Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
Па узроуню кадыфікацыі I шырыні рэгулюемых грамадскіх адносін Статуты княства не мелі роуных ва усёй Еуропе. Глы
бока I усебакова распрадаванае грамадзяяскае права, цікава дыферэнцыраваныя нормы крьшінальнага права, беларуская мова гэтых дакументау стваралі прававую базу грамадскай стабілізацыі,
Тым не менш, нягледзячы на заканчэнна складвання палітыкаадміністрацыйнай оістэмы і цэнтралізаванага заканадауства, палітычныя супярэчнасці унутры пануючага класа у цэлым, паміж літоускімі і беларускаукраіскімі феадаламі, а таксама нацыянальнарэлігійнае проціборства не знялі дэцэнтралізатарскіх тэндэнцый у Вялікій княстве ЛІтоускім.Безумоуна, што з’яуленне Статутау сведчыла аб высокім узроуні агульнай кулыуры у дзяржаве. Гэтші дакументамі быу зафіксаваны таксама пэуны узровень грамадскапалітычнага ладу.
У ХІУпершай палове ХУІстст.закончылася пачатае раней фарміраваннекатэгорый феадалау і форм іх землекарыстання. Вызначыліся буйныя феадалы (князі I магнаты),якія валодалі вотчынамі, надораным! ці купленымі эемлямі спадчыны I мелі сваіх васалау.
Большасць дробных феадалау былі ваеннаслужылымі людэь мібаярамі. Па мерн афармлення саслоуных прывілей 3 ІІе„ чатку ХУ ст. пачау ужывацца у адносінах баяр тэрмін^шляхта.'
Асноуную uacy насельніцтва Беларусі складалі салане і рамеснікібеднякі. На працягу ХІУ перш. паловы ХУІ стст. сяляне канчаткова пазбавіліся абшчыннай уласнасці на зямлю I сталі толькі яа карйстальнікамі. Адпавадна ступені феадальнай залежнасці сяляне дзяліліся на людзей'haxoauxV меушых права пераходу ад аднаго феадала да другога, I "непахожых" цалкам прыгонных. Да вышэйшай отупені феадальцай залежнасці адносілі “чэлядзь нявольную". Прычым для Беларусі I ДІтвы быу характэрны працэс скарачэння гэтай сацыяльнай катэгорыі.
Па меры развіцця феадальных адносін ішоу працэс умацавання прыгону.У сярздзіні ХУІ ст. у Вялікім княстве Літоускій пачала праводэіцца аграрная рэформа, увайвоушая у гісторыю пад назвай "валочная памера". Праводзілася нна з о.'на з "Уставай на валпкфыданай у 1557 г. Сігізыупдам
26
27
йыгійонтам П. Рэфорйа узаконіла утварэнне феадальнай гаспадаркі фальварка, якая была арыентавана на даход праз сувязь з рынкам, але арганізавана на аснове баршчыны. У сувяэі с рэформамі паскорылася юрыдычнае афармленне прыгону сялян. "Устава на валокі" П57 г. распаусюдзіла прыгон на тую частку сялян, якія яшчэ захоувалі да гэтага чат права пераходу ад феадалау. Гэта было зафіксавана татутам 1566 г., які вызначыу іх прыгоннае становішча
і ІОгадовы тэрмін пошуку баглых сялян.
У разглядавмы час прадукцыйныя оілы феадалізму абумовілі гараунальна Інтэнсіуны працэс аддзялення рамяства ад оельскай гаспадаркі, што суправаджалася ростам гарадоу I пасяленвяу гарадскога тыпу мястэчак. Найбольш буйнымі гарадамі на тэрыторыі Беларусі /звыш 8 тыс. чалавек) былі ВІцебск, Магілёу, Пінск, Полацк, Слуцк. Гарады і мястэчкі узяікалі як на дзяржауных, так I на прыватнаўласніцкіх землях. Большасць гараджан (каля 80 %) складалі белпрусы. Асноуная маса гараджан рамаснікі I дробныя гандлярыназмваліся мяшчанамі.
Пачынаючы з ХУ ст. у гарадах Беларусі з’яўляюцца саслоуныя карпарацыі рамеснікау брацтвы , сотні , якія з 1552 г. на заходнееурапейскі манер пачалі Іменавацца цэхамі. Гэта былі прафесійныя аб’яднанні з мэтай абароны сваіх 'нтарэсау ад буйных феадалаў I купцоу.
