Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
Ярка праявіуся талент беларускага народа у прыкладным мастацтве ткацтве слуцкіх паясоу.
У ХУШ ст. у грамадскапалітычнай думцы Беларусі працягвалася развіццё плыні, скіраванай супраць нацыянальнага прыгнёту. Найбольш яркімі прадстаунікам! гэтай плыні былі Ілья Хведаравіч Капіевіч і ГеоргІ Каніскі.
І.Х.Капіевіч (І65ІІ7І4) нарадзіуся на БеларусІ, абвінавачваўся у здрадзе польскаму каралю Івымушаныбыу эмігрыраваць у Галандыю, дзе стварну уласную друкарню. Апошнія гады свайго жыцця правёу у Маскве, працавау у польскім прьшазе. Капіевіч развівау думку аб гістарычнай I культурнай агульнасці рускага I беларускага народау, лічыу неабходным садзейнічаць распауоюджванню асветы сярод рускіх, украінцау і беларусау. Сам эрабіу практычныя шагі у гэтым напрамку: склау і выдау падручнікі па арыфметыцы, астраноміі, навігацыі, замежных мовах і Іншых навуках.
Г.КанІскі (17171795) нарадзіуся у Нежыне (Чарнігауская вобл.). У 1743 г. закончыу КІеускую духоуную акадэмію, працавау у ёй прафесарам і рэктарам. 3 1755 г. у БеларусІ. Аснавау Магілёускую духоуную семінарыю, у 1783 г. стау беларускім праваслауным архіепіскапам.
Каніскі выступау супраць нацыянальнарэлГгійнага прыгнечання беларусау, адстойвау нацыянальнукг самастойнасць беларускага народа, яго права развівацца г пГсацв на роднай мове.
У другой палове ХУШ ст. на Беларусі раэвіваецца асветніцкая думка. Сюды прабіваліся Ідэі Ф.Вальтэра, КгЖ.Русо,
67
66 '
Д.Дзідро, Ш.Л.Мантэскіё. Асабліва быў вядомы Ф.Валыэр, які ў сваіх творах закранаў і беларускую тэмаіьіку. Пьесы Вальтэра I Русо ставіліся првдворнымі тэатрамі у Слоніме, Ружанах, Нясвіжы.
3 творау алглійскіх пісьнеііпікауасветнікаў на Беларусі былі вяломн творп Аляксанлра Попа..3 цікавасцю чнталіся творы польскіх прагрэсіупых лзоячоу Сталіслава Сташмца, Гуго Калантая I інш.,У другой палове ХУІІІ ст. на Беларусі з«яв'л!ся вучоныя філоеафы.падзялнушыя асветніцкія Ьэі. Сярод Іх трэба назваць Казіміра Нарбута.Бенедыкта яабшэвіча, Марціпа Пачобута, МІхаІла Карповіча.
2, . Развіццё Беларусі у ХУШ ст. адбывалася ва умовах крызісу Рэчы Паспалітай як многанацыянальнай федэратыунай дзяржавы. Прычыны крызісу наступныя.
і) . Феадальная анархія, пастаянныя міжусобіцы паміж могнацкімі групоукамі у барацьбе за уладу, звароты магнатау эа падтрымкай да замежных дзяржау. Ужо у ходзе Паўночнай вайны феадалы раскалоліся. Частка пайшла за саюзнікам Пятра Аугустам II Саксонскім, другая выбрала каралём Станіслава Ляшчынскага саюзніка ШвецыІ. Пауночная вайна паскорыла агонію. Расія у выніку вайны паднімалася, умацоувалася. Рэч Васпалітая прыходзіла у заняпад, губляла значэнне буйной еурапейскай дзяржавы, пападала у залежнасць ад суседзяу.
