Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
Ранейшым помнікам пісьменнасці з’яуляюцца надпісы на свінцовай пячатаы полацкага князя Ізяслава (канец X ст.), цагліне з Сафійскага сабора у Полацку (XI ст.), крэсле Ефрасінні Полацкай (ІІбІг.), каменных прасліцах ХП ст. з ВІцебска, Друцка, ПІнска, амфарах з Новагародкэ, Пінска. У Барысаве вядоыы "Барысавы камяні" з надпісамі, якія увекавечвалі Імя полацкага князя Барыса Усяслававіча засна.вальніка горада Барысава. Паблізу ад вёскі Дзятлава, што у Аршанскім раёне, знаходзіуся "Рагвалодау камень" вышынёй У 3 метрн. У ІІ7І г. на ім быу высечаны надпіс, у якім названы Імёны полацкага князя, сына Барыса: мірское Рагвалод і
15
кананічнае Васілій. У ВІцебску знойдзена берасцяная грайата ХПХІУ стст., у якой нейк! Сцяпан прасіу Нежылу, каб той прадау вопратку I купіу жыта за б грывеа.
Значную ролю у распаусюджванні пісьменнасці I асветы адыгралі Полацк I Турау. Значны уклад у гэту справу унеслі Ефрасіння Полацкая I Кірыла Тураускі.
Ефрасіння свецкае Імя Прадыслава (каля 112023 _______ 1173 гг.), князёуна. Спачатку перапісвала царкоуныя кнігі, потым пастрыглася у манахіні, пасялілася у "галубніцы" Полацкай Сафійскай царквы, працягвала перапісваць гэтыя кнігі, потым стваралалетапісы і уласныя пісанні. Нна была ввдатнай асветніцай свайго часу. У далейшым яна стала Ігуменняй манастыра Спаса у Полацку, пабудавала мужчынскі і жаночы манастыры, якія сталі асяроддзем асветы у Полацкім княстве, а таксама дзве царквы. Прадыслава зрабіла паломніцтва у Іерусалім I там памерла.
КІршіа ТураускІ (каля ІІЗОкаля 1182 гг.) ввдатны дзеяч старажытнай літаратуры. Выхадзец з снм’і багатых гарадхан, ён атрымау у Тураве высокую па тыч часе адукацыю. Пастрыгся у манахі і заняуся літараіурнай творчасцю. Спачатку ён пісау па узорах візантыйскай літаратуры, потш сцвердзіу свой стыль, У далейшый Кірыла стау тураускім епіскапам I праславіуся як прапаведнік, выдасны майстар рэ лігійнай рыторыкі. Яму належаць 8 "слоу", ці павучэнняу, 3 прытчы ("прытча пра душу 1 цела, пра сляпога I крывога", "Аповесць пра бяспечнага цара I яго мудрага саветніка”, "Сказанне аб чорнарызскім чыде"), каля 30 малітвау, некалькі канонау.
ВялікІ I вобразны паэтычны дар Кірылы Тураускага праявіуся у "словах", звязаных з біблейскім! сюжэтамі, пропаведдзю хрысціянскіх (огмау,Яны адлюстроувалі натуральнае Імкненне чалавека захапляцца прыгажасцю прыроды, духоунымі пошукамі чалавека, маральнай чысцінёй. "Словы" Кірылы Тураускага характарызуюцца багатай паэтычнай сімволікай, хараством і узвышанасцю вобразау, яркай пазтыкай. Яшчэ прм жыцці аутара яго літаратурная творчасць была высока ацэнена сучаснікамі. Яго творы перапісваліся да XIX от.
Раапаусюджванне рэлігіі I будауніцтва цэрквау, мана
16
I?
стыроу падштурхнулі раэвіцце дойлідскага майстэрства. Адным в ввдатных дойлідау быу Іаан. Па яго праекту у Полацку зроблены манументальныя збудаванні, у тым ліку Сафіflex! сабор (IX ст.) трэці храм такога тыпу на Рус! пасля КІвускай і Ноугародскай СафІІ.
Храмы былі не толькі культавым!,. але I грамадскімі збудаваннямі. Tax захоуваліся архіу, дзяржауная казна, функцыяніравала бібліятэка, У пачатку ХП ст. каля Нолацку у Бельчыцах рэзідэнцы! полацкіх князёу вырас Барысаглебскі манастыр, а каля 1159 г. на беразе Палоты была узведэена вядсмая Спаская царква ЕфрасінАеускага манастыра. Для гэтай царквы вядомы у той час ювелір Лазар Богша зрабіу непераузвдзены узор старажытнарускага мастацтва крыж у пауметра вышыні. Ён быу абкладзены залатым! пласцінамі з мініяцюрнымі фігурамі, аздобленнм! шматфарбавым! перагародчатымі эмалямі.
