Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
fibДднак унія 1569 Гі'шырока адчыніла браму для лольскага уллыву. Прауда,!гэты уплыу існавяу 1 раней, але ён не ыог
быць такім моцным. Цяпер Полыпча скарыстала польскі настрой беларускай шляхты I цяжкае становішча Вялікага княства, Імкнулася скасаваць яго самабытны палітычны, культурны 1 нацыянальны твар. Як вельмі дакладна адзначыу У.Ігнатоускі, "Беларусь увайшла у дзяржауны арганізм такога гаспадарства, якое ужо пачало хварэць 1 палітычна I сацыяльна. Гэтая хвароба перадалася і Беларусі". (Гл.:Ігнатоускі У. Кароткі нарыс гісторыі БеларусІ. Менск, 1925. С.І05).
Такія супярэчнасці несла у сабе Люблінская унія.
На Беларусі унію сустрэлі і з раочараваннем, I з абурэннем. Аднак былі зроблены крокі, накіраваныя фактычна на скасаванне некаторых умоу уніі. Аб гэтым сведчаць юрыдычныя акты гэтага часу, якія падкрэолівалі паранейшаму незалежнасць Беларускалітоускай дзяржавы. Перш за усё трэба адзначыць Статут Вялікага княства Літоускага 1588 г. Ён юрыдычна замацавау тыя фактычныя адносіны, якія склаліся паміж Вялікім княствам 1 Польшчай пасля 1569 г., але абавязвау урад вярнуць адлучаныя ад княства землі, забараяіу назначаць на дзяржауныя пасады I надзяляць зямлёй чужаземцау, у тым ліку падданых Полвшчы, захавау адасобленасць дзяржауных устаноу, арміі, заканадаўства, эканомікі I фінансау. Статут абараняу Інтарэсы буйных I сярэдніх феадалау I запрыгонзнне сялян. Для шляхты Статут прадугледжвау крымінальную адказнасць за забойства простага чалавека.абвяшчау Ідэю верацярпімасці, забараняу перадачу вольнага ча лавека за даугі або злачынсіва у няволю, абмяжоувау пака. ранне непауналетніх да 16 гадоу. Ён быу надрукаваны на старабеларускай мове, якая заставалася дзяржаунай мовай княства. Статут помнік юрыдычнай думкі феадальнай эпохі, унікальнй збор законау ХУІ ст. у Еуропе. Статут 1588 г. канчаткова заканадауча аформіу права уласнасці шляхты на эямлю і маёмасныя ільготы, што у&мацніла палітычную яе ролю. Аднак польскі уплыў у Вялікім княстве усё ж мацнеу. 'Гым не менш! бараі’ьба за захаванне палітычнай I зканамічнай не залежнасці Вялікага княства у складзе Рэчы Паспалітай працягвалася. Яв вял! як магнаты, тах I частка шляхты. У 1655 годзе Багуслау Радзівіл двойчы спрабавау аддзяліцца ад кароны: спачатку ён прананавау курфюсту. Брандэябурга пра
46
47
тэктарат над Вялікім княствам, а потым з каралём Густавам падпісау унію са Швецыяй, якая, праўда, не займела сілы. у другой палове 80—х — 90х гг. ХУП ст. сейм Рэчы Паспалі тай ішоу на уступкі шляхце Вялікага княства. На сейме 1673 года прынята рашэнне, паводле якога кожны трэці сейм павінен збірацца у Вялікім княстве Літоускім, у горадзе Гродне 1 маршалкам на ім выбіраецца адзін з мясцовых дэпутатау. 3 І696г.'велікакняжацкая шляхта канчаткова ураунялася з польскай у праве кантролю над дзейнасцювышэйшых службовых асоб.
Палітычны саюз з польскімі магнатамі літоускія I беларускія феадалы выкарыстоўвалі для таго, каб узмацніць эксплуатацыю сялянства. Скарацілася колькасць вольных (парожніх) сялян. 3 пашырэннем фальварачнай сістэмы асноунай павіннасцю прыгоннага сялянства стала паншчына. У той жа час на захадзе I у цэнтры Беларусі даволі значнае месца займала грашовая рэнта. На усходзе ж не толькі у ХУІ ст., але I У першай палове ХУП ст. у каралеускіх эканоміях, староствах I воласцях галоунымі павіннасцямі сялян былі чынш. Гэта садзейнічала уцягненню сялянскай гаспадаркі у таварнаграшовыя адносіны.
