Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
30
31
Спроба у 150708 гг. Сігізмўнда Казіміравіча вярнуць страчаныя землі (Сігізмўнд намагауся аб’яднаць у барацьбе оілы ЛівонІІ, Крымскага I Казанскага ханствау I спрабавау разыграць тайную маскоускую карту праз брата Васілія Ш Юрыя) не увянчалася поопехам, таму што у княстве успыхнула паустанне начале з М.Глінскім» Апошні прысягнуу Васілію Ш. Будучы безвыніковай для кожнага з бакоу, вайна закончылася так • званьш вечнш мірам, па якому за Рускай дэяржавай прызнаваліся землі, адарваныя у 1503 г. ад Вялікага княотва.
Імкнучыся да нарыалізацыі адносін з Крымскім ханствам, Польшча 1 Вялікае княства ЛІтоускае у 1512 г. заключаюць з Ім nip I саюзнае пагадненне оупраць Рускай дзяржавы.
3 прычыны нападу крымскіх татар у маічэрвені 1512 г. на рускія землі рускалітоуская вайна уанауляецца I працягваецца 10 гадоу. У жніуні 1514 г. рускія войскі захапілі Смаленск, алв 8 вврасня былі разбіты пад Оршай войскам княства началв з Астрожскім. У гэтай бітве было забіта 30 тысяч рускіх воінау. Пасля перамогі пад Оршай АстрожскІ хадзіу браць Смаленск, але той быу умацаваны I бітвы не адбнлося. У 1517 г. пачаліся мірныя перагаворы, якія закончыліся перамір’ем, падпісанш у 1522 г. I пацверджаным у 1526 I 1533 гг. Смаленская зямля па гэтаму перамір’ю заставалася за Расіяй.
У 1534 г. узнауляюцца вавнныя дзеянні паміж Рускай дзяржавай I Вялікім кяяствам ЛІтоускІм, якія працягнуліся да 1537 г..У час аперацый войока княства у саюзе з татарамі двойчы беспаспяхова хадзіла на ЧарнігаваСеверскія землі, а таксама атрымала няудачу пад Смаленскам. Рускае войока вяло баявыя дзеянні каля Віцебска, Полацка, Браслава, Крычава, Мсціслауля, Магілёва. Гэтыя месцы былі моцна разрабаваны I разбураны. У 1536 г. рускія войскі спалілі пасады Віцебска 1 Любеча, узялі Старадуб. У выніку мірннх перагаворау у лютнм 1537 г. было заключана перамір’е на 5 гадоу. У 1542 г. перамір’е было падоужана на 7, а у 1549 яшчэ на 5 гадоу.
Да сярэдзіны ХУІ ст. Вялікае княства Літоускае прак
тычна ужо не магло супрацьстаяць Рускай дзяржаве. Яго знешняя палітыка гэтага часу акрэслена намаганнямі захаваць у цэласнасці былыя дзяржауныя тэрыторыі.
У 50я гг. ХУІ ст. вядучьш напрамкам знешняй палііыкі Рускай дзяржавы становіцца барацьба за выхад да Балтыйскага мора. Палітычная вярхушка падтрымлівала гэтыя намеры Івана ІУ. Пачалася рускалівонокая вайна (15581583 гг.)7 якая фактычна звялася да знішчэння Полацка, Іншых гарадоу, мястэчак краю, рабавання людзей, узяцця у палон тысяч і тысяч жыхароу. У выніку гэтай вайны Полаччына ператварылаоя амаль у пустыню.
Няудачы у Лівонскай вайне вельмі ускладнілі унутранае становішча княства і штурхнулі яго на пошукі саюзніка. Сітуацыя была выкарыстана польскімі феадалам! 1 каталіцкіы духавенствам, якія дауно імкнуліся да пераутварэння пероанальнай уніі у рэальную, да аб’яднання дзвюх дзяржау.
3. УТВАРЭННЕ БЕЛАРУСКАЙ НАРОДНАСЦІ I РАЗВІЦЦЕ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ КУЛЬТУРЫ У ХІУХУІ отст.
ПЛАН
I. Фарміраванне беларускай народнасці. Этнічныя асаблівасці беларусау.
2. ІдэІ эпохі Адраджэння на Беларусі. Ф.Скарына як вучоныгуманіст 1 асветнік.
3. Беларуская кулыура у ХУХУІ отст.
