Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
Сейм заставауся вышэйшым заканадаучым органам уе^І канфедэратыуныя сеймы былі ліквідаваны. Усе рашэнні павінны былі прымацца простай большасцю галасоу. Выканаучая улада належала каралю і створанай пры і'м радзе у складзе прымаса I 5 міністрау (паліцыі, ваеннага, фінансау, замежных спрау і міністразахавальніка пячаткі). Выбарнасць каралёу адмянялася, але захоуваласявыбарнасць дынастыі. Судовая арганізацыя захавала оаслоуны характар (асобныя суды для шляхты, сялян, мяшчан).
Канстытуцыя 3 мая ліквідавала дзяржауную аутаномію Вялікага княства Літоускага, усталёувала адзіны сумесны урад. Дзяржава з моманту прыняцця канстытуцыі павінна была стаць адзінай, каталіцызм атрымлівау статус пануючай канфесіі. У адносінах да другіх пракламавалася талерантнасць, урадавая алека.
Як бачым, канстытуцыя 3 мая 1791 года, аслабіушы палітычныя пазіцыі магнацтва, тым не менш захавала феадальны лад, нічога не дала галоунаму працауніку селяніну. _ У сё ж яна стварала больш спрыяльныя умовы для развіцця капіталізма. Для свайго часу яна была прагрэсіунай з’явай Г навыпадкова сустрэла супраціуленне I унутры дзяржавы, 1 за мяжой.
Ворагамі канстытуцыі аказаліся магнацтва, каталіцкая царква, папская курыя, суседнія феадальныя манархіі. Незадаволеныя рашэннямі 4 гадовага сейма,магнаты пайшлі на даяржаунў» здраду тармазілі стварэнне_ WOтысячнага войска, адкрывал! граніцы Інтэрвенцыянісцкім сілам. У сярэдэіне І7°Т г. у Расію падаліся ПатоцкІ, ЖавускІ, Браніцкі. 8 удзелам Кацярыны П яны распрацавалі план рэваншУ. 14 мая 1792 года у мястэчку Таргавіцы быу аб'яулены акт канфедэрацыі, скіравзны супраць канстытуцыі 3 мая 1791 года. 23 чэрвеня 1792 г., пасля таго як рускія войскі уступіл!
у ВІльню, (Ііымонам Касакоускім была створана аналагічная канфедэрацыя у Літве. У ходзе барацьбы, якая разгарнулася да Таргавіцкай канфе^рацчі, далучыуся кароль і аддау загад арміі спыніць супраціуленне. Варшава была занята рускімі войскамі, канстытуцмя 3 мая 1791 г. алменена.
Але трыумф таргавічан быу кароткатэрміновым. Падрыхтаваушы ваенны разгром Рэчы Паспалітай, яны падрыхтавалі яе другі падзел. 13 студзеня 1793 г. паміж Расіяй ; Прусіяй быу падпісанн акт другога падзелу Рэчы Паспалітай, на тэрыторыю якой уступілі I прускія войскі. 17 жніуня, сабраушыся у Гродне, апошні сейм Рэчы Паспалітай ретыфікавау дагавор аб падзеле з Расіяй, a 2^ вераонч 1793 г. было заяулена аб рзтыфілацыі дагавору з'Прусіяй. Да Расіі адыходзілі Правабярэжная Украіна I цэнтральная частка Беларусі з гарадамі Барысау, МІнск, С.”уцк, Нясвіж, Турау, ПІнсв. Прусія захапіла Гданьск, Тарунь, амаль усю Вялікую Польшчу, част* ку Мазовіі і Кракаускага ваяводства.
Пасля трэцяга падзолу у кастрычніку 1795 г.(падзел адбыуся пасля падаулення паустання 1794 г. пад кірауніцтвам Т.КасцюшкІ) у склад Расіі увайшлі заходняя частка Беларусі (гарадах Гролна,Навагрудак,БрэстЛітоуск)(Літва, Заходняя Валынь, Курлявдыл. Аустрыя захапіла частку Люблінскага ваяводства, ііадляшскага, Холмскага, Мазавецкага, Кракаускага, Сандамірскага, БрэстЛітоускага. Прусія астатнюю частку польскіх зямель.
У выніку падзелау Расія, па сутнасці, не далучала да сябе спрадвечных польскіх зямель. Карл Маркс і Ф.Энгельс адзначалі, што землі,далучаныя да РасІІ, населены не палякамі, а беларусамі і маларосаыі.
