Актуальныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі (IX-XVIII стст.)
у 3-х частках. Частка 1
Памер: 41с.
Мінск 1992
У другой палове ХУП і у ХУШ стагоддзі пашыралася землеуладанне каталіцкай царквы. Нно расло за кошт дарэнняу ад караля, магнатау, шляхты, а таксама праз ліхвярскія аперацыі.
Агратэміка паляпшалася марудна, панавала трохполле. 1^3 частка пашні адводзілася пад папар, вырошчвалі жыта (’азімае I яравое), пшаніцу, ячмень, авёс, грэчку, бабы, гарох, лён, каноплі, хмель і Інш..Прадукты харчавання памешчыкі атрымлівалі таксама ад жывёлагадоўлі, гародніцтва^ пчалярства, рыбнай лоулі (сажалкавая гаспадарка), палявання I інш.,У другой палове ХУШ стагоддзя памешчыкі шукаюць шляхі павышэння прадукцыйнасці маёнткау і фальваркаў, накіроуваюць вытворчасць на продаж. Буйныя магнаты імкнуцца выйсц! на знешнія рынкі, будуюць каналы, дарогі, арганізуюць кірмашы у сваіх уладаынях.
3 30х гадоу павялічваецца колькасць прамысдовых прадпрыемствау: млыноу, сукнавальняу,маслабоень, па вытворчасці цэглы, выплауцы жалеза і Інш..У другой палове ХУШ стагоддзя Аолькасць I памер такіх прадпрыемствау раетуць, у тым ліку ваводы —вінакурныя, гарбарныя, шкляныя, палацяныя I Інш.»Сярод вотчынных прадпрыемствау тых гадоу Урэцкія I Налібоцкія шкляныя заводы Радзівілау, жалезаробчыя графа Храптовіча у маёнтку ВІшнева, фаянсавы завод Агінскаіа у Целехаяах (ПІнскІ павет), суконныя I палатняныя фабрыкі Сапегау у Ружанах I Інш..У заходніх I цэнтральных раёнах Беларусі у буйнйх маёнтках прымянялася прымусовая наёмная праца прыгонных сялян з натуральнай і грашовай аплатай. Фарйіраванне каліталістычнай мануфактуры тар
мазілася захаваннем сярэдневяковых цэхаў I гільдзій, бязпошлінным гандлем феадалау. Асноуная маса прамысловых вырабау, асабліва потрэбных магнатал I шляхце у ХУІП стагодг дзі прывозілася зза мяжы.
Другая палова ХУП стагоддзя I першая палова ХУШ — перыяд заняпаду гарадоу і мястэчак Беларусі. Прычыны — вынік войнау, прывілёі магнатау, шляхты і падуладнай ім часткі гарадскога насельніцтва, сур’ёзныя дэфекты палітычнага ладу (бяссілле сойму, блакіраванне Магдэбургскага права, феадальная анархія).
Ваенныя дзеянні у ХУП стагоддзі спустошылі Брэст, Брагін, Гомель, Мазыр, Турау, ПІнск, Бабруйск, Чэрыкау, Смалявічы. Амаль сцёртыя з твару зямлі былі Масты, Жыровічы, Відзы, Докшыцы, гарадское насельніцтва скарацілася на A, а Пауночная вайна і эпідзмія чумы паменшыпТ яго на 303%. Аднауленне ішло марудпа, большасць гарадоу у ХУШ стагоддз! знаходзілася у глыбокім заняладзе, многія рамеснікі псратварыліся у агароднікау і займаліся сельскай гаспадаркай.
Сур'ёэнай пераыкодай у аднауленні I развіцці гарадоу былі магнацкія 1 шляхецкія прывілеі, Магнаты 1 шляхта спакушаліся на гарадскія землі, рабавалі купецкія абозы, тварыл! бясч’днствы на кірмашах, абкладалі гарадхан паборамі. Нясельніцтва гарадоу несла абавязкі па ўтрыманню войска, па будауніцтву і аднаўленню крэпасцей, мастоу, плацін, несла каравульную службу, давала падводы каралеускім паслам, плаціла мноства падаткау (пад’ёмн^.вайсковы, падушны, паштовы I Інш.), За карыстанне ворнай зямлёй патрабавалася плаціць чынш.