I . Утварэнне беларускай народнасці ахоплівае перыяд a сярэдзіны XI па ХУІ стагоддзе, калі зенлі Беларусі уваходзілі у склад феадальнай дзяржавы Вялікага княства ЛІтоускага. Рост таварнаграшовых аднооів, развіадё унутранага рынку у Вялікім княстве Ліюуокім садзейнічалі уйацавапню эканамічных сувязей унутры краіны у цэлым I у мажах эінічнай тэрыторыі Беларуоі.
8 оярэдзіны ХУ с«. нарастаючая тэндэнцйя цэнтррліза цйі вярхоуяай улады, якая выявілеся перш за усё у сіварэнні адаінай сістэмы кіравання I адэінага эаканадауства, у аначнай меры аслабіла удзельную аамкнёнасць асобных ізрыторый. Аднатыпнасць правоу I прывілаяу, дадзеных беларуо
32
33
K1M гарадам, барацьба гараджан супраць феадальнага самавольства стварылі тую агульнасць эканамічнага I палітычнага развіцця, якая садзейнічала згуртаванню гарадскога насельніцтва у саслоуе мяшчан. Усё гэта спрыяла развіццю супольнасці мовы, культуры, сацыяльнага жыцця I іншых адзнак, якія характарыэуюць народнасць.
3 ХШ ст. мова насельніцтва БеларусІ пачынае прыкметна адрознівацца ад старажытнарускай^як і мсвырускай I украінскай народнасцей. Важнейшыя спецыфічныя рысы беларускай мовы (дзеканне I цэканне, цвёрдае вымауленне "р",аканН0 I інш.) спачатку замацоуваліся у вуснай народнай творчаСЦІ, а з ХУХУІ стст. выразна выяуляюцца у афіцыйных дакументах, фарміруюць літаратурную мову. На ёй складалі летапісы, пісалі творы Ф.Скарьша, С.Будны, В.ЦяпІнскі ’ іншыя дзеячы кулыуры, ёю карысталіся для перакладу творау свецкай I царкоунай літаратуры. Беларуская мова у Вялікім княстве Літоускім выконвала функцыю дзяржаунай мовы.
У ХІУШ стст. у адносінах да насельніцтва, пражываючага на тзрыторыі сучаснай Беларусі, скарыстоувауся тэрмін літвіны", алвбо па назвах мясцовых княствау людз! зывалі сябе берасцейцамі, Палачанамі I інш..
на
Назва "Белая Русь" упершыню паявілася у канцы ХІУ с~ У дачыненні да раёна Полацка, у ХУІ ст. да беларускага" Падзвіння I Падняпроуя, а яшчэ пазней пашырылася на цэнтральную і заходнюю часткі Беларусі.
ст.
Паходжанне тэрміна пакуль канчаткова не высветлена
( есць 3 меркаванні: белая як вольная ад літвы I манголататар; белая ЯКая адрозніваецца па рэлігІІ ад язычніцкай тэрыторыі; белая знходзячы з характэрных антрапалагічных прыкмет I колеру аддення).
жыл
У перыяд фарміравання беларускай народнасці развіваліся далей асноуныя асаблівасці яе гаспадарчага і грамадскага побыту, матэрыяльнай I духоунай культуры у тыпах жылля, яго унутраным убранні, у вопратцы, ежы, абрадах I звычаях, у мастацкай творчасці, фальклоры.
_ Сяляне I рамеснікі э’яуляліся асноунымі творцамі
r о dUHVyUblMl творцамі матэ—
рыяльяых I духоуяых багаццяу. Сельская гаспадарка БеларусІ
развівалася на аснове земляробчай тэхнікі старажытных
сла
вян (саха, барана, каса, цэп I Інш.). Беларусы вырошчвалі збожжавыя і гароднінныя расліны, займаліся садоуніцтвам, жывёлагадоуляй. ДапаможнымІ заняткамі былі паляванне, рыбалоуства, хатнія рамёслы. Асабліва паспяхова развіваліся У гэты час цяслярства, бандарства, кавальская справа, пляценне, кравецтва, шавецтва I Інш.
У перыяд утварэння беларускай народнасці адбываецца значнае павелічэнне колькасці гарадоу I іх насельніцтва. У гэты ж перыяд набывае хуткае развіццё у Беларусі такі тып пасяленняу, як мястэчка. Існавалі і такія пасяленні.як пагост, слабада. У ХУІ ст. з’яуляюцца фальваркі, ваколіцы, засценкі, выселкі. Але найбольш яскрава адметнасць матэрыяльнай культуры беларусау у ХУХУІ стст. адлюстравалася у народным адзенні. Характэрнай рысай беларускага народнага адзення быу белы колер. Састауньші часткам! йужчынскага адзення былі белая палатняяая кашуля, вузкія палатняныя, паусуконныя альбо суконныя штаны, каляровы кушак. Ханочае адзенне складваласятаксама з белай палатнянай доугай кашулі, палатнянай альбо шарсцянай спадніцы, фартуха. Цёплай вопраткай былі світы, сярмягі, кажухі, у хыхароу гападоу I мястэчак жупаны. У якасці абутку былі лыкавыя альбо лазовыя лапці, пасталы са скуры, боты і чаравікі, зімой валёнкі.
