Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
Невядома,як снлауся б лёс уніяцтва, каб не войны з Маскоускай дзяржавай у ХУП стагоддзі. Насаджэнне уніяцтва У асобных выпадках далі зачэпку для умяшання Маскоускай дзяржавы у справы Рэчы Ііаспалітай у БОх^Ох гг.хУП ст. быццам для абароны правоу праваслауных.'Аднак гэтыя войны прайшлі перш за усё па тэрыторыі княства, а не кароны, I далі для Масковіі нечаканы рэлІгНшы вынік: у канцы ХУП ст.
Экуменізм рух за аб’яднаяне хрнсціянскіх цэрквау.
50
51
амаль 75 % яарафій Беларусі былі уніяцкімі. Гэтаму садзейнічала і асветніцкая дзейнасцв уніяцтва, выдаваушага кнігі на беларускай мове. Напрыклад, базіліяне (уніяцкі манаскі ордэн) многае зрабілі у справе выхавання I адукацыі беларускага насельніцтва, бо выкладанне ва уніяцкіх школах вялося на беларускай мове. Базіліяне былі вельмі адукаванымі і у адукацыі уніятау адыгралі такую ж ролю, як Іезуіты у адукацыі католікаў. Больш таго, на пэўным зтапе асве^ніцкаадукацыйная дзейнасць ўніяцкай царквы у нейкім сэнсе паслабляла каталіцкую агрэсію, зберагала беларускую мову I культуру народа, прадухіляла каланізацыю беларусау.
На жаль, гэта працягвалася нядоуга. Выкарыстоуваючы цяжкае становішча беларускіх зямель пасля вайны з йаскоушчынай (1654—1667 гг.) I у сувязі з заняпадам княства, польскія колы узмацнілі свой уціск на беларускае насёльніцтва, імкнучыся хутчзй яго акаталічыць.
3 другой паловы ХУП от. беларуская мова паступова выцясняецца з судовага і адміністрацыйнага справаводства, a у канцы стагоддзя ужыванне яе як афіцыйвай пісьмовай мовы наогул было забаронена. У пастанове усеагульнай канфедэрацыі саслоуяу Рэчы Паспалітай 1696 г. адзначалася, што у оправаводстве Вялікага княства Літоускага "усе рашэнні павінны састауляцца на польскай мове". Польскакаталіцкія колы нават перасталі лічыць рэлігійную унію патрэбнай. Такім чынам, спроба стварыць нацыянальнадзяржауную рэлігію беларусау у выглядзв уніяцтва, нягледзячы на паспяховыя першыя крокі, у рэшце рэшт не удалася, хаця уніяцкая царква дзейнічала на тэрыторыі Беларусі амалв да 40 гг. XIX стагоддзя.
3. У ХУП стагоддзі Беларусь стала арэнай жорсткіх войвау паніж Рэччу Паспалітай і Маокоускай дзяржавай. 3 аднаго боку, польскія колы імкнуліся пашырыць каталіцкі уплыу на Уоход, мелі намер назат утварыйь славянска, гаспадарстве, у склад якога увайшла б I Масква, але узначаліла б яго Ряч Паспалітая. 8 другога боку, Маокоуокая дзяржава таксама марнла пашырыць свае уладанні, абгрунаоуваючы гэтыя наяаганні раіаваннем праваслаў’я у заходніх землях I Іх вызваленнем, паколькі яны былі калісьці падпарадкаваны
КІеву, бо Маскоушчына гэта працяг КІеускай даяржавы. Ад гэтага саперніцтва пакутавала Беларусь.
Выкарыстоуваючы глыбокі сацыяльнаэканамічны I палітычны крызіс Рускай дзяржавы, польскія колы фактычна пачалі спачатку скрытую, а потым адкрытую інтэрвенцыю оупраць Маскоўшчыны. Нны імкнуліся узвесці свайго стауле— ніка на маскоускі прастол. У гэтую авантуру была уцягнута беларуская шляхта, войска Вялікага княства. ПольскІ гетман Жалкеуокі апісвау,як ліхаманкава збіраліся ваенныя атрады у наваколлях Мінска, Барысава, Оршы, абвешчаныя ганцамі, што "кароль ужо наперадзе, ваенны час ужо прыйшоу" (Рукопясь Жолневского. Начало н успех Московской войны в царствованне Е.В.Короля Снгнзмунда ШгМ., 185570.45) Гэтае войска кармілася тым, што можна было узяць з Беларусі. Потым на працягу 7 гадоу праз Беларусь бесперапьшна праходзілі войскі, якія ІшлІ на Маскву I вярталіся назад. Шмат народу было сарвана з тэрыторыі БеларусІ як у рэгулярнае войска, так 1 у тыя выпадковыя вайсковыя групы, якія з усіх канцоу цягнуліся праз Беларусь у Маскоускую дзяржаву. Сярод той шляхты, якая паліла рускія гарады (Маскву, Суздаль I інш.), былі I беларусы.
