Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
скія тытульі : кароль лольскі, шведскі, літоускі, рускі, беларускі і інш.; цар вялікі, князь расійскі.На царскай п°чаці не павінна было быцв тытулау літоускага, кіаускага, валынскага і пэдольокага.
Вынікі вайны для БеларусІ былі жудаснымі. Калі у 1650 г. тут пражывала 2,9 млн. чалавек, то у І667І673гг.~ не больш 1,4 млн. (Гісторыя БССР. У пяці тамах. Т.І. Мн., 1972. С.328). Палова насельніцтва была знішчана. Лютавау голад. Гарады разбураны. Пачаўся доугі перыяд заняпаду Беларусі. •
Такім чынам, у выніку саперніцтва Рэчы Паспалітай з Рускай лзяржавайнайбольш пацярпелі беларускія эемлі.
4. Цяжкае становішча БеларусІ у канцы ХУІХУП стст. адбілася на культуры, хаця Ідэі Адраджэння ХУХУІ отст. працягвалі існаваць у творах асветнікау.
8 канца ХУІ ст. народная лірычныя песні напауняюцца сацыяльным зместам, адлюстроуваючы жыццё, патрэбы I барацьбу залрыгоненага сялянства. Развіваецца характэрная для беларускай сацыяльнабытавой лірыкі катэгорыя песень "пра паншчыну". У другой палове ХУП ст. у сувязі э войнамі умовы для развіцця культуры беларускага народа рэзка пагоршыліся. Вось чаму яшчэ больш узрасла роля вуснай народнай творчасці. У фальклоры другой паловы ХУП ст. захавалася шмат элементау традыцыйнай вуснай паэзіі, абрадавыя песні, старажытныя казкі і паданні. У той жа час узнікла многа новых творау, якія адлюстроувалі найважнейшыя гістарычныя падзеі.
3 цяжкасцямі, але працягвалася кнігадрукаванне. Цэнтрам палемічнага уніяцтва, каталіцкага кнігадрукавання становіцца спачатку друкарня йамонічаў, затым друкарня віленскага Святатроіцкага манастыра і друкарня ВІленскай іезуіцкай акадэміі. Высокага майстэрства у афармленні кнігі дасягае Іуеуская друкарня, якая з І6ІІ па 1646 г. выпусціла больш за 30 выдалняу асветніцкага, царкоунага і палемічнага зместу. Пра гэта сведчаць многія таленавіта аформленыя выдаіші з багатым наборам шрыфтоу, памайстэрску рэзаных рамак і г.д. Аднак у другой палове ХУН ет. ввданне кніг у выніку разбурэння беларускіх друкарняу рэзка
57
56скарацілаоя.
Неспрыялвныя умовы былі I для развіцця асветы у гэты перыяд. Аднак яна не знікла. На ніву асветы у першай чвэрці ХУП ст. уступіла, як было адзначана вышэй, уніяцкая царква. Кароль Хыгімонт Ш прывілеем ад 31 сакавіка 1613 г. дазволіу манаскаму ордэну базіліан адкрыць школы У многіх гарадах. Настаунікі гэтых школ выкладалі на роднай для вучняу йове. Аднак у канцы ХУП ст. найбольш школ мелі іезуіты, якія карысталіся шырокай палітычнай і матэрыяльнай падірымкай каралеускай адміністрацыі, магнатау I вышэйшага каталіцкага духавенства. Большасцв навучальных устаноу была 35класньші. Навучанне у кожныы класе лрацягвалася год. У Іх выкладауся курс "сямі вольных мастацтвау" ("трывіум" граматыка, рыторыка, дыялектыка; "квадрыум" арыфметыка, геаметрыя, музыка І астралогія). Доотуп у навучальныя установы быу адкрыты толькі для хлопчыкау са шляхты і багатых, знатных сем’яу гараджан. Базіліянскія уніяцкія школы цалкам успрынялі іезуіцкую арганізацыю, сістэму і змест навучання, метады выхавання.
Складаныя працэсы адбываліся у грамадскапалітычнай думцы. Да канца ХУІ пачатку ХУП от. адносіцца дзейнасць выхадцау з Валіцыі, вальнадумцау Стэфана і Лаўрэнція ЗІзаніяу. Яны адмаулялі магчымасць існавання асобнай ад цела душы I замагільнага свету у яго артадакоальнахрысціянс7 кіы уяуленні. Акрамя таго, Л.Зізаній не абыежавауся выкладаннем асноу хрысціянскага веравучэння, а дау некаторыя навуковыя звесткі.
