Андрэй за ўсіх мудрэй
Выдавец: Юнацтва
Памер: 148с.
Мінск 1983
— Эх!—цяжка ўздыхнуў ён.— Вялікая ў мяне страта...
I расказаў рыбцы пра сваю бяду. Выслухала яго рыбка і кажа весела:
— Гэта бяда — не бяда! У мяне тут, у моры, табакерак колькі хочаш. Я табе буду выкідаць, а ты пазнавай, якая твая. Сваю забярэш, а мае мне назад вернеш.
Вільнула рыбка хвастом і нырнула на дно мора.
Неўзабаве пачала яна выкідаць на бераг табакеркі — сярэбраныя, залатыя, дыяментавыя. У Янкі аж уваччу мітусіцца ад табакерак. Давай ён пільна прыглядацца да іх і нарэшце такі ўбачыў сваю. Зарадаваўся Янка, пакідаў у мора лішнія табакеркі і крыкнуў да рыбкі:
— Дзякую, даражэнькая! Збавіла ты мяне ад бяды.
Узяў ён сваю залатую табакерку і пайшоў адсюль з катком і мышкай шукаць лепшых людзей.
УДОВІН сын
Здарылася ў адным краі вялікая бяда: наляцеў аднекуль дзевяцігаловы змей Цуда-Юда і ўхапіў з неба сонца з месяцам...
Бядуюць людзі, плачуць: і цёмна без сонца, і холадна.
А жыла ў тым краі бедная ўдава. I мела яна малога сына — так гадоў пяці. Цяжка жылося ўдаве ў голадзе ды ў холадзе. Адна толькі ўцеха была, што сынок разумны ды ўдалы расце.
I жыў там недалёка багаты купец. Быў у яго сын — такі ж па гадах, як удовін.
Пасябраваў купецкі сын з удовіным. Бывала, як прачнецца, дык і бяжыць да яго гуляць. Пагуляюць у хаце, пры лучыне, а потым ідуць на вуліцу. Вядома, малыя: трэба ж ім і кацёлку пакачаць, і нах рэчку збегаць.
Усё было б добра, ды вось бяда — нявесела гуляць без сонца...
Аднойчы ўдовін сын кажа купецкаму:
— Эх, каб я тое еў, што ты, дык стаў бы асілкам, а тады Цуду-Юду зваяваў бы, сонцамесяц у яго адабраў бы і на неба павесіў бы!
Прыйшоў купецкі сын дадому і расказаў бацьку, што яму ўдовін сын гаварыў.
— He можа таго быць!—дзівіцца купец.— Пайдзі пакліч яго на вуліцу — хачу сам паслухаць.
Пайшоў купецкі сын да сябра, кліча яго гуляць.
— Я есці хачу,— адказвае ўдовін сын.— А ў нас і кавалачка хлеба няма...
— Хадзем на вуліцу, я табе вынесу хлеба.
Вярнуўся купецкі сын дадому, узяў акрайчык хлеба, вынес сябру. З’еў удовін сын хлеб, павесялеў.
— Ці памятаеш, што ты мне ўчора гаварыў пра Цуду-Юду? — пытаецца купецкі сын.
— Памятаю.
I пераказаў слова ў слова, што ён гаварыў пра Цуду-Юду. Купец стаяў за шулам і ўсё чуў на свае вушы.
«Эге ж,— падумаў ён сам сабе,— гэта, відаць, не просты хлапец. Трэба ўзяць яго да сябе. Паглядзім, што будзе».
Узяў купец у свой дом удовінага сына, пачаў карміць яго тым, што сам еў. Бачыць,
і праўда — расце ўдовін сын яй на дражджах. Праз год ці два стаў такі дужы, што і самога купца паваліць. Напісаў тады купец цару: «Так і так, ваша царская вялікасць, жыве ў мяне ўдовін сын, ён бярэцца, як вырасце, Цуду-Юду зваяваць, сонца і месяц на неба вярнуць...»