ТолькІ у 1618 г. у невялічкай вёсцы Дзеуліне ( каля ТройцаСергіевай лауры) адбылося часовае замірэннв паміх Масквою і Рэччу Ласпалітай. Па гэтым замірэнні Смаленск увайшоу у склад тэрыторыі Рэчы Паспалітай.
Але барацьба не скончылаоя. Справа у тым, што польскі каралевіч Уладзіслау, абраны раней на маскоускі трон баярамі, не хацеу адрачыся ад сваіх правоу. 3 гэтым не мог згадзіцца новы рускі цар МГхаІл Раманаў. КалІ каралём Рзчы Паспалітай зрабіуся вышэйназваны Уладзіслау, вайна у І632г, пачалася зноу I яна вялася галоуным чынам на тэрыторыі Беларусі. Акрамя таго, цар Міхаіл выкарыстау як повад для вайны асобныя ганенні на праваслауных у Вялікім княствв Літоускім.
Спачатку рускія войскі занялі Дарагабуж, Белую, Pctолауль, Старадуб, Сярпойск, асадзілі Смаленск. Адначасова рускія атрады праніклі ва Усходнюю Беларусь I авалодалі Асвеяі, Друяй, Полацкам, Прапойскам, пасадамі Мсціслава,
58
52
Крычава. Аднак Смаленск узяць не удалося. Новы кароль Уладзіслау ІУ арганізавау паход польскабеларускага войска на дапамогу Сыаленску, I руская армія пацярпела паражэнне. МІрныя перагаворы закончыліся Паляноускім мірам 1634 г., паводле якога Руская дзяржава з вызваленых гарадоу атрымала толькі Сярпейск I крэпасць Трубчэўск, Ахтырку I Лебядзін. Аднак Уладзіслау ІУ афіцыйна алмовіуся ад прзхэн— зій на рускі трон, што для Рускай дзяржавы было самай важнай уковай.
Зярэдзіна ХУП стагоддзя прынесла моцныя антыфеадальныя 1 казацкія паустанні на Украіне і Беларусі. Гэтая барацьба казацтва закончылася тым, што было абвешчана аб уз’ яднанні Украіны з Расіяй. Маскоўскі ўрад імкнуўся паўтарыць украінскі "вопыт" наБеларусі. Паколькі антыфеадальная вайна 16481653 гг. вызвалення працоуным беларускім масам не прынесла, то, пачынаючы вайну з Рэччу Паспалііай у 1654 г.,Маскоуская дзяржава разлічвала на дапамогу з боку беларускага сялянства.
He выпадкова, калі 21 мая 1654 г. пачалася вайна і рускія войскі увайшлі на тэрыторыю Усходняй БеларусІ, беларускія сяляне авазвалі In падтрымку. Нны наваі сумесна з рускійі "ратнымі людзьмі" выступалі супраць шляхецкага апалчэння I наёмнага войска.
Перад пачаткам вайны цар Аляксей Міхайлавіч, які выдавау сябе за абаровду інтарэсаў праваслаўнага насельніцтва, многае абяцаў тым, хто пяройдзе на бок Расіі. На гэты конт гетман Я.Радзівіл зауважыУ у лісце да караля, што пад "царскую руку Ідзе не толькі чэрнь, але I чыну рыцарскага людзей многа абарачаецца".
У Беларусв увайшло шаскоускае войока колькасцю аыаль шго 200 тыс. чалавек. Найперш здаўся Смаленск, ваявода яко гаіііліп Абуховіч быу падкуплены маскоўскім залатам. Прайшло некалькі месяцау і у руках ыаскоуцаў алынулася больш чш 200 гарадоу, мястэчак 1 замкау. Разгубленасць у кіруючых колах жняства дазволіла рускаму войску да канца 1655 г. заяяць амаль усю тэрыторыю Беларусі. Паслв saro як была захоплева сталіца ЛІтоускаБеларускай дзяржавы ВІльня, маскоускі цар Аляксей йіхайлавіч пачау тытулаваць сябе "ўсея
Вялікія, Малыя 1 Белыя Русі Самадзержцам".
У 16541655 гг. сяляне папаунялі украінскія казацкія часці, ствараліся самастойныя беларуокія атрады і нават палкі, якія актыуна змагаліся супраць феадалау. Была спроба нават у Беларусі знайсці "свайго" Багдана Хмяльніцкага у асобе беларускага шляхціца Канстанціна Паклонскага, які спачатку аказау вялікую дапамогу маскоускаму войску, але затым перайшоу на бок Рэчы Наспалітай са словамі: "Замест лепшага, у пушчую няволю папалі'.' ( Соловьев С.М. Нсторня РооонйС древнейшмх времён. Кн. У.~М., 1961 ,_С.638.)