3. Па пытанню уключэння беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі сустракаюцца два процілеглыя пункты погляду. Аутарскі калектыу першага тома пяцітомнай "ГІсторыі Беларускай ССР" разглядае гэты працэс як "уз’яднанне" (С. 444456), станоучае па сваіх выніках пакольк! садзейнічала больш "іпырокаму эканамічнаму, культурнаму I палітычнаму развіццю" (С. 447). Станоуча ацэньвае "уз’яднанне" Беларусі з Расіяй В.У.Чапко у "Кароткай ЭвдыклаледыІ Беларускай ССР'^Т.І, 1978. 0.682). Аутары падручніка "йсторня
73
72
БССГ" для 89 класаувыдалзенага ў І990г,Пад рэдакцыяй прафе сара Э.М.Загарульскага, пішуціл "Воссоедйненме Белоруссйй с Россвей было обусловлено всем ходом йсторнческого развмтмя белорусского народа. Оно отвечало его основным мнтересам, его нсконному стремленню воссоедмнйться с родственным по пройсхожденню* языку й кулыуре русскмм народом*1 (сД32), Зусім супрацьлеглую пазіцыю заіімае аўтар выданай за мяжой у Кліулендзе кніжкі "Кароткі а.гляд гісторыі Беларусі" П.Рогач. Уся гісторыя беларускага народа ад сіаражытнасці , разглядаецца толькі праз адну плоскасць канфліктныя адносіны з рускім народам і яго дзяржаўнасцю» "У расійская няволі" такая агульная аЦэнка пераходу беларускіх зямель у склад імперыі. БеларускІ пісьменнік Уладзімір Арлоў у часопісе "Спадчына" 1 другіх публікацыях адмаўляе ўсялякао імкнвнне баларусаў да збліжэння з Расіяй, уваходжанне Беларусі ў склад РасіІ ацэньвае як "захоп", "акупацыю", І як вынік гэтага гвалту ператварэнне БеларусІ ў "кантынснтальную калонію імперыі". (Гл. "Спадчына", 1991. № 2. С.20). Вывад аб каланіяльным характары эканомікі Беларусі аўтар не падмацоўвае гістарычнымі дакументамі.
На наш погляд, правільная ацэнка лнжыць недзе паміж гэтымі палярнымі пазіцыямі: бліжэй да першай 1 з улікам другой. Сёння магчыма гаварыць аб пазітыўных 1 негатыуных выні* ках далучэння.
Пазітыуныя вынікі.
I. БеларускІ народ быу выратаваннад прымусовай паланізацыі і акаталічвання, ад пагрозы заняволешія агрэсіўйай Прусіяй.
2. Была ліквідавана бескантрольная ўлада 1 самастойнасць магнатау 1 шляхты аснова феадальнай анархіі і самавольства, разгромлена опроба зноу ускласці на беларусаў 1 рраГнцаўпольскае ярйо пры даламозе арміі Напалеона. Увядзенне рускай грашовай сістэмы,перадача казне збору дзяржаўных грашовых падаткаў звужвала магчымасці паразітычнага класа ліхвяроу, адКупшчыкоу 1 іншых крывасмокау, спрыяла фарміраванню дзяржаунага мыслення ў эканамічнай галіне.
8. Уваходжанне Беларусі ў склад Расійскай імперыі спрыяла р&звіццю прадукцыйных оіл, ыануфактур, рамяства, будау
ніцтву і рэканструкцыі дарог, каналаў, сродкау сувязі, уцягвала край у арбіту агульнарасійскага рынку, прылучала народ да роднаснай па духу рускай кулыуры, ставіла дэмакратычныя элементы краю ў агульны паток вызваленчага руху народау Расіі.
4. Пачаліся навуковыядаслвлаванні Беларусі. Сенат, Пецярбургская Акадэмія навук пасылалі ў Беларусь экспедыцыі, тут распаўсюджваліся працы "Вольнага эканамічнага грамадства". Становішча сялян, гараджан, памешчыкаў, нацыянальнарэлігійных груп станавілася аб’ектам увагі ураду. Так, пасля камандзіроўкі у Беларусь сенатара Г.Р.Дзяржавіна Імператарскім урадам было пастаўлена пытанне аб гібельнасці для беларускага народу шырока развітага вінагарэлачнага промыслу.
Негатыўныя аспекты далучэння.
I. У сацыяльных адносінах становішча беларускага сялянства а гэта асноўная частка беларускай народнасці не палепшылася, а нават пагоршылася. Сялян пастарому душыў гнёт памешчыкау, арандатарау, карчмароу, карумпіраваных царскіх чыноунікаў. Польскія і беларускія памешчыкі атрымалі усе правы I прывілеі ,як і рускія дваране. Частка зямель быўшых каралеўскіх эканомій, староствау, кляшыараў, магнатау і шляхты, выехаўшых за мяжу, перадавалася рускім вяльможам, дзяржаўным чыноунікам, заслужаным ваеначальнікам. 3 1772 па 1801 г. было раздадзена такім чынам 200 тысяч рэвізскіх душ.
