Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
Гэтая эпоха адзначана імёнамі Леанарда да ВІнчы, Мікельанджэла, Томаса Мора, Франоуа Рабле, Эразма Роттардамскага, МІкалая Каперніка, Томаса Мюнцэра I інш.
У ХУХУІ стст. I у Беларусі склаліся пэуныя падставы для фарміравання культуры Адраджэння : павелічэнне колькасці гарадоу як цэнтрау рамёствау, гандлю, ажыуленай грамадскапалітычнай дзейнасці; актывізацыя прагрэсіунага шляхецкага руху за "выпрауленне грамадства і дзяржавы"} фарміраванне беларускай народнасці I нацыянальнай самасвядомасці; пашырэнне міжнародных узаемаадносін; развіццё аду кацыі, кнігадрукавання; павелічэнне разнастайнай кніжнай прадукцыі зза мяжы; камплектаванне бібліятэк, захапленне антычнай літаратурай; фарміраванне беларускай мовы і нацыянальнай пісьменнасці, у тым ліку літаратуры айчыннай пісь меннасці на лацінскай I польскай мовахі развіццё мастацтва
I Г.Д..
Адрозніваючыся ад заходнееуралейскага Рэнесансу,гуманізм Усходняй Еуропы, у тым ліку 1 Беларусі, валодау пэунай спецыфікай. Гэта было абумоулена спазненнем утварэння капіталістычных адносін, большай залежнасцю гарадоу і йястэчак ад феадалау, значнай прысутнасцю у культуры рэлігійнага пачатку, сутыкненнеы усходніх I заходніх культур I рэлігій I г.д..
Характэрныя рысы беларускага рэнесанснага гуманізму можна адлюстраваць наступным чынам; І.Перш за усё гэта выявілаоя у поглядах на прызначэнне чалавеаа. У айчынным гуманізйе Ідэя суб’ектыунай вольнасці у большай ступені, чіім у заходнееурапейскім,абмежавана Інтьрэоам агульнага дабра, 2. Ва умовах Беларусі Ідзя служзння агульнаму дабру даСыла нацыявальнапаірчятычную I асввтнічкагдэмакравычную качкрэтызацыю, 3. ІдэІ гуманізыу былі звязаны не іолькі а антыфеадальным, але I з нацыянапьнарэлігійным рухам, 4. Айчыняы рзнасансны гуманізм чаота прымау внгляд хрыпціянскага гу
36
37
r
манізму, 5. Беларускі гуманізм адрознівауся на працягу пэунага часу адноснай верацярпімасцю.
У эпоху Адраджэння беларуская зямля дала свету шэраг яркіх асоб. У першую чаргу гэта Францыск Скарына (1490каля 1551 гг.). Уплыу Ф.Скарыны на філасофію, грамадскапалітычную I культурную думку ХУХУІ стст. быу такі вялікі, што гэты час эавуць эпохай Скарыны. Ф.Скарына вучоны, пісьменнік, перакладчык I мастак, доктар філасофіі і медыцыны, выступіу у першую чаргу як гуманіст і асветнік, заснавальнік беларускага I ўсходнеславянскага кнігадрукавання.
Нарадзіуся Францыск у Полацку каля 1490 г. Бацька яго купец "сярэдняй рукі" Лука Скарына, гандлявау у гарадах ’ скурамі I іншым таварам. Купецкая справа патрабавала не толькі прадпрнмальнасці, але I адвагі, ведання моу, звычаяу ! законау чужых краін.
Пачатковую адукацшо Ф.Скарына, відаць, атршау у хаце бацькоу, дзе навучыуся чыФаць'па Псалтыру I пісаць кірыл!цай. Ад бацькоу ён пераняу любоу I павагу да роднага ПолацНаЗВУ ЯК°Га пазней эаусёды падмацоувау эпітэтам "славу
Каб заняцца яавукай, неабходна было засвоіць тагачасную мову навукі латынь. Таму мяркуюць, што Ф.Скарына пэуны час вучыуся у школг пры адным 3 каталіцкіх касцёлау у Полацку альбо у Вільні. 4
У 1504 г. дапытлівы палачанін паступае у КракаускІ універсітзт, дзе вывучае так званыя вольныя навукі (граматыку рыторыку, днялектыку, арыфйетыку, геаметрыю, астраномію, му.