Храмы у ХП ст. былі пабудаваны у Віцебску, Новагародку, Гродне, Тураве, Ваукавыску. Да нашых дзён уцалела Барысаглебская царква у Гродне.
У помяіках пісьменнасці ХШ ст. ужо сустракаюцца запісы, яяія дазваляюЦьзрабіць вывад аб пачатку зараджэння беларусхай мовы (гандлёвае пагаднеяне Смаленска, Полацка I ВІцебска з Рыгай 1229 г. і Іншын дакументы). Далейшая кансалідацыя беларускай народнасц! праходзіла у складзе ВялІ кага княства Літоускага.
2. СТАНАЎЛЕННЕ I РАЗВІЦЦЁ ВЯЛІКАГА КНЯСТВК ЛІТОЎСКАГА ( ХШ СЯРЭДЗІНА ХУІстст,)
ПЛАН
I. Фарміраванне дзяржаунай тэрыторыі Вялікага княства Лііоускага. Першыя уяіі з Польшчай.
2. Арганізацыя дзяряаунага кіравання I сацыяльнапалітычеы лад кяяства.
3. Знешняя палітнка.
I. Пы?амні утварэння Вялікага княства Літоускага знаходзяцца сёняя у фокусе гістарычных роздумау I дыскусій. Найбольяня спрэчк! выклікаюць праблеіш першапачатковай тэрыторыі Літвы ! характару адносін з ай суседніх беларус
кіх тэрыторый.
Па адной э гістарычных канцэпі узнінненне ВялІKara княства Літоускага звязваюць э йй«кораніаа развіццём фвадальных адносін на тэрыторыі усходняй часткі сучаснай Літвы Аукштайціі, вынікам якога з’явілаоя узвікавнне тут моцнага дзяржаунага утваракня начале з улаонай княжацкай дынастыяй. ЛІчыцца, што гэтае палітычнае аб’яднанне стала асновай будучай дзяржавы Вялівага княства Літоуокага, у склад якой рознымі шляхамі (ваеннымі, дыпламатычнымі, дагаворнымі) былі далучаны беларускія зецлі. Прычым першай была падпарадкавана оілай тая званая Чорная Русь, цэнтрам якой з’яуляліся Навагрудокія землі. Але з прычыны таго што Аукатайція у сацыялыіапалітычным развіцці адставала ад суоедвіх заходнеруск!х зямель, грамадскі 1 дзяржауны лад княотва увабрау у оябе многія нормы і кулыуру, нкая склалаоя на гэтых землях,
Такім чьшам, згодна з гэтай гіс?арычнай канцапцыяй, утварэнне Вялікага княства Літоуокага звявваецца оа зневнімі, чужым! для беларусау і украінцеу, сіламі, удала окарыстаушымі слабаоць Руе! пасля іа$арамангольокага нааэоця.
Але лры гэтым значная частка даоледчыка? слушна адзначала, што пры заснаваня! новай дзяржавы рашаючую ролю адыграл! не ваенная оіла, а прадэоы яатуральнай соцыяльнаэканамічнай I адпавядаючай ёй палі гычнааарыіарыяльяай кансалідацы!.
У апошні час усё болыі даследчыкау беларуокай гісюры! спрабуюць даказаць I схільны прызнаць адоугнасць моцнага раннефеадальнага ўтварэння на тэрыторыі сучаснай ЛІтвы, а постац! літоускіх князёу выводаяць а леіапіснай Літвы гістарычнай воблаоці Беларуоі, нкую вучоны гісгорык I філолаг М.І.Ермаловіч размявчаа J вярхоуях ракі Шчары (цяперашні Слонімскі, .Дяхавйк!, УздввнскІ, Стаубцоускі, Маладаечанск! раёны). Менавіта адсюль, па думцы Ерк&ловіча, Навагрудак прызвау князн МІвдоуга з тыы, ваб в яго дапамогай распаусюдэіць свой уплыу на лііоускія вемлі. Такім чынам, па гэтай канцэпцыі Навагрудак 1 Навагрудская зямля сталі зыходным цэнтрам, вакол яжога Ішла палітычная
19
18 кансалідацыя беларуокіх, літоускіх, а эатым I украінскіх зямель,
У любым выпадку з’яуленне беларускалітоускога сінтэзу даследчыкі спалучаюць з Навагрудскай зямлей, якая у оярэдзіне ХШ от. па свайму эканамічнаму і палітычнаму развіццю выйшла напарад 1 яа працягу адносна нядоугага часу (другая палова XII першая чвэрць ХІУстс^ іграла выключна важную ролю у гісторыі беларускіх зямель.
