Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
У другой палове ХІУ сі. найбольк сур’ёзныы ворагам
20
21
становіцца Тэутонсні ордан, які рабіу свае напады на тэ( рыторыі кцясвва пад лозунгам хрысціянізацыі літоуцауязычнікау. Пагроза аняыечвавня штурхала княства да саюву з Полылчаю, якая у оваю чаргу была занята пошукамі саюзнінау барацьбе з тзутонскай агрэсіяй, паколькі пакчтавала ЗД ордэна яшчэ больш і уяо была на стадыі канчатновага па~ карэння, I хаця між кяяствам I Польшчаю былі ваенныя суіыкнвнні і адносіны развіваліся складана, у 1370 г. пасля смврц! польскага караля феадалы каралеуства прапанавалі вялікаму князв ЛІтоуокаму Ягайлу на пэуных умовах отаць мужам наследніцы трону ЯдвігІ I каралём польскім.
У 1385 г. у Крзве былі распрацаваны умовы дзяржаунаправавога аб’дднання Польшчы I княства (унІІ), што знайшло адлюстраванне у опецыяльным аяце. 3 умоу уніі верагод^ на юе, што Ягайла абавязауся прыняць каталіцкую веру сумесна з падданымг, далучыць землі княства да Польшчы. Першым жа крокам Ягайлы па выкананню умоу уніі пасля яго уэыходжання на трон стала распрацоука у 1387 г. граматы якая давала прывілеі Iкаталіцкаму духавенству I феадалав, прыняуйінм каталіціва,
Прапольскія пазіцыі Ягайлы адразу ж выклікалі незадавальяенне феадалау у княстве. Ужо у 1386 г. супроць ЯгайЛЫ выотупілі пслацкі князв Авдрвй Альгердавіч і смаленскі князь йвятаслау. Актцуную барацьбу вёу стрыечны брат Нгайлы Вітаут, прычым у ходэе гэтай барацьбы ВІтаут дамагауся наогул разарьаць унію, далучыць да кыяства усходнерускія эемлі 1 заснаваць оаыаотойную Усходнеелавянскую дзяржаву. днак паражэнне у бітве з татарамі на рацз Ворксле (I399fJ калі войска княства было амаль поунасцю знішчана і загГну’ лі многія княжацкія роды, заставіла Вітаута пацвердзіць “ унію з Польшчай. Але і Ягайла Ідзе на уступкі. Востраускае пагадненне (1392) 2 ВІленскаРадамская унія (1401) значна адроэніваліся ад Крэускай. У апошняй уніі не гаварылася аб далучэнні нняства да Польшчы, а ВІтаут пажыццёва прызнавауся вялікіл князем Літоускім, самастойным гаспадаром.
Да 1569 г. Вялікае княства ЛІтоускае зберагло палітычвую самастойнаодь J яго адносіны з Польшчаю будаваліся на статуое аоабістай УяІІ, што азначала адначасовае сумяшчэнне татулау вялікага князя Літоускага і польскага кара
ля.
Гісторыя Беларусі вельйі цесна звязана з развіццём княства. Беларускія і украінскія землі складалі 9/10 тэрыторыі гэтай дзяржавы. Меаавіта яны ляжалі у аснбве эканамічнага, ваеннага I культурнага развіцця Вялікага княства Літоускага.
3 другога боку, у рамках гэтага дзяржаунага згуртавання былі створаны уйовы для больш цеснай эканамічнай I палітычнай Інтэграцыі беларускіх зямель, росту прадукцыйных сіл, прадаужэння кулыурнай традыцыі I развіцця беларускай мовы, якая выконвала аж да канца ХУП ст. ролю дзяржаунай. Усё гэта разам узятае спрыяла далейшаму развіц цю беларускага этнасу,
2. Вярхоуная улада у Вялікім княотве Ліюуокім належала вялікаму князю (гаспадару), які з’яуляуся таксама вярхоуным уласнікам усіх зямель дзнржавн I вйіаорздным уласнікам вялікакняжацкіх "двароу". Яму падпарадкаваліся князі I буйныя феадалы, якія кіравалі аообнымі землямі.
Вышэйшым органам дзяржаунай улады з'яулялася гаспадарская рада "панырада", у склад нкой уваходзілі асобы, займаушыя вышэйшыя дзяржауныя пасады (кавдлер, маршалак, падскарбій, гетман, ваявода I Інш.), каталіцкія епіскапы ібуйнейшыя феадалы. Вузкае кола асоб з наЙбольш прыбліжаных да князя членау рады склалала пярэднюю альбо таямнічую раду. Першапачаткова ряда была дарадчым органам, але па меры узрастання эканамічнай моцы I палітычнай ролі феадаль най знаці яна ператварылася у орган, які суыесна з князей ажыццяуляу заканадаучую, выканаучую I судзебную уладу.