Неаднабакова трэба ацэньваць дзейнасць вядомага рэлігійнага пісьменніка Пят^а Скаргі. rfro лічаць пачыналвнікам прамоуніцкай прозы у Рэчы Паспалітай. у і'">?9 1584 гг. быу першш рэктарам Віленскай Іезуіцкай акадэміі. Выступау оупраць шляхецкіх парадкау, патрабавау падпарадкавання свецкай улады царкоунай, а караля папе рымокаму, алс з’яуляуся прых! ьнікаы неабмежаванай канархіі. Пётр Скарга быу г Ініцыятарам I праііагандыстам Брэсцкай царкоўнай уніі.
Нягладзячы на панаванна рэлігійнай думкі у ХУП ст.,з новай сілай загараліся іскры вальнадумства. Найбольш яр~ кай з !х з'явіліся жыццё I творчасць выдатнага беларуска
га мысліцеля Казіміра Лышчьшскага. Ён напісау трактат "Аб неіснаванні бога", дзе сцвярджау, што бог не існуе, a з’яуляецца толькі хімерай, народжанай фантазіяй людзей. Толькі розум чалавека найвышэйшы суддзя усяго навакольнага, на яго 1 павінен, на думку Лышчынскага, спадзявацца чалавек. Па даносу оуседа Лышчынскі быу арыштаваны I у 1687 г. аддадзены пад оуд епіокапау у Вільні. У сакавіку 1689 г. у Варшаве у рооквіце творчых сіл ён быу спалены на кастры. Блізкі у сваіх поглядах да вялікага Джардана Бруна, Лышчынскі падзяліу яго лёс.
Такім чынам, грамадскапалітычная думка Белорусі у канцы ХУІХУП стст. была складанай I неаднароднай а’явай, Сацыяльнаэканамічныя I палітычныя умовы, рэлігійная барацьба выклікалі паяуленне мысліцеляу, светапогляд якіх адлюстроувау бм працэсьўснаваушыя у беларускім грамадстве.
Аб стане выяуленчага мастацтва, архітэктуры, тэатра і музыкі студэнты могуць даведацца, звярнуушыся да спецыяльнай гістарычнай літаратуры.
Завяршаючы вывучэнне гэтай складанай тэмы, трэба падкрэсліць, што канец ХУІ ст. I усё ХУГІ ст. прынеслі беларускаму народу шмат гора і цяжкіх выпрабаванняу. Паступова страта незалажнасці Вялікага княства ЛІтоускага прывялА да заняпаду, ўзмоцненага войнамі, ад жудасннх вынікау якіх беларускія землі доуга не лаглі адрадзіцца.
5. БЕЛАРУСЬ У ХУШ СТАГОДДЗІ
ПЛАН
I. Сацыяльнаэканамічнае развіццё БеларусІ у ХУШ ст.. Культура I грамадскапалітычная думка.
2. Крызіс Рэчы ПаспалІтаЙ. Спробы правядзення рэформ I умацавання дзяржаунага ладу. Падзелы Рэчы Паспалітай 1 уключэнне Беларуоі у склад Paoli.
3. Сучасныя гісторыкі аб пераходзе беларускіх зямель у склад Расійскай ІмперыІ.
I. На сацыялыгаэканамГчнае развіццё БеларусГ у канцы ХУП у ХУШ стагоддэі аказалі уплцу вынікі шматгадовых вой
58
59
нау I звязаных з Імі людскіх мрат I разбурэнняу. Так, пасля казацкашляхецкіх I рускапольскіх войнау насельніцтва скарацілася напалову (з 2,9 млн. у 1650 годзе да 1,4 млн. у 16671673 гг.).Да пачатку ХУШ стагоддзя яно павялічылася, у тым ліку за кошт прыбываючых з Маскоускай дзяржавы стараверау, а з Украіны I Польшчы яурэяу. У 1700 годзе яно дасягнула 2,2 млн. чалавек. Але у ходзе Пауночнай вайны, у арбіту якой была уцягнута і Беларусь, колькасць жыхароу паменшылася да 1,5 млн. Потым зноу пачауся прырост, I у канцы ХУШ стагоддзя на тэрыторыі Беларусі налічвалася каля 4 млн. чалавек.
Значныя людскія страты, разбурэнні, эпідэміі I пажары адмоуна адбіваліся на развіцці сельскай I гарадской гаспадаркі, матэрыяльнай і духоунай культуры. Пануючы клас феадалау, улічваючы абязлюджванне вёскі, няустойлівасць палітычнага становішча, вьшушаны быу раздаваць сялянам землі I пераводзіць іх на грашовы аброк (чынш). Часова скарачаючы фальваркавую гаспадарку, памешчыкі шырока прымяняюць арэндналіхвярскія формы эксплуатацыі прыгнечанага наоельніцтва. Больш за палову даходау яны атрымліваюць ад чыншу і ад перадачы у арэнду шляхце і купцамяурэям маёнткау з розным! промысламі (вінакурэнне I гандаль гарэлкай, млыны, мыта I інш.), ад розных водкупау, заснаваяых на захаванні оеньярыяльныхправоу (манаполія у гандлі сбллю, віном, зняццй млыновых пошлін I Інш.).