Магнаты I шляхта, каталіцкія манахі былі вольнымі ад многіх павіннасцей I падаткау, на Гх не распаусюджваліся ўнутраныя пошліны. Больш тагог яны сялі'лі на сваіх участках у гарадах гандлёварамесніцкГ люд, які, як Г шляхта, ве нёс ніякіх абавязкаў перад горадам, не падпарадкоувауся Магдэбургскаму праву і магістрату, хаця даходьг ад гадлёвай I іншай дзейнасці ыеу немалыя. У беларускіх, як I у літоускІх,гарадах не падпарадкоуваліся Магдэбургскаму праву яурэйскія пасрэднікі I купцы. Яны мелі сваё аутаном
63
62
нае абшчшнае кіраванне (кагал), свой асобны суд, сваю сістэму спагнання падаткау, большасць з якіх ішло на кагельныя патрэбы, на абагачэнне абшчыннай вярхушкі. Магістраты нават пазбауляліся права праводзіць улік і рэвізію жыушага у гарадах I мястэчках яурзйскага насельніцтва.
Да сярэдзіны ХУШ стагоддзя зямельныя ўладанні феадалау у гарадах пашырыліся, а магнацкія — скараціліся. Адпаведна павялічылася колькасць насельніцтва, непадкантрольнага магістрату. Толькі яурэйскае насельніцтва дасягала у гарадах 203056, а у мястэчках — да 50 %.
ХУПХУШ стагоддзі — перыяд абвастрэння канкурэнтнай барацьбы паміж хрысціянамі 1 іудзеямі у рамесніцкай і гандлёвай дзейнасці за кантроль над рынкам. Завяршылася яна перамогай яурэяу. Чаму так атрымалася?
I. Яурэйскім купцам, арандатарам, карчмарам, ліхвярам аказвалі падтрымку магнаты, шляхта. У палітыцы магістратау шляхта бачыла пакушэнне на свае правы. Кагалы падтрымліваліся і каталіцкімі ордэнамі (іезуітамі, кармелітамі, францысканцамі, дамініканцамі і іншьші), паколькі яурэі пускалі ў абарот (рост) грашовыя накапленні манахаў, дзелячыся з Імі ліхвярскім "наварам".
2. Яурэі валодалі сваёй асобай мовай (ідыш), якой не валодалі хрысціянскія канкурэнты, I гэта давала яурэям перавагу у гандлі, у справе кардынацыі сваіх дзеянняу.
3. Галоуную перавагу яурэям стварау кагал, абшчына, якая уяуляла оабой адначасова і рэлігійную секту I „ своеасаблівм ордэн, які спецыялізавауоя на ліхвярскіх I гандлёвых аперацыях. Хаця яурэйскія абшчнны і не бнлі сацыяльна аднародннмі у fx былі I патрыцыі і плябеі, фінансавыя дзялкі і вартыя жалю старнзнікі,—аднак супраць хрыоціянскіх канкурэнтау ннн дэейнічалі як арганізаваная, лысціплінаваная оіла. КІруючнся у сваёй лзейнасці талмудычный правам, кагалы не дапускалі канкурэнцыі паміж яурэчскімі пасрэднікямі. Хрйсціянскаа х купецтва I цэхі уступалі яурэям у арганівацаі I салідарнасці. Нны раздзіраліся рэлігійяай барацьбой (католікі, праваслауныя, уніаіы, стараверн І інш.).
Дадатковыя удары па цэхах ааносіла развіццё аануфак
турнай вытворчасці. Член камісіі дзяржаунага казначзйства т. Чацкі у даследаванні "Разважанне аб яурэях і караімах" з жалем канстатавау, што у Польшчы амаль няма рамеснікаупалякау,а купцоў усяго каля 500, у той час як купцоуяурэяу 3200, а рамеснікауу тры разы больш. Такія ж прыкладна суадносіны атрыйаліся у Літве і Беларусі паміж беларусамі і літоўцамі, з аднаго боку, I яурэямі з другога.
Налітыка вярхоунай улады Рэчы Паспалітай у адносінах да гарадоу у другой палове ХУШ стагоддзя была супярэчлівай. 3 аднаго боку, рабіліся спробы абмежаваць пашырэннв уладанняў у гарадах духавенства I свецкай шляхты, паставіць мяшчан гэтых уладанняу пад юрысдыкцыю магістратау, ваяводау I старастау, ліквідаваць яурэйскія кагалы, упарадкаваць подаці і павіннасці з мяшчан, а з другога боку рашэняе 1776 г. аб пазбауленні многіх гарадоу Магдэбургскага права (яа выключэннем Брэста, Мінска, Навагрудка, Пінска, Ваукавыска, Ліды , Мазыра).