Такім чынам, вынікі Люблінскай уніі былі супярэчлівыя Яна, безумоуна, садзейнічала далейшаму сацыяльнапалітычнаму расколу беларускага грамадства.
2. Дзяржауная унія 1569 г. павінна была быць дапоуцена рэлігійнай, бо у Польшчы панавала заходняе хрысціянства каталіцтва, на Беларусі усходняе, праваслауная вера. 3 аднаго боку, гэта сведчала аб карысных Інтарэсах Ватыкана ! яго намеснікау у Польшчы, Літве I БеларусІ, з другога боку, такое становішча .бліжала Беларусь з праваслаунай , Масквой і ставіла яе у іерархічную залежнасць ад маскоуска га патрыярха, з чьш Польшча згадзіцца не магла. Пытанне аб уніі ыагчыма паднялося б раней 1596 г.(ка^І .6 не было прычы ны, якая адклала яі'О амаль што на 30 гадоу. Такой .ірычынай быу рэфа^ацнйнн рух, падняты на Захадзе I пагражаушы як каіаліцкай, так і праваслаунай веры.
Гоіы грамадскапалітычны 1 Ідэалагічнн рух бну накіраваны оупраць каталіцкай царквы I меу антыфеадальны характар.
Рэфармацыя азначала перагляд дагматау каталіцызму і рэлігійныя пераутварэнн},што прывялі да узнікнення пратэстантызму. Важнае месца у рэлігійнай Ідэалогіі рэфармацыі займау пастулат пра асабістую адказнасць кожнага чалавека перад богам без пасрэдніцтва царкоунай іерархіі. Зыходзячы з яго, праціунікі каталіцызму заяулялі пра неабходнасць ліквідаваць панскую царкву, духавенства як асобую касту, манастыры 1 манаства, пышны каталіцкі культ, складаную абраднасць I інш. Найбольш распаусюджаныя формы пратэстантызму на Беларусі былі кальвінізм і лютэранства. Аднак яны усё ж не мелі пад сабою моцнага грунту, бо не спусціліся у народныя нізы, не выказалі Іх суыненняу I пачуццяу, не паднялі там востра і рашуча палітычных I сацыяльных пытанняу. Тым не менш, Ініцыятары уніі павінны былі з Ім лічыцца.
Найбольш артадаксальныя абаронцы каталіцызму для барацьбы з рэфармацыяй яшчэ у 30е гг. ХУІ ст. у ІспанІІ стварылі ордэн іезуітаў. На Беларусі Іезуіты распачалі дзейнасць у 2й палове ХУІ ст. Мэта узмацненне пазіцый каталіцкай царквы, удушэнне рэфармацыйнага руху, акаталічванне беларускага насельніцтва. Іезуіты з’явіліся натхняльнікамі царкоунай уніі. Яны шмат зрабілі для выдання літаратуры на польскай і беларускай мовах, вялі асветніцкую дзейнасць, Абноуленае I узмоцненае іезуітамі каталіцтва пачало выцясняць лютэранства, кальвінізй I Іншыя секты. Аднак заставалася велізарная маса сялянства. Праэ унію з праваслауем іезуіты меркавалі прывесці селяніна да каталіцтва паступова, не парушаючы яго традыцый.
Аднак унія не была ввдумана іезуітамі. Ншчэ у 1439 г. паміж праваслаунымі I католікамі была заключана унія, якая не апраудала надзей I Існавала толькі на паперы. Нягледзячы на гэта, на Беларус! Ідэя уніяцтва дауно захапіла частку грамадства, зацікауленую у пераадоленні хрысціянства, спыненні рэлігійных спрэчак. Больш таго, многіядзеячыставілі пытанне аб утварэнні нацыянальнадзяржаунай літвінскай (беларускай) царквы. Для Іхсправааб уніі была справай як рэлігійнай, так і палітычнай, На уні» яны глядзелі як на нешта пэунае, трывалае, а не як мост для пераходу з адной
48
49
веры у другую. Напрыклад, такі шчыры беларускі патрыёт.як праваслауны к:іязь Канстанцін Астрожскі, падтрымлівау Ідэю уніI, лічачы, »ю яаа утворыць беларускую дзяржауную рэліГІЮ. £н выступіу супраць уніі толькі тады, калі убачыу.што яна нейкімі коламі прапануецца для другой мэты, што яна утварае мост для пераходу з праваслауя да каталіцтва. На унію была згодна і частка праваслаўных свяшчэннікаў, якія бачылі, што 1х паплечнікі больш клапоцяцца аб сваіх уласных справах, не ведаюць грэчаскай і лацінскай моў, службу адпрауляюць на царкоунаславянскай мове, не зусім зразумелай значнай колькасці насельніцтва Беларусі. А іезуіцкі асветнік Пётр Скарга,юнка адчуваючы усе гэтыя з'явы ( прама пісау, што каб знішчыць недахопы праваслау’я, трэба зблізіць праваслауную царкву з каталіцкай праз унію. Акрамя таго, праваслауная іерархія вымушана была лічыцца з тым, што каталіцкія біскупы мелі больш правоу як прадстаунікі пануючай царквы.