2) . Слабасць цэнтарльных органаў улады, у тым ліку каралеускай. Кароль выбірауся шляхецкім сеймаы. Работа саыога сейма была паралізавана так называемым £/Ьел^л? i/fta, дас. таткова было аднаму дэпутату дляхцічу крыкнуць "не дазваляю", як сейы вшушаныбыу прылыніць сваю дзейнасць, прычым ' ануляваць другія рашэнні, прынятыя на гэтым сейме. 3 1652 па 1764 гг. з 80 сеймау 44 былі сарваны. Нны не прынялі нЬ якіх рашэнняў. ГадамІ Рэч Паспалітая заставалася без вышэйшага органа дзяржаўнай улады. У гэты час узрасла раля у кіраўніцтве павятовых ! ваяводскіх сеймікау. Нны прысвойвалі функцыі заканадаўчай I судзебнай улады, уводзілі новыя налогі, пры гятым не лічыліся з рашэннямі сейма Фецэрацыі,
3) . Слабасць каралеускай улады ў многім абумоулівалася недастатковай алорай у гарадах. У РасП, напрыклад, па
сад, купецтва былі апорай цара у барацьбе з сепаратызмам баяр I ўдзельных князёў. У Рэчы Паспалітай, як мы ўжо адзначалі, не было эфектыўна рэалізавана Магдэбургскае права у нацыянальных інтарэсах, хрысціянскае купецтва і рамеснікі ўціскаліся шляхтай I выцясняліся яўрэйскімі канкурэнтамі. Апошнія лічылі сябе ў некаторым сэнсе іншаземцамі I пераводзілі капіталы за мяжу. Гэта асабліва стала відавочна пасля казацкіх I сялянскіх паўстанняу. Каралеўская казна адчувала постаянную патрэбу у грошах, каралі знаходзіліся у вялікай залежнасці ад магнатау, закладвалі замкі і для умацавання сваёй улады унутры краіны гатовы былі ахвяраваць суседнім манархіям частку тэрыторыі.
4) . У выніку абвастрэння сацыяльных 1 нацыянальных супярэчнасцей нарастау нацыянальнарэлігійны прыгнёт украінцаў і беларусаў, што выклікала паўстанні. Напрыклад, у паустанні сялян I мяшчан пад кіраўніцтвам Васіля Вашчылы у Крычаўскім старостве удзельнічала каля 3 тысяч чалавек. Паустанцы чатыры гады (17401744 гг) вялі барацьбу з князем Радзівілам, распрауляліся з прыказчыкамі, ліхвярамі, адкупшчыкамі, знішчалі даўгавыя і кабальныя дакументы. ТолькІ сабраўшы вялікае войска, Радзівіл змог падавіць паўстанне. Расправа была жудаснай: 2 тысячы чалавек былі пакараны смерцю.
5) . Аслабленне ваеннай магутнасці дзяржавы. Рэгулярнае войска складалася з шляхецкай конніцы і пяхоты, якія фарміраваліся шляхам набору. Войску часта не выплачвалі грошай, і яно займалася рабауніцтвам насельніцтва. Агульнае апалчэнне шляхты збіралася рэдка, а ў ХУШ ст. зусім не збіралася.
У гяты час значную ролю адыгрывалі войскі ьагнатау з ліку слунылых людэеіі (шляхта, татары, баяры і Інш.). Войскі былі у Радзівілау, Сапегау, Пацаў 1 Інш..
6) . У ХУШ ст. выявіліся прыкметы загнівання шляхецкай культуры. Гарадское яўрэйскае насельніцтва знаходзілася пад гнётам кансерватыўнай "равінскай кулыуры", тыраніі талмудыстаў, што выклікала імкненне нізоў вырвацца з учэпівтых рук кагала, прыгарнуцца да прагрэсіунай культуры іншых народаў.
Складанш міжнародныя абставінн. ў другой палове
68
69
М ст., усё узрастаючае умяшанне замежных дзяржау у справы Рэчы Паспа"ІтаЙ штурхалі прагрэсіуныя сілы да фарсіравання рэформ. Аднак спробы правядзення ваеннай раформы сутыкалісяз не^аланнем шляхты узбройваць і забяспечваць рэгулярныя пяхотныя часці, вучыць ваеннай справе сялян, умацоуваць каралеускую уладу. Слабрй, рыхлай Рэч Паспалітую хацелі бачыць і суседнія дзяржавы, у тым ліку і Расія. Калі Прусія імкнулася да раздзелу, дык Расія спачатку працівілася гэтаму. Але умяшанне ва унутраныя справы узйацняла, асабліва пасля выбрання у 1'764 годзе каралём дауняга сябра Кацярына Д Станіслава Аугуста Панятоускага.
Для умоадня было выкарыстана так званае "дысідэнцкае" пытанне, г.з. яытанне аб ураунавазе у правах праваслауных I пратэстантау з католікамі. Расія I Прусія выпрацавалі на гэты конт праект, які сейм Рэчы Паспалітай адхіліу, пасля чаго рускія войскі ўвайшлі на тэрыторыю Беларусі I занялі Нясвіж і Слуцк. У 1767 годзе у Таруне ствараецца пратэстанЦкая канфедэрацыя, а затым у Слуцку змешаная пратэстанцкаправаслауная. У Радаме пад началам Радзівіла аб’ядналіся каТОЛІКІ, схільныя да саюзу з Расіяй. Сейм у 1768 годзе прымае рашэнне аб ураунавазе пратэстаніікага і праваслаунага насельніцтва Рэчы Паспалітай з католікамі, дысідэнтам дазваляецца займаць дзяржауныя пасады, уступаць у шлюб з католікамі. Расія гарантуе захаванне шляхецкіх прывілей , у тым ліку Li Ыгйп bitty сейме.