3 часу заснавання Яраславам Мудрым Навагрудка (І044г.) гэтая зямля доуга заставалася у сферы уплыву Кіева, а зйтым галіцкавалынскіх князёу. Толькі у сярэдзіне ХШ ст. Навагрудак внрываецца зпед уплыву ВалынІ.
На гэты час земля Навагрудка дасягнула высокага узроуню у садыяльнаэканамічным развіцці, што было абумоулена шэрагам акалічнасцей. Ураджайяыя землі Панямоння садзейнічалірооту земляробства; геаграфічнае становішча ва умовах ярыжацкай I манголататарскай пагрозы рабіла гэтую тэрыторыю адноона бяспечнай I прыцягвала сюды паток параояланцау з другіх рэгіёнау, абумоуліваючы уздьш прадукцнйных сіл} блізкасць да Полацкай зямлі спрыяла засваенню внсокага тыпу культурнага развіцця.
Кавагрудскаа княства стала краеы гарадоу з развітіші рамёствамі, высокаэфектыунай сельскай гаспадаркай I развіяя фаадальным грамадствам. Ва умовах, калі астатнія эемлі Беларусі перажывалі отадыю палітычнай раздробленасці, з адпавядаючай ёй больш ці менш жорсткай удзельнай барацьбой,»Лолацк аолабланы W таго ж знешняй агрэсіяй Тэутонскага ордэна страціу ініцыятывудзяроваутваральнага цэнтра, Навагрудская зямля э улікам яе становішча магла адыграць гэтую ролю. Меяавіта у Навагрудку князь МІлдоуг каранавауся яа вялівага князя, а сам горад з 1253 г. стау палітычна адміністрацыйным цэнтрам новага дзяржаунага утварэння, сталіцай Вялікага княства ЛІтоускага.
Працэс фармірававня дзяржаунай тэрыторыі заняу даволі працяглн час: 8 паршай чвэрці ХШ ст. да апошняй чвэрці ХІУ.
Уключэняе беларускіх зямаль у сферу уплыву княства ажывдцулялася паэіална. Спачатку, як ужо адзначалася, гэ
та былі землі Чорнай РусІ. 3 сярэдэіны XII отагоддзя пачынаецца прыцягненне да княства Полацкай зямл!, хоць канчаткова Полацк увайшоу у склад княства у 1307 г., калі князь Віцень дапамог палачанам выгнаць з горада нямецкіх рвдарау. Аднак Полацкае княства яшчэ доугі час захоувала значную аутаномію.
У перыяд з другой паловы ХШ ст. да першай паловы ХІУ у Вялікае княства Літоускае увайшл! Віцебсная зямля, МІнскае княства, ТураваПінская і Берасцейская землі. Працэс кансалідацы! праходзіу рознымі шляхамі : пры дапамозе дыпламаты! I гандлёваваенных дагаворау, праз дынастычныя шлюбы, з прамога прызвання улады вялікага княэя, сілай зброі. Але у коясным выпадку гэта было і неабходнае згуртаванне. Яно дыктавалася патрэбам! далейшага развіцця, пашырэння гандлёвых сувязей, неабходнасцю барацьбы 8 агульным знешнім ворагам. Таму у сіслад Вялікага княотва ЛІгоускага акрамя беларускіх княствау, АўкштайШ і Яамойціі, э другой паловы ХІУ да пачатку ХУ ст. далучаюцца ПаудневаРускія, ЧарнІгава—СеверскІя I С^аленскія землі. 3 ХУ от. кяясгва пачынае называцца Вялікім княствам Літоусяім, Рускім I Іайойцкім.
Найбольш значнымі фігурамі, на час княжаяня якіх пры— ходзіцца працэс фарміраваяня тэрыторыі ! палітычных інстнтутау новай дз.яржавы, былі вялікія князі МІндоуг (сяр.ЗСх гг. ХШ от. 1263), Войшалк (12641267), Віцень (12961316), ГедЕШІн (I3I6I34I), Кейстут (13411382) I Альгерд (13451377)'Гедымінавічн, Ягайла(13771392), Вітаут(18921430).
Умовы, у якіх праходэіу працэо станаулення яовай дэяряавв(бы! складвяымі. Яе далейшая гіоторыя аказалаоя пад уплывам тых акалічнаоцей, што шэраг аямель, напрыклад Чорная Руоь, ТураваПІнская і Вераоцейская, раней уцягваліся у сферу уплыву ГаліцкаВалывокіх князёу І польскіх феадалау, што аб’яднаняе Ішло яа многавтнічяай аонова, в« 8б|раліоя у адно цзлая зайлі 8 рознш узроувем раэвіцця іноіьтутау феадальнай дзяржаунасці* Нарэшце, дзяржаваўіваралыш працэс знаходвХуся пад моцнш уплывам зневяіх факіараў.
КНІГІ ОНЛАЙН