У кавды ХУШ стагоддзя у БеларусІ налічвалася 39 гарадоу і каля 350 мястэчак. У іх пражывала прыкладна 250 тысяч чалавек, што складала'ІІ % насельніцтва. Най
больш буйнымі гарадамі былі Віцебск, Магілёу (да 10 тысяч жыхароу), затым ішлі Гродна, МІнск (56 тысяч). У большасці пражывала па 23 тысячы. Рамеснае насельніцтва складала ад 20 да 40 %, Сярод рамеснікау былі майстры па
апрацоуцы металу меднікі, бляхары, залатары, майстры па апрацоуцы дрэва, скур, муляры, ганчары, цесляры, панчошнікі, кацельшчыкі, шауцы 1 інш.,Апрача рамяства(гараджане займаліся рыбнай лоуляй, рамізніцтвам, сплавам суднау I платоу, пагрузхай і разгрузкай суднаў, нарыхтоукай лясных матэрыялау I г.д..
Вялікія гарады звычайна былі і буйнымі гандлёвымі цэнтрамі. ВІцебск, напрыклад, вызначауся як цэнтр гандлю прадуктамі сельскай гаспадаркі і лясных промыслау, а таксама соллю. У Мсціславе галоуным чынам гандлявалі пянькой 1 скурамі. У Пінску сырші I вырабленыыі скурамі, шчаціннем, воскам, мёдам, сметанковш каслам і алеем. У Мазыры быу пашыраны гандаль буйной рагатай жывёлай I коньмі. У Слонімезбожжам, лесам I г.д. .П
64
.• . 65
Развіццё знашняга гандлю Беларусі было звязана з усё большым попытам заходнееурапейскіх дзяржау на прадукты харчавання, сельскагаспадарчую сыравіну і лясныя матэрыялы. У сувязі з гэтым з Беларусі павялічвауся вываз збожжа, ільну> пянькі, каналлянага і льнянога семя, жывёлы, сырых I вырабленых скур, алею, шчаціння, сала, лнсных матэрыялаў і прадуктау перапрацоукі драуніны.
У развіцці ганллввых адпосіп вакную ролю адыгрывалС кірмаші.. 3 ростам новых мястэчак павялічвалася I Іх роля. 3 буйных кірмашоу асаблівае значэнне мелі Мінскія "кантрактаваныяікірмашы, дзе, апрача гандлёвых аперацый, праводзіліоя розныя здзелкі па продажу, закладзе і арэндзе маёнткау, а таксама Шклоускі, Астроўненскі і БешанковіцкІ. Самы буйны кірмаш сабірауся у мястэчку Зэльва. Гіраз мястэчкі пралягалі шляхі кантрабанднага гандлю з Расіі у Прыбалтыку. Назад нупцы вярталіся з розныні заморскімі таварамі тайнымі сцежкамі.
У другой палове ХУПХУШстст.умовы для развіцця беларускай культуры пагоршыліся. Ішла паланізацыяі ака'талічванне насельніцтва. Урад Рэчы ПаЬпалітай закрыу праваслаунай шляхце доступ у сенатары I нават у дэпутаты сейма, а праваслауных мяшчан не даяускалі на магістрацкія пасады. У 1712 годзе сейм забараніу прыкладваць пячаткі да дакументау, дзе прадугледжваліся льготы для асоб некаталіцкага веравцзнання. 3 другой паловы ХУП ст. беларускан мова паступова выцясняецца з судовага I адміністрацыйнага ужывання, а у канцы ХУП ст. яе выкарыстанне як афіцыйнай пісьмовай мовы было забаронена. Пастановай канфедэрацыі саслоу’яу Рэчы 11аспалітай 1696 г. усё пераводзілася на йольскую мову. У пачатку ХУШ ст. былі'закрыты амаль усе брацкія школы I друкарні. Кнігадрукаванне на кірыліцы паступова прыходзіла у заняпад, лацінапольскія шрыфты пераважалі.
Адпак развіццё культуры не прыпынілася. Абаг<лалася народная творчасць абрадавыя пеоні, казкі, паданні, быліны, казацкія лесні, ствараліся песні сямейнаабрадавыя I каляндарныя (вясеннія, жніуныя, талочныя, вясельныя I Інш.). Памылкова было б бачыць толькі адмоунаа у развіцці асветы, створанай манахамі (школы, калегіі, акадзміі ). У
гэтых школах побач з рэлігійнай дагматыкай даваліся веды па матэматыцы, фізіцы, астраноміі, старажытных мовах I г.д.,Рэформа асветы у Рэчы Паспалітай супала у 1773 г. з ліквідацыяй ордэна Іезуітау. Яна перадавала кірауніцтва асветай у рук! дзяржауных органау 1 адлюстроувала Інтарэсы прагрэсіуных пластоу шляхты I гараджан.
Працягвалася развіццё лялечнага народнага тэатра (батлейка), а таксама школьнага тэатра. Дзейнічалі і прыгонныя тэатры князёу Радзівілау у Нясвіжы, Слуцку, Агінскага у Слоніме. Беларускія прыгонныя акцёры выступалі на сцэнах Пецярбурга I Масквы.
КНІГІ ОНЛАЙН