Аднак гэтыя рашэнні сустрэлі супраціуленне часткі польскалітоускай шляхты. У лютым 1768 года у Бары (на ПоуднІ Украіны) ствараеццаканфедэрацыя начале з Юзефам Цуласкім. Да яе далучаецца I частка шляхты Беларусі Брэсцкага, Мсці, слаускага, Ашмянскапа I Аршанскага паветау. Разгарнуліся узброенхця дзеянні э удзелам рускіхвойскаў.Барскія канфедэрай былі разгройлены. Расія прыняла прапанову Прусіі аб тэрытарыяльных зыенах. Да пагаднення далучылася Аустрыя.
У скляд РасІІ у выніку першага падзелу 1772 года увайвл! Латгалія, усходнія звйлі Беларусі ад заходняй Дзвіны, ДРУЧІ» Дяяпра (ІІолацк, ВІцобск, Магілёу, Пралойск, Рагачоу, Гомель). Прусія з&хапіла частку Польшчы, Аустрыя заход' нюю частку Украіны э Львовам, пауднёвую частку Пояьшчы.
Перыы падзел дау моцны штуршок патрыятычным пачуццнм v пальскіх прагрэсіуных колах , Нарастала імнненне фарсіраваць правядзенне рэформ па умацаванню дзяржаунага ладу. Тым больш, што на палітычнуа арэну выходзіла трэцяе саслоуе. Пад яго уплывай урад увёу адзіную пошліну, абавязковую для усіх, у тым ліку для шлнхты I духавенства, якія яе раней не плацілі, адмяніу унутраныя пошліны. 3 мэтай абые.хавання ліхвярства сейм ВКЛ уводзіць пазыковы працэнт не болей за 6% у карнсць лухоуных I не больш за W v карысць свецкіх крэ^ытсрау.'
Але не складвалі зброі кансерватыуныя колы. Нны у штыкі сустрэлі у сейме нраект умеранай аграрнай рэформы, складзены Еджзем Замойскім са згоды караля. Земскія паслы на сейме ў 1780 годзе арганізавалі абструкцыю. Праект нават не быу прачнтань, а яго прнхільнікам не дал! гаварыць.
Тым не менш, у кавды 80х пачатку 90х гадоу падрыхтоука рэформ актывізавалася з удзелам сейма, яго прагрэсіунага крыла. 20 кастрычніка 1788 года сейм прыняу рашэнне аб павелічэнні арміі да 100 тысяч чалавек, у сакавіку 1790 года праходзіць закон аб сейміках» Беззямельная шляхта, прадаваушая свае галасьі I шаблі магнатам, была пазбаулена выбарчых правоу. Затым быу раотаулвнн ка абмеркаванне закон аб гарадах. Шляхецкую годнасць атрымлівалі больш уплывовыя прадстаунік! трпцяга саслоуя банкіры і юрысты. Набілітэт павінен быу замацаваць саюз буйвой гарадской буржуазіі з шляхецкійі рэфарыатарааі. У красевіку 1791 г. эакон аб гарадах быу прыняты. Мяшчане атрымалі шляхецкае права асабістай недатыкальнасці ,права набываць зямельныя уладанні, займаць духоуныя 1 свецкія паоады. Мяачанам быў адкрыты доступ да афіцзрскіх званняў. ПрадстаунікІ трэцяга саслоуя, жыушыя у каралеускіх гарадах, атрымалі прадстау* ніцтва у сейме. Пры разглядзе спрау аб гарадах 1 гандлю яны мелі рашаючы голас, а пры разглядзё астатніх спрау толькі дарадчы. Лрыватнаулаоніцкія гарады такіх правоу ЙЙ атрымалі. • __ _..____
8 ыая 1791 года ва умовах патрыятычнага уздыму сейм.ухйвліу новую каноФытуцыю, якая распрацоувалася йад уплывам французсКаЙ рэвалюцы!. Канстйтуцыя закайала за
71
70
шляхтай усе правы і дазволіла ёй займацца гандлем. ііравы мяшчан вызна^аліся у адпаведнасці з красавіцкім законам. Становішча сялян не змянілася. Шляхецкія рэфарматары рашыліся толькі на тое, каб паставіць пад ахову дзяржавы дагаворы, у якія маглі уступаць памешчыкі сасваімі сялянамі. і
КНІГІ ОНЛАЙН