3 ХУ ст. пачынае дзейнічаць новы орган дзяржавы вальны (агульны) сайм, з’яуленне якога было звязана з умацаваннем уплыву у жыцці краіны беларуокіх і украінскіх феадалау, а таксама ваеннаслужылага оаолоуя баяршляхты. У склад сейыа уваходзілі буйныя феадалы, каіаліцкія I праваслауныя біскупы, выбарныя паслы дэпутаты шляхіы. С сярэдзіны ХУІ ст. вальны сейм ставовіцца вышэйшым заканадаучш 1 каятралвючьш органам у дзяржаве. Гаты сейм выбірау вялікага князя, вёу фінансавыя справы, пыганні вайны 1 м!~ ру, узаамаадносіны э іншымі дзяржавамі. Пасяджэян! сейма
22
23
праходзілі як у ВільнІ (сталіцы княства з 1323 г.), так і у шэрагу гарадоу беларускіх зямель (Брэсце, Гродне, Менску, Навагрудку). ФункцыІ выканаучай улады у дзяржауным кіраванні здзяйсяяла дзяржауная канцылярыя.
Такім чынам, па арганізацыі цэнтральнай улады Вялікае княства ЛІтоускае у перыяд з ХІУ да сярэдзіны ХУІ ст. ператварылася у форму выбарчай (у дынастычных межаХ) манархіі, абмежаванай часткова саветам вяльмож (рада), часткова сеймам в прадсіаунікоу дваранскага саслоуя. Вядучую ролю на сеймах Вялікага княства Літоускага адыгрывалі буйння магнаты (князі, панн радныя, паны харугоуныя.
Мясцовае дзяржаунае кірауніцтва было даволі разнастайным. Вынікала гэта зза неаднароднасці развіцця асобных рэгіёнау і адрозненняу у спосабе уключэння зямель у склад княства.
У першую чаргу^неабходна звярнуць увагу на палітычнаадміністрацыйныя установы на месцах.пзейнічаушыя па лініі дзяржаунай цэнтралізацы! ! садзейнічаушыя узмацненню вярхоунай улады. Цэнтралізатарская палітыка была галоунай у дзейнасці амаль усіх вялікіх князёу, хаця найбольш паспяхова яна увасобілася пры Вітауце. Менавіта ён ліквідавау буйння абласныя княжэяні на Беларусі, тэрыторын якой увайшла у 1413 г. у склад створаных ВІленскага I Трокскага ваяводстваў. Стварэнне пал 1 тыка—адм 1 ністрацыйнай сістэмы працягвалася да сярэдзіны ХУІ ст. Адміністрацыйна—тэрытарыяльная рэформа 156466 гг. замацавала дзяленне Вялікага княства ЛІтоускага на 18 ваяводстваўупадзеленых,у сваю чаргу,на паввты 1 воласці.?®аяводствау пры гэтым часткова ці цалкам складаліся з беларускіх паватау (Берасцейскае, Віцебснае, Менскае, Навагрудскае, Полацкае, Мсціслаускае, ВІленскае, Трокскае). Больжасць удзельных княствау былі ліквідаваны I для кіравання тэрытарыяльнымі адзінкамі прызначаліся ваяводн, намвснікі, старасты, ціўны, дзяржауцы. Нічэйшы апарат мясцовага кірауніцтва складалі валасныя старцы, дзесяцкія, сельскія войты.
3 улікам аутаномнага становішча у княстве Полацкай I ВІцебсхай зямель, у якіх моцнші былі вечавыя традыцыі, тут доугі час збіраліся мясцовня сеймы, прыйаушыя удэел у назна
чэнні ваявод і намеснікау, а Полацк самастойна дамауляуся аб гандлі з Рыгай. Захоувалі аутаномію і некалькі удзельных княствау (Мсціслаускае, Слуцкае, Клецкае, Кобрынскае I Інш.). У ХУХУІстст.ва усіх ваяводствах 1 паветах пачалі збірацца сеймы (сеймікі) як органы феадальнага кіравання.
Гарады Баларусі з "Магдэбургскім правам мелі сваё самакіраванне, магістрат , які складауоя з рады I лавысуда. Раду штогод выбіралі гараджане,. Акрамя кіравання горадам,яна займалася судовьші справамі па маёмасным I грамадзянскім пытанням.Крымінальныя справы былі у руках лавы (суда).
