнесенн абарончымі умацаванням! (як правіла, драулянымі). Горад будавауоя на беразе параунальна буйнай ракі пры упадзенні у яе меншай прытокі. Паміж гэтымі рэкамі пракладвауся канал. Каля дзяцінца прасцірауся пасад, часта абнесены другой лініяй абароны ( акольны горад). Пасяланне каля гораду, не меушае абарончых умацаванняу, складау пасад, які цягнууся уздоуж берагоу рэк.
КНІГІ ОНЛАЙН