а праэ 2 гады атрымоувае першую вучоную ступень бакалаура. Каб працягваць вучобу, неабходна было атрымаць яшчэ і ступень магістра мастацтва. Гэта Скарына мог зрабіць у Кракаускім альбо Іншым універсітэце (дакладных звестак нямэ). Ступень магістра дазваляла паступаць на самыя прэстыжныя факультэты універсітэтау Еуропы медыцынскі і тэалагічны. Гэтая адукацыя ужо дазваляла атрымаць пасаду, якая забяспечвала спакойнае жыццё.
У 1512 г. Ф, Скарынау Падуанскім увіверсітэце, славутам не толькі медыцынскім факультэтам, але I тнм, што быу
школай вучоныхгуманістау. Тут 9 студзеяя 1512 г. Ф.Скарына абараніу свае навуковыя тэзісы I аірымау вучоную ступень доктара лекарскіх навук. Недзе паміж 1512 і 1517 гг. Ф.Скарына з’яуляецца у Празе, дзе з часу гусіцкага руху Існавала традыцыя выкарыстання біблейскіх кніг у фарміраванні грамадокай свядомасці, утварэнні больш справядлівага грамадства I выхаванні людзей у патрыятычным духу. У Празе Ф.Скарына заказвае абсталяванне для друку, пачьшае перакладаць і каменціраваць кнігі Бібліі. Першая кніга "Псалтырь" выйшла у свет 6 жніуня 1517 г. За няпоуныя 3 гады Ф.Скарына пераклау, пракаменціравау 23 кнігі БІбліІ .
У 152021 гг. Ф.Скарына пакінуу Прагу I пераехау у Вільню. 3 першай у родным краі друкарні выйшла у свет каля 1522 г. "Малая падарожная кніжыца" зборнік рэлігійных 1 свецкі . творау. У сакавіку 1525 г. Ф.Скарына надрукавау апошнюю сваю кнігу "Апостал". Ф.Скарына друкавау кнігі на аеларускай мове, імкнууся зрабіць кнігу дахоллівай для простага люду, задаволіць патрэбу беларускага народа у адукацыі.
У 15291534 гг. Скарыну спасцігаюць жыццёвыя нягоды, звязанья са смерцю брата і жонкі, з падзелам у судовым паадку маёмасці памершай жонкі з яе сваякамі і спрэчкамі з купцамі крэдыторамі брата. Нядоугі час у гэты перыяд Ф.Скарына быу хатнім лекарам 1 сакратаром Віленскага каталіцкагй епіскапа. Яна, а эатым рашаецца на змену месцажыхар ства.
У сярэдзіне 30х гадоу.Ф.Скарына займае пасаду лекара і садоуніка чэшскага караля Фердынанда I Габсбурга. Памёр Ф.Скарына не пазней 29 студзеня 1552 г.
Ён першы у гісторыі беларускай грамадскай думкі паспрабавау з’яднаць свядомасць сваіх землякоу э агульначалавечай скарбніцай духоуных каштоунасцей, у якую уваходзіл! біблейскахрысціянскія легенды 1 аятычныя міфы, філасофскія вучэнні, кодэксы законау і звычаі.
Падыход Ф.Сяарыны да кнігі эасноуваецца на ввдзяленні яе самастойнай асветніцкай .функцыі. Такога_надыходу прытрыя ліваліся іады уое перадавыя людзі. Ф.Скарына павінен быу служыць яшчэ патрыярхальнафвадальнЯЙ БеларусІ, і у яго по
38
39
глядах 1 справах перапляліся традыцыйная набожнасць і новае гумакістычнае разуменне каштоунасці БіблІІ як крнніцы ведау, як внніку чалавечага розуму. Увогуле, гэта характэрная рыса рэнесанснагуманістычнай свядомасці Усходняй Еуропы сінтээ безрэлігійных I рэлігійнахрысціянскіх духоуных каятоунасцей.
Ф.Скарынапрадстаунік рацыяналістычнай і асветн’цкай тэндэнцыі у духоунш хыцці, навуны і мастацтве Адраджэння, якая паспрабавала з’яднаць пачуцце' 1 розум у адно цэлае мудрасць. ПрадаўжальнікамІ яго справы былі М.Гусоускі, С.Будны.