У той жа час існавала не зусім звычайная з’ява: праваслауная царква Літоўскага княства была падпарадкавана маскоускаму мітрапаліту (потым патрыярху), якія, зразумела, падтрымлівалі палітыку "свайго" князя маскоўскага. Усё rata выклікала занепакоенасць у кіруючых колах кароны і княства •. Вооь чаму яны разглядалі артадаксальнае праваслау’е як "Ідэалагічную зброю Маскоускай дзяржавы". Такім чынам, галоуныя мэты ўніі, нягледзячы на розныя падыходы розных бакоу, складаліся а наступнага: спробы пераадолець раскол хрысціянства, зблізіць праваслауе I каталіцызм, стварыць нацы— янальнадзяржауную рэлігію беларусау (ліцвінау); ажыццявіць далейшую каталіцкую экспансію на Усход, забяспечыушы пануючае становішча польскіх магнатау; узвесці моцны заслон супраць "ідэалагічнарэлігійнай зброі" Маскоускай дзяржавы.
ЛІчачы глебу зусім падрыхтаванай, кароль лігімонт Ш у верасні 1595 г. выдау універсал, паводле якзга прат,аслауная царква у Рэчы ПаспалІтай абвяшчалася злучанай з каталіцкай. Каб замацаваць гэты акт свецкай улады, рымскі папа Клімент УШ ввдау булу аб уніі. 6 кастрычніка 1596 г. у Брэсце склікаецца сабор, які каячаткова аформіу унію.
Усё я Брасцкую царкоуную унію, нягледзячы на далейшыя
падзеі, можна ацэньваць як праяву экуменізму, бо яна не прывяла да поунага зліцця канфесій. Абедзве царквы пры абі яднанні пайшлі на узаемныя уступкі. Праваслаўная царква Рэчы Паспалітай прызнавала ўладу папы рымскага I прыняла сімвал веры у катал! ч разуменні. Але яна захавала праваслауную абраднасць і мову багаслужэння (народную, беларускую). Акрамя таго, уніяцкая царква стала дзяржаунай побач з каталіцкай, а яе Іерархі цяпер атрымалі роуныя правы з вярхоунымі дзеячамі каталіцкай царквы.
Нягледзячы на барацьбу паміж рознымі кафесіямі, у Рэчы Паспалітай была даволі шырока распаусюджана верацярпімасць. Менавіта яна згладжвала рэлігійныя супярэчнасці, супрацьдзейнічала узнікненню рэлігійных войнау, якія маглі прывесці да умяшання суседніх дзяржау ва унутраныя справы краіны. Ф.Энгельс пісау : "Полылча заусёды была надзвычай ліберальнай у рэлігійных пытаннях" ( Т. 16. С.І65).
Просты народ прымау унію неусвядомлена. Паколькі абрнднасць заставалася рзлбйшай, то народ нв бачыу спачатку I не разумеу той перамены, што начале царквы стау папа рыйскі, а не канстанцінопальск! патрыярх. ПаколькІ кароль Рэчы Паспалітай зацвердзіу рашэнне уніяцкага сабора 1569 г., то многія феадалы, што лічыліся прыхільнікамі праваслаўя або рэфармацыйпых плыняу, у ІмкненнІ захаваць сваё пануючае становішча сталі уніятамі або католікамі.
Аднак назіралася і прнмусовае насаджэнне уніяцтва, што прыводзіла да рэлігійнай барацьбы. У адказ на гэты уціск у другой палове ХУІ ст. узніклі праваслауныя царкоуныя брацтвы. Іх дзейнасць часта абмяжоўвалася. Кнігі, выдадзеныя ІмІ, спальваліся на плошчах, аўтары I друкары сурова караліся.
КНІГІ ОНЛАЙН