У склед цэхау на бралГ яурэяу I татар. Яшчэ у 1388 г. Вітаут дау яурэйскаму насельніцтву гарадоу прывілей, гарантаваупы ім сваю саслоуную арганізацыю кагал . Асобнай абшчынай жылі I рамеснікітатары,
У ХІУХУІстст.Ішоу актыуны рост таварнагрошавых адносін як на унутранай, так I на знешнегандлёвай падставе Вялікага княства ЛІтоускага. Гарадскі гандаль быу наладжаны з Рыгай, 3 многімі заходнееурапейскімі дзяржавамі I некаторымі гарадамі Уогоду. Рэгуляршші былі унутраныя таргі і кірмашы.
Па меры пашырэнйя эканамічнага значэння гарадоу раола 1х сацыяльнапалітычйая роля, вынікам чаго з’явілйся наданне з канца ХІУ 0®. гарадам Беларусі Магдэбургскага права феадальйага гарадскога права самакіравання. У
1390 г. гэтае права атрымаў Брэст, а у 1499 МІнск, 1597 Віцебск I Інш.
Жыхары велікакняжацкіх гарадоу пры гэтш вызваляліся ад феадальных павіннасцей. Горад выплачвау у гарадскую казну адзіны налог, памеры якога залежалі ад эканамічнага стану горада. ПавІннасці ж прыватнауласніцкіх гарадоу не наоілі пры гэтым формы паншчыны.
Такім чынам, да сярэдзіны ХУІ ст. у Вялікій княстве Літоускім вызначылася I была юрыдычна зафіксавана сістэма развітых феадальных адносін, якія грунтаваліся ва феадальнай прыватнай уласнасці. Яскравай адзнакай менавіта развітых адносін была складаная грамадская структура.
3. У ХУХУІстст.Вялікае княства Літоускае выдзяляецца палітычнай актыунасцю і адыгрывае адну з першых роляу у міжнародных адносінах ва Усходняй Еуропе.
Канец ХІУпачатак ХУ ст. прайшлі пад знакам процістаяння княства агрэсіўньм імкценням Тэутонскага ордэну. Раней намі ужо адзначалася, што небяспека поунага нямецкага заняволення стала паска^ аючым фактарам уз’яднання літоускіх і усходнеславянскіх зямель, што яна таксама былаперадуйовай уніі княства з Лольшчай.
На тэрыторыю Вялікага княства Літоускага крыжакі зрабілі звыш 130 паходау. У некаторыя гады іх было па два. Acноуныя гарады, куды яны афіцыйна накіроуваліся Гродна, Ваукавыск, Ліда, 'Брэст, Навагрудак. Актыуна прабіваліся крыжакі да Полацка, Віцебска, Мядзеля. Са свайго боку нашы продкі зрабілі звыш 60 паходау у глыбіню ПрусіІ. А такія палкаводцы, як Давід Гарадзенскі, ваявалі на уласным двары ордэна, даходзячы да Брандэнбурга і Франкфурта —на— Одэры.
Апошні паход крыжакоу яа нашы землі адбыуся у 1406 г. Затым настау дзень Грунвальдскай &Фвы 15 ліпеня 1410 г. 3 крыжакам! біліся аб’Яднаныя войскі Вітаўта (Вялікага князя ЛІФОўскага) і Ягайлы ( .караля Польшчы). У войсках DIsayTa былі дружыныхйругвй з Грсдна, МІнска, Браста, Полацка, Пінска, Слуцка, Навагрудка, Мсціслауля, Лідь. Усяго з 40 харугвау княства 28 было беларускіх, 8 украінскіх, 4 літоускіх. Польшча выставіла 50 харугвау, з якіх 7 было га
28
ліцкіх. БІтву пад Грунвальдам у Еуропе пасля называлі вялікай. У ходзе яе крыжакі былі разбіты канчаткова, а усе удзельнік! з другога боку пакрылі сябе гістарычнай славай. Лічыцца, што падчас Грунвальду загінула 18 тысяч воінау ордэна, a 14 тнсяч узята у палон. Вынікам такой бліскучай перамогі было тое, што, папершае, звыш 500 гадоу затым нага немца не ступала на тэрыторыю Беларусі; падругое, быу адчынены шлях да Балтыйскага мора; патрэцяе, Грунвальдская бітва узмацніла тэндэнцыю збліжэння княства 1 Полыпчы.
МІрная перадытка на тэрыторыі зямель княства заняла усяго 5060 гадоу. Пасля гэтага пачынаецца этап барацьбы з крымскімі татарамі. Прыкладна з 1469 па 1553 гг. на тэрыторыі княства Літоускага з боку татар было эроблена 75 паходау. Яны забіралі з сабою вялікую колькасць палонных, асабліва дзяцейпадросткау, больш за усе дзяучынак 1012 гадоу. Паходы татар былі не менш разбуральнымі, чым паходы крыжакоу, таму што яны падрывалі генафонд народу.