3. Утварэняе беларускай народнасці суправаджалася фарміраваннем нацыянальнай кулыуры. На яе развіццё наклалі адбітак адразу дзве вельмі моцныя традыцыі — усходнесла— вянская 1 рэяесансяаэаходнееурапейская. Абедзьве гэтыя традыцыі пераланляліся праз спецыфічную аснову; працэс кулыурнага развіцця Беларусі у ХУХУІ стст. ажыццяуляуся пры феадалізме, ускладняуся духоуным дыктатам царквы, унутранай I анешняй палітыкай Вялікага княства Літоускага, каталіцкай экспансіяй. У старажытнарускіх, усходнеславянскіх традыцыях болой за 400гадоу развівалася старажытнабеларуская культура , якая папярэднічала эпоее Адралхэння. Гэта кулыура, ідучая ад рэлігійных, хрысціянскіх разуменняу зб каштоунасцях нцця, аб велічы духоунага I нязначнасці пачуццёвага, зягаога. Але гэтая кулыура прымала і рэальнае быццё, а адукаваныя людзі з часоу КІеускай Русі был! знаёмы праз в!зантыйск!х нзстаунікау з мулрасцю антычнасці. He толькі кнігі рэлігійнага зместу.але I свсцхія перакладзеныя выданні складалі стараіытнарускую I старачытнабеларускую літаратуры. Трэба а”значыць I гятакую асаблівасць той кулыуры, як арыентацыя на узвышанае, у процілегласць нізкаму, адлвстраванне ряальнасці праз муэыку, жывайіс, ^рхітэктуру як барацьбы двух пачаткау: свету I цемры, дабра ! л!ха.
ПераеліікамІ Ф.Скарыны у справе кірылічнага кнігадрукаваяня был! нясвіжскія кнігадрукары С,Будны, ЦЛявечынскІ, Л. Кршвоусжі. С.Будны быу духоувым кірауніком гэтай друнарні у пачатку 1560х гадоу. Друкарвя выпусціла некалькі
кірылічных выданняу, з якіх да нашага часу дайшоў толькі "Катэхізіс" 1562 г.,У гэты час пачалі дзейнічаць Брэсцкая і Лоская друкарні. У 1570х гадах нейкічас дзейнічала невялікая прыватная друкарня В.Цялінскага. У канцы ХУІ ст. Вільня стала буйнейшым цэнтрам усходнеславянскага кнігадрукавання.
У ХУХУІ стст.у Беларусі паранейшаму шырока распаусюджвалася тыповая для элохі сярэднявечча літаратура пераважна царкоунарэлігійнага зместу, грэкавізантыйскага паходжання. Найбольшай папулярнасцю карысталіся кнігі БіблІІ, асабліва Евангелле I Псалтыр, творы прамоуніцкай прозы. Былі таксама розныя пераклады свецкіх аповесцей аб Аляксандры Македонскім I Траянскай вайне, старажыінарускія летапісы. Шйат гэтакіх творау было у Полацку, дзе меуся шэраг аначных бібліяіэк, у тым ліку і багаты кніжны збор пры Сафійскім саборы.
У час Ф.Скарыны старая літаратурная спадчына не магла ужо цалкам задавальняць узросшыя нулыурныя патрабаванні усіх пластоу грамадства. Час патрабаваў 1 новых ay, I новага падыходу да старой спадчыны. Тэндэнцыя да ясраацэнкі старых Ідэйнамастацкіх каштоунасцей найбольш яскрава выявілася у асяроддзі перадавых пластоу беларускай шляхты I гараджан. Біблія Ф.Скарыны дала бліскучы прыклад гэтага па дыходу да Свяшчэннага пісання.
3 усіх жанрау беларускай літаратуры у канцы ХУпершай палове ХУІ стст. найбольш актыуна развіваўся летапіс.
Значнымі былі дасягненні I у галіне архітактуры. Творча пераапрацоуваючы і сінтэзуючы ыясцовыя I Іннанацыянальныя архі тэктурныя формы,беларускія майстры ствараюць самабытныя помнікі архітэктуры.
У ХІУХУ стст. у свецкай архітэктуры з’яуляецца зусім новы, невядоыы ранейшаму часу тып эбудаванняу манументаль ныя крэпасцізамкі. Іх узнікненне было абумоулена патрэбамі абароны.тайу штобеларуская зямля зеужды вабіла чужаэемных аахопнікау I была.йесцам шатлікіх бітвау. Крэпасцізамкі звычайна узводзіліся на прыродянх I радзей ктучшх узгоржах разнастайных формау у эалеанасці ад кясцоваоці, алз часцей aа усё у форме квадрата. Агульнае для гэтах абудаванняу
40 •
тоустыя I высокія сцены з моцнымі чатырохбаковымі вежамі з байніцамі на выгібах. Складзеныя з цэглы I камення,замКІ былі недаступным! для знешняга ворага. Пры нападзенні чужынцау у іх хавалася І паспяхова абаранялася мясцовае насельніцтва.
КНІГІ ОНЛАЙН