Словы Паклонскага мелі свае падставы. Наступленне рускай армIі,як сведчаць афіцыйныя крыніцы, суправаджалаоя рабаваннямі, гвалтам з боку служылых людзейдваран і дзяцей баярокіх. Тысячы беларусаў гналі у палон углыб РасіІ, прычым тых, хто прымаў прысягу на вернасць маскоускаму цару. ДзесяткІ тысяч беларусау былі прададзены на нявольніцкіх рынках Астрахані по 3 рублі за галаву. (Спадчына, 1991. №2. 0.21,18)
Накіроуваючы у жніуні 1655 г. у цэнтральныя раёны Беларусі вялізнае войска пад камандаваннем ваяводы А.Трубяцкога, Аляксей Міхайлавіч загадаў яму разбураць I паліць усё яа сваім шляху. Больш таго, каб шырэйшыя былі разбурэнНІ, цар загадаў ратным людзям "назад нттй целшн, жнлвмн месты".
Па загадах цара былі спалены Слуцк, Клецк, Бабруйск, Глуск, Чавусы, Копысь, Свіслач, Іншыя гарады. У адказ на скаргі аб неабходнасц! рэлігійнай свабоды атрымлівалі царскія загады: "Касцёлам не быць, уніятам не быць.ДАкты, относяіцйеся к нсторнн южной н заладной Россйй. Т.ХІУ. Спб., 1889. С.І).
Усё гэта не магло не змяніць адносін сялянства да paci йскіх "ратных людзей". Сяляне йасава ламалі прысягу.якую раней давалі маскоўскаму гаспадару, сгваралі свае атрады I выстуЕалі разам з казакамі. І.Нячая супраць грабежніцтва I самавольства маскоўскага войска. Асабліва актыўна гэтая барацьба разгарнулася на усходзе Беларусі у ВІцебскЫ, йолацкім, Мсціслаўскім паветах.
На такія адносіны народных мас да рускага войска уплй
54
55
вала і тое, ыто рускі урад на ванятай тэрыторыі Беларусі цвзрда стаяу не толькі за захаванне, але I за умацаванне феадальнапрыгонніцкіх парадкау. Царызм Імкнууся падтрымліваць шляхту.
Аднак шматлікую шляхту Вялікага княства ЛІтоускага палітыка царызму нб задавальняла. Яна выказвала нязгоду з абмежаваннем ранейшых вольнасцэ/, з умяшаннем у справы шляхты рускіх ваявод, бачыла няздольнасць царскіх улад зберагчы яе ад сялянскіх выступленняу. '
Стваралася такая сітуацыя, калі частка шляхты I сялянства, што раней пврайшла на бок Расіі, адмовіласн ад сваёй прысягі маскоускаму цару і са зброяй у руках выступіла не толькі супраць рускага войска, але I той часткі наоельніцтва, якая лрацягвала падрымліваць расійскі урад. Паміж імі з канца 1655 г. да восвні 1658 г. ішла вострая уз— броеная барацьба. Гэты этап можна назваць грамадзянскай вайной.
У гэты самы час на Рэч Паспалітую з поуначы напалі шведы, а з поудня украінскія казакі. Выратавалася Рэч Паспалітая толькі дзякуючы таму, што пачалася барацьба паміж шведамі і маскоускім царом, які зрабіу замірэнне з Рэччу Паспалітай. У гэты час карона I княства крыху падняліся на ногі, і справы іх паіші лепш. Калі зноу Масква пачала вайну з Рэччу Паспалітай, то яна ужо не мела вялікай для сябе карысці. Больш таго, у 1661 г. паўстала шляхта у Магілёве. Амаль увесь рускі гарнізон быу перабіты. У тым жа годзе рускае войока пацярпела зноу паражзнне пры Кушліках у Віцебскім ваяводстве. 3 20000 рускіх засталося не больш 1000. У рэшце рэшх абодва бакі былі вымушаны пайсці на замірэнне. Нно было заключана у 166? г. у Андрусавз на 18,5 года,Ла Андрусаускаму перамір’ю маокоускі цар адмауляуся ад ЛІтвы I БеларуоІ, але утрымлійау за сабою Смаленок а ваколіцамі. Да Масквы яшчэ адыйшла левабярэжная Украіна 1 на лравш бараэа ДняпраКІеу, які быу уступланы Маскве на два гады, але застауся за ёю назаусёды. Адна з уноу аааірэння давала маскоузкапу цару права заступніцтва аа праваслауных жыхароу Рэчы Паспалітай. Згодна з уповамі пе рамір*я^бодва габпачары павінны былі вы::арыстоуваць карон
КНІГІ ОНЛАЙН