2. Стварэнне на асяове ўказу ад 23 чэрвеня 1794 года на тэрыторыі Украіны, Беларусі I Літвы мяжы яўрэйскай аседласці, пры захаванні кагалау, біла не толькі па яўрэйскай беднаце, прыдауленай фінансавай плутакратыяй, але і па беларускаму мягачапству I сялянству. Беларусы, пазбауленыя сваёй дзяржаўнасці, вацыянальных арган^зацый, вымушаны былі у крайне няроўных умовах канкурыраваць на мясцовым рынку з яўрэямі, якія челі стройную рэлігійнапалФтычную арганізацыю (кагал). ііры патуранні манархіі беларуокая народнасць паступова выцяонялася у вёску. Горад 1 мястэчкі станавіліся яурэйскімі,, Такое раявіццё нацыянальных адносін не турбавала царскіх чыноўнікау. Уск >■ днялася задача кансалідацыі мясцо
75
74
вых сіл для барацьбы за нацыянальную дзяржаунасць. Ііамешчыцкабуржуа^ны клас (апалячаная шляхта I яўрэйскія купцы), атрымліваючы немалыя даходы ад эксплуатацыі прыродь ных I людскіх рэсурсаў, не ўносіў укладу ў разліццё беларускай культуры, мовы, нацыянальнай свядомасці беларусаў як нацыі.
3. Трэці негатыўны аспект далучэння прымусовая русіфікацыя праз царкву, армію, школу, адміністрацыйнае ўпраўл нне. У 1840 годзе было прыпынена дзеянне Літоўскага бтатута, усюды ўводзілася расійскае заканадаўства. У 1832 годзе быузакрытыВіленскі ўяізерсітэт як цэнтр вальнадумства, затое свабодна функцыяніраваў Валожынскі ешыботвышэйшая школа юдаізму, якая рыхтавала равінаў для ўсёй Еўропы. Асобным царскім указам (1840 г.) забаранялася карыстацца тэрмінамі "беларускія губерніі", "літоўскія губерніі1'. 3 гэтага часу ўводзілася назва "йаўночнаЗаходні край". У 1839 г. была ліквідавана ўніяцкая царква. Працэс русіфікаЦыІ паскарала пераважаючае ў гарадах небеларускае насельніцтва, руоі’фі’каваная . інтэлігенцыя. яалітыкай царызму было зліццё беларусаў, украінцаў з рускімі ў адзіны народ.
Як бачым, ад далучэння беларусам перапалі і пазітыўныя і негатыўныя вынікі. Доля Іх была вельмі цяжкая. Яны не каніралявалі ўласную тэрыторыш, I не яны вызначалі сацыяльназканамічнае і палітычнае развіццё краю, хаця з’яўляліся галоўнай крыніцай дабрабыту ўсіх астатніх слаёў.
ЛІТАРАТУРА
Алексеев П.В, Полацкая зсыля (очерк мсторііп Северной Л Белоруссйй) в IX *ХШ вв. М.: Наука, 1966.
Арлоў У.А. Асветніда з ро./.у ./снслава: Б^расіннн Ііолацкая. Мн.: Навука і тзхніка,. 1‘ 9.
Ас вета I яедагагічная дуйка ў Беларусі: 0; старйжыт. ны< часоу да ІЭІ7 г. Мь.: Народная асвета, 1985.
Беларуская Савецкан ЗВД’Жланелня. T.12. Шй: БСЭ, 1975.
Белоруссйя в эпох.,. . eu. ;л;: і.з : Сб. ч і^іяя'.')н н матерналов. Мн.: Наукв й технйка, (
Блйнова Т. йезунты в Белоруссйй. Мн.: Беларусь, 1990.
Гісторыя Беларускаіі ССР у 5ці т. Мн.: Навука 5 тяыіка. Т.І, 1972. Т. 2, 1972. Т.З, 1973.
Гісторыя беларускага мастацтва ў 6цІ т. Мн.: Навука I тэхніка. Т.І, 1987. Т. 2, 1988.
Гісторыя Беларусі ў літаратурных вобразах: (Дакастр.
перыяд). Ын.: Народная асвета, 1979.
Гісторыя беларускай літаратуры: Старалытны перыяд.Мн.: Мастацкая літаратура, 1985.
КНІГІ ОНЛАЙН