Цар прачытаў і адпісвае: «Зараз жа даставіць удовінага сына ў мой палац».
Запрог купец пару коней, пасадзіў удовінага сына ў павозку і павёз да цара.
— Чым цябе, удовін сын, карміць, каб ты вырас асілкам? — пытаецца цар.
— Карміце мяне тры гады валоваю печанню,— адказвае ўдовін сын.
Цару валоў не купляць: загадаў, і пачалі рэзаць валоў, карміць печанню ўдовінага сына.
Расце цяпер удовін сын яшчэ лепш, чым на купецкіх харчах. I гуляе ў царскіх палацах з царскім сынам — аднагодкам.
Мінула тры гады. Кажа ўдовін сын цару: — Цяпер я пайду Цуду-Юду шукаць. Але хачу, каб твой сын і купецкі былі ў мяне за таварышаў. Усё ж весялей у дарозе.
— Добра,— згаджаецца цар.— Няхай ідуць з табою. Абы толькі Цуду-Юду зваявалі.
Паслаў ён купцу пісьмо, каб сын у палац з’явіўся. He хацелася купцу пускаць сына ў вялікую дарогу, ды з царом спрачацца не будзеш.
Прыехаў купецкі сын у царскі палац. Тады ўдовін сын і кажа царскаму сыну:
— Скажы бацьку, каб ён выкаваў мне булаву, пудоў гэтак на шэсць. Будзе хоць чым ад сабак абараняцца, а то я іх баюся.
— I мне,— кажа купецкі сын,— хоць пудоў на тры...
— А я што ж, горшы за вас: мне таксама трэба ўзяць у дарогу булаву, хоць пудоў на два,— кажа царскі сын.
Пайшоў ён да бацькі, сказаў яму. Цар загадаў кавалям выкаваць хлопцам па булаве: удовінаму сыну на шэсць пудоў, купецкаму — на тры, свайму — на два.
Узяў удовін сын сваю булаву, выйшаў у чыстае поле і шпурнуў яе ў неба. Прабыла булава ў небе гадзіны тры і ляціць назад. Удовін сын выставіў правую далонь. Булава трахнулася аб далонь і пераламалася напалам.
Узлаваўся ўдовін сын і кажа царскаму сыну:
— Скажы бацьку, каб не рабіў ашуканства! 3 такою булавою і я загіну і вы. Няхай загадае кавалям, каб выкавалі мне булаву моцную і болыпую — пудоў на шаснаццаць.
— А мне — на шэсць!— кажа купецкі сын.
— А мне — на тры!—кажа царскі сын.
Пайшоў ён да бацькі і сказаў яму аб гэтым.
Выклікае цар да сябе кавалёў:
— Вы, такія-сякія, што сабе думаеце! Чаму нямоцную булаву выкавалі ўдовінаму сыну?
I дае ім загад, каб выкавалі тры новыя булавы — большыя і мацнейшыя. Кавалі стук ды грук — выкавалі тры новыя булавы.
Узяў удовін сын сваю булаву, выйшаў у чыстае поле і шпурнуў яе ў неба. Прабыла булава ў небе з ранку да вечара і ляціць назад. Удовін сын падставіў калена — булава ўдарылася аб яго і пераламалася напалам!
Пайшоў удовін сын з сябрамі сам да цара:
— Калі вы хочаце, каб я Цуду-Юду зваяваў і сонца-месяц у яго адабраў, дык загадайце меднікам, няхай выльюць мне медную булаву пудоў на дваццаць пяць, каб яна не ламалася.
Купецкі сын кажа:
— А мне на дзевяць пудоў!
Царскі сын кажа:
— А мне і на шэсць хопіць.
Паклікаў цар меднікаў і загадаў ім выліць без усялякага машэнства тры булавы: адну на дваццаць пяць пудоў, другую на дзевяць, трэцюю на шэсць.