Адзенне магнатау нагадвала эаходнееурапейскія мадэлі.
У сямейным .1 грамадскім быце беларусау доуга Існавалі прыкметы абшчыннай арганізацыі. У перыяд утварэння народна сці на тэрыторыі Беларусі ншчэ шырока была прадстаулена сямейная абшчына дварышча (5 10, a to I болей сваяцкіх сямей, якія жылі асобнымі дварамі, але сумесна валодалі зямлёй, прыладайі працы I дзялілі атрьшаную прадукцыю паРоуну)" У гэтым жа перыядзе I пачынаецца працэо паступовага распадудворышчау на асобныя сем’і,ян!я жылі сялянскійі дварамі (дымамі).
Вельмі моцнымі на сяле былі сваяцкія і суседскія сувязі. Шырока Існавалі звычаі сябрыны (таварыства у якойне»будзь працы), талокі (суседская узаемадапамога).
Беларуская народнасць мела сваю самабытную духоуную культуру. Па веравызнанню беларусы былі у асноуньш права
35
34
слаунымі хрысціянамі, захаваушымі з часоу язычніцтва веру у духау прыроды (русалку, лясуна, вадзянога, дамавйга і Інш.) 1 яэычніцкіх багоу (Перуна.Нрылу, Цёцю і Інш.). У каляндарным цыкле абрадау былі каляды, вялікдзень, радвуніца, юр’е, купалле, большасць з якіх хаця і былі прыннты царквою, але маюць дахрысціянскае паходжанне. Працоуную аснову мелі такія абрады гадавога цыклу, як зажынкі і дажынкі. У беларусау трывала захавауся з язычніцкага часу культ продкау, у гонар якіх вясной 1 восенню адпраулялі спецыфічны абрад бацькоуская субота (дзяды).
У перыяд утварэння беларускай народнасці сяляне часта не лічылі абавязковым вянчанне і хрышчэнне, за што жорстка караліся царквою.
Асноунай формай праяулення мастацкага мыслення на працягу стагоддзяу была народная творчасць. Беларусы стварылі багатую I высокамастацкую каляндарнаабрадавую паэзію (вяснянкі, юр’еускія, купальскія, восеньскія, калядныя песні), сямейнаабрадавую паэзію (радзінныя, вясельныя песні, галашэнне), народную лірыку.
Народнае выяуленчав мастацтва беларусау было цесна звязана з побытам I мела прыкладны характар ганчарства, кераміка, выраб кафлі, разьба па дрэву.
2. Тым часам у ХІУХУІ стст. гісторыя Заходняй I Цэнтральнай Еуропы адзначылася якаснымі змяненнямі у сацыяльнаэканамічным I палітычным жыцці, развіццём гарадоу, таварнаграшовай гаспадаркі, узнікненнем капіталістычных адносІн( утварэннем нацыянальных дзяржау I абсалютных манархій, узмацненнем антыфеадальнай I рэлігійнай барацьбы.
Гэты перыяд суправаджауся вялікімі геаграфічнымі адкрыццямі, развіццём тэхнікі, навукі, узнікненнем кнігадрунавання і г.д.Складвалася новая, пераважна свецкая культура, на аснове якой фарміравауся новы гуманістычны светапогляд. Характэрным для гэтай эпохі было Імкненне да адраджэння (адсюль I яазва эпоха Адраджэння) культуры антычнасці.але надапростай яе рэотаурацыі, а як спосабу фарміравання новай культуры.
Для гуманістау Адраджэння цэнтрам светапогляду быу не чалавек "раб божы", а чалавектворца, які валодау разнастай
нымі ведамі у розных галінах навукі I мастацтва, чалавек прыгожы маральна і фізічна. Тш самым царкоунаму аскетызму проціпастаулялася чалавечая асоба, якая дамагалася поспехау у жыцці йагутнасцю розуму, цвердасцю духу, актыунымі рэальньші дзеяннямі I учынкамі.
КНІГІ ОНЛАЙН