Сяляне былі вымушаны рабіць гандлёвыя здзелкі толькі праз арандатаракарчыара, адкупшчына, каб првдбаць грошы і заплаціць чынш. Гэта азначала, што Іх абіралі як пры рэалізацы! сваёй прадукцыі, так і прв пакупцы солі, оелядцоу гарэлкі, кос, сярпоу I іншых патрэбных у гаспадарцы рэчау. Пры гэтым цану дыктавау арандатар. Становішча сялян рабілася большгоршым, калі у арэндзе энаходзіуся увесь маёнтак. Араядатапы Інкнуліся выкалаціць 8 сялян суму у 23 разы ббльшўх за арэяднўхг .платхУ гзтых жа мэтах хлеб пераганяуся на віяо і піва, а сялян прымушалі купляць і тое і другое.
У другой палове ХУШ стагоддзя сяляне плацілі змешакую ранту. На эахадзе I у цэнтры пераважала рэнта адпрацовачвая, а на усходэе грешовая. Натуральная рэнта змяншалася
пад уплывам таварнаграшовых адносін і страціла сваё значэнне — амаль поунасцю была заменена грашовым эквівалента". У ХУШ стагоддзі сярод сялян вылучаліся наступныя катэгорыі: цяглавыя, чыншавыя, агароднікі, сялянеслугі. Па размеркаванню зямельных угоддзяу яны падзяляліся так: 56% мелі у сярэднім на двор 0,50,7 валокі, 29 % па 1/3 1/4. валокі I 16 % па 12 валокі. Апошнія складалГ больш заможную праслойку. КалІ бедната гібела у брудных, курных хацінах побач з жывёлаю на гнілой саломе, дык заможныя сяляне мелі больш утульнае жыллё, хаты, крытыя дранкаю.
Грашовая рэнта паскорыла расслаеннесялянства, разарала яго бяднейшую частку, павялічыла колькасць халупнікау, крутнікау і бабылёу, вымушала сялян шукаць прыробку на самых цяжкіх умовах, каб разлічыцца з даугамі, адчапіцца ад ліхвяроу. Акрамя таго, на сялянах ляжала шмаі іншых павіннасцей: "талокі", "гвалты","шарваркі", плата падымнага дзяржаве, налог царкве 1 г.д..У ХУШ ст. яшчэ больш умацоуваевда прыгонная залежнасць сялян, павялічваецца памер павіннасцей. для цяглав.ых сялян ён узрос у 1,5 разы, на 1/3 узрос грашовы чынш (да 100133 злоіых з валокі). Уое гэта дапаунялаоя неабмежаваным самазояьствам шляхты у сваіх маёжтках. Лвбы шляхціч мог забіць ці павасіць за нязначны праступак свайго селяніна, аддаць яго за доугі у эксплуатацыю ліхвяру і г.д..
3 аднауленнем аграрнага сектара павялічваліся як памешчыцкаЯ; так 1 сялянская запашкі. Пашырэнне сялянскага ворыва ішло у асноуным за кошт пустуючых зямель за мяжой надзелау. На пустках звычайна сяліліся маладыя сялянскія сем'І. Адначасова праводзілася расчыстка лясоу і хмызняку. Новня ворныя землі у далейшым браліся на улік як засценкі. За карыставне імі належыла плаціць чынш. Дадаткам да паляводства у сялянскай гаспадарцы служылі жывёлагадоуля, пчалярства; рознага роду промыслы— кавальскі, бандарны, цяслярскГ, калёспы, шавецкі I іяш..
У аграрнш' сектары Беларусі значнае месца займалі буйння латнфундыі, галоуным чынам магнацкія. У той час як у дробнай шляхты было па некалькі прыгонных, а у сярэдняй —
60
61
12 вёскі, то магнаты —Радзівілы, Сапегі, Вішнявецкія, Пацы, Чартарыйскія, Агінскія I інш. мелі вотчыны э тысячам! сялян, цэлыя гарады, мястэчкі, крэпасці, Магнатам належала асноуная частка каралеускіх уладанняу— так званых староствау. У некаторых магнатау было па некалькі староствау. Напрыклад, у МІхаіла Казіміра Радзівіла іх было пятнаццаць (сярод іх Крычаускае, Прапойскае, Гомельскае, Хойніцкае). У першай палове ХУШ стагоддзя давала аб сабе знаць тэндэнцыя пераходу староствау у спадчыннае валоданне.
КНІГІ ОНЛАЙН