Мясцовыя органы улады у Вялікім княотве мелі шырокія паунамоцтвы I йала залежалі ад взятральных. КІраванне на месцы было наскрозь прасякнута тэндэнцыямі аутаномі! I пачаткамі фвдэралізыу.Такая тэндэнцыя была закладзена яшчэ у працясе аб’яднання зямель. Адзіна верным прынцыпам кансалідацыі розных па этнічнаму складу, сацыяльнаму I палітычнаму становішчу тэрыторый мог быць толькі прынцып больш доугага захавання старыны—недатыкальнасці традыцый, існуючнх
судовых парадкау. Па выразу ВІтаута,належала "старыны не рухаці...". Затым гэтая лінія замацавалася у ходзе барацьбы беларускіх I украінскіх феадалау за палітычную уладу. У ходзв яа спраза на абмяжоувалася голькі уступкаu! па тыпу уключбння буйных украінсніх і баларускіх феадалау у склад паноурады. Феадальная вайна 30х гадоу ХУ ст.( якую яшчэ вобразна называюць грамадзянскай, прывяла да таго,што Ягайла I прэтэндэнтн на ввлікакняжацкі пасад былі вы мушаны распауаюджваць асабістыя 1 эканаыічныя перавагі феадалаукатолікау на праваслауных і даваць ці пецвярджаць граматы беларускім, украінскім вэйлям. ?ш оамш узйацнялася роля мясцовага баярства. Гэты працэс быу прадоужавы прн КазІміру сыну Ягайлы, які у 1440 г. стау вялікім княэем Літоускій, а у 1447 г. 1 каралёы польскім. Выдаяы Ім агульназемскі прывілей 1447 г. замацавау рэнткі унуіраяай саяастойнасці былых рускіх эшель, дяуаы феадалалгасударам праза суда над паддаяшІІ. Такім чыгам, у Вялікім княсгве у сілу асаблівьсцей яго палітнчьага становіпча прая
24
25
вілРся моцныя дэцэнтралізатарскія тэндэнцыі. Як дзяржава, княства ішло па шляху развіцця, пацобнаму Іда развіцця Польшчы .
На працягу ХУХУІстст. адбываюцца змяненні I у судовым ладзе княства. Назіраедца парушэнне адметнага для раннефеадальнага перыяду прынцыпу, па якому органы дзяржаунай улады адначасова выконваюцьісудовыя функцыі. Другая прыкмеіа гэтага часу саслоуны характар ладу, заснаванне судоу па прынцыпу саслоуя ( шляхты, мяшчан, сялнн, татар, суды яурэяў). Пры гэтым захоуваліся і агульнасаслоуныя суды. Судовыя справы феадалау разбіраліся велікакняжацкім судом, мясцовымі сеймамі, а таксама земскім, гарадскім (замкавым) судамі. Прыгонных сялян судзілі па свайму разуменню феадалы 1 службовыя асобы мясцовай адміністрацыі — ураднікі. Унуірысялянскія цяжбы разглядаліся, як I раней, копннм судом. У гарадах з Магдэбургскім правам меліся свае войтаускія і бурмістрацыйныя суды.
Прававая кулыура і заканадаучая праца развіваліся у княстве адначасова з пераходам ад права звычаёвага да права пісьменнага. Пашырэнне 1 колькасны рост актау пісьменнага права выклікалі патрэбу у Іх сістэмацызацыі і кадыфікацыі. Першыя опробы гэтай работы прадстаулены у Полацкім I Віцебскім прввілеях і Судзебніку Казіміра 1468.
Вяршыняй сістэматызацыі I кадыфікацыі нормау феадальнага права, першым агульнадзяржауным зборнікам стау Статут Вялікага княства Літоускага (1529), атрымаушы затым другую (1566) і трэцюю (1588) рэдакцыі.
КрыніцамІ права, на базе якіх ствараліся Статуты, былі звнчаёвае права літоускіх і беларускіх зямель, адміністрацыйная I судовая практыка, нормы папярэдняга пісанага права, нормы Руокай прауды, польскага кананічнага I Рымскага права, На «сутнасць прававых нормау уплывалі розныя ідзалагічныя, палітычныя і кулыурныя фактары. Так, акрамя ІдэалогІІ пануючага класу, у Статутах праследжваюцца распеусюджаныя у княстве ідэі Рэфараацыі і гуманізму (верадярпімасць, роунасць перад законам, агульнае дабро, і г.д.).
КНІГІ ОНЛАЙН