Свае паходы татары рабіл! перш за усё на Брэст, Камянец, Пінск, Петрыкау, Турау, Рэчыну,Томель. Падымаліся па Бярээіне I да Бабруйска,. даходзілі да Мінска і Полацка.
Пазнейшыя беларускалітоускія I польскія хронік! паведамляюць, што многія паходы татар спьшяліся нашымі продкамі. Найбольш яскравым прыкладам паспяховэга змаган— ня з татарамі з'яуляецца знакамітая бітва пад Клецкам (1506 г.), дзе Міхаіл Глінскі разбіу войска крымскага хана I вызваліу з палону 40 тыс. нявольнікау,
Для абароны ад крымскіх татар гарады Беларусі ввдзялялі спецыяльную вайсковую конную "стражу", якую наймалі за гровы (частку плаціла воласць). "Стражы" знаходзіліся у пауднёвых гарадах Брэсце, Пінску, Мазыры I у Лоеве, дэе былі вядомыя"Татарскія броды". Гэта была пастаянная і пільяая служба, якая захоувала бяспеку нашай шматпакутнай зямлі. Да канца ХУ ст. татары пачынаюць часта заключаць саюзы з Маскоускай дзяржавай.
Маскоу ская дзяржава канца ХУ ст. уяуляла сабою моцнав цэнтрал Ізаванае аб’Яднанне. На той час маскоускія кня эі павялі палітыку аб’йднання у адно цэлае усіх усходне
славянскіх зямель I патрабавалі далучэння да сваёй дзяржавы беларускіх і украінскіх тэрыторый. Гэтае патрабаваннв яны намагаліся абгрунтаваць з пункту погляду гістарычнай справядлівасці I аб’яулялі беларускія I украінскія землі 'Ьпрадвеку рускіміі' Трэба адзначыць, што I Вялікае княства Літоускае выступала з аналагічнай пазіцыі . У сувязі з гэтым сучасныя гісторыкі часта спасылаюцца на словы Карла Маркса аб тыы, што існавала дзве РусІ літоуская I Mac— коуская, і яны паміж сабой змагаліся за прыярытэт.
У кавды ХУ ст. напружанасць пайіж Рускай дзяржаваю і Вялікім княствам ЛІтоускім, іх барацьба за уплыу ва Усходняй Еуропе I за валоданне усходнеславянскійі землямі прывялі да неаб’яуленнай прыгранічнай вайны, якая працягвалася з 1487 па 1494 год. Пераход у Рускую дзяржаву некаторых удзельных княствау Вялікага княства Літоускага абвастрыу адносіны паміж дзвюма краінамі.
Становішча спрабавалі выратаваць праз шлюб вялікага князя ЛІтоускага Аляксандра Казійіравіча з дачкою маскоускага князя Івана Ш Аленаю, заключаны у 1495 г.
Дынастычны шлюб, адьак,вайны не прадухіліу. 3 пачатку ХУІ ст. Маскоуская дзяржава і Вялікае княства Літоускае па чынаюць узброеную барацьбу, якая цягнулася трыццаць гадоу, хаця на працягу гэтага часу былі I гады йірнага супрацоуніцтва, сумеснай кааліцыі супроць турэцкататарскай агрэсіі. Войны вялісяу 150003; 150708; 151222; 153437.
У вайне 150003 гг. войскі Вялікага княства спрабавалі абаперціся на ЛівонскІ ордэн 1 Залатую Арду. Аднаж для княства вайна была няудалай. Войска яго начала з гвтманам Астрожскім было у 1500 г. разбіта каля Дарагабужа, а у 1501 каля Мсціслауля. Пасля чаго наступіу рашаючы момант, звязаны з паходаы рускІхвоНскау на Смаленск у 1502 п.Няуда чы прымусілі Вялікае княства у 1503 г. эаключыць 6гадоваа перамір’е, па якому да Рускай дзяржавы адыходзіла 25 гарадоу I 70 валасцей у вярхоуях АкІ, Дзясны, Дняпра I у н[зоуях Сожа, у т.л, гарады Бранск, Гоыель, Мцэнск, Ноугарад Северскі, Рыльск, Старадуб, Сярпейск, Тарепень, Трубчэуск, Тарнігау. Тэрыторыя княсіва скарацілася на адну чвэрць, I нежа княетва наблізіліся да жыццёва важнйх цзнтрау дзяржавы.
КНІГІ ОНЛАЙН