Узяў удовін сын медную булаву ў рукі, павесялеў — спадабалася яна яму. Потым выйшаў у чыстае поле, шпурнуў булаву ў неба. Заляцела булава за самыя высокія воблакі. Цэлы дзень і цэлую ноч хадзіў удовін сын па
палях, па лугах, чакаў булавы. Нарэшце, на досвітку, чуе: ляціць булава з-за хмараў. Падставіў удовін сын плячо — булава ўдарылася і пакацілася на зямлю цэлая.
— Вось гэта булава сапраўдная! — кажа ён.— 3 такой булавою і ў белы свет можна падавацца, з паганым Цудам-Юдам змагацца.
Купецкі сын і царскі таксама рады — добрыя і ім булавы вылілі меднікі!
Выпрабаваў гэтак удовін сын сваю сілу і кажа сябрам:
— Ідзіце развітайцеся з бацькамі. Трэба нам у дарогу збірацца.
Царскі сын пайшоў, а купецкі адмовіўся:
— Навошта мне час траціць: я ўжо развітаўся з бацькам, як сюды ехаў.
Сабраліся хлопцы і падаліся ў дарогу.
Адно царства мінулі, другое, трэцяе,— дайшлі да калінавага моста. Бачаць — стаіць недалёка ад моста старэнькая хата.
— Давайце,— кажа ўдовін сын,— пераначуем тут, адпачнём дзён колькі. Бо невядома, якая яшчэ дарога перад намі ляжыць.
Зайшлі ў хатку. У ёй старая бабулька кудзелю прадзе. Далі хлопцы бабулі «добры вечар» і папрасіліся пераначаваць:
— Мы, бабка, з вялікай дарогі, дужа змарыліся...
— Начуйце сабе на здароўе,— кажа бабуля-—Той, хто па дарогах ходзіць, хаты з сабою не носіць.
Разгаварыўся ўдовін сын з бабуляй і даведаўся, што трапілі яны ў царства паганага змея Цуды-Юды: якраз туды, куды ім і трэба!
Прыйшла ноч. Удовін сын думае: «Трэба варту на калінавым мосце паставіць, каб хто знячэўку не напаў».
Пасылае ён на варту царскага сына.
Узышоў царскі сын на калінавы мост, патупаЎ крыху ды думае сабе: «Што мне тут стаяць навідавоку. Як будзе хто ісці ці ехаць, дык і ўбачыць мяне. Пайду лепш лягу пад мостам — там спакайней».
Так і зрабіў.
Тым часам удовінаму сыну не спіцца. «Трэба, — думае,— праверыць, ці стаіць царскі сын на варце».
Выйшаў ён у поўнач на калінавы мост, глядзіць, а вартаўніка і няма!
Пакуль ён шукаў царскага сына, бачыць — едзе на паляванне трохгаловы змей, малодшы брат Цуды-Юды. На сярэдняй галаве ў яго быстравокі сокал сядзіць, збоку быстраногі хорт бяжыць. Конь, як ступіў на мост, адразу заржаў, хорт забрахаў, а сокал зашчабятаў.
Ударыў Цуда-Юда каня між вушэй:
— Ты чаго, травяны мех, заржаў? А ты, псінае мяса, чаго забрахаў? А ты, ястрабінае пер’е, чаго зашчабятаў? Калі супраціўніка майго чуеце, дык тут яго і блізка няма. Ёсць у мяне толькі адзін супраціўнік, але жыве ён за трыдзевяць зямель, у трыдзесятым царстве. Гэта — удовін сын. Ды сюды і воран касцей яго не занясе!
Пачуў гЬтыя словы ўдовін сын і адказвае:
— Добрага малайца не воран косці заносіць,— ён сам прыходзіць!
Напужаўся змей:
— Дык ты тут, удовін сын?
— Тут, нячыстая сіла!
— Ну, што будзем рабіць: біцца ці мірыцца?
— He для таго я за блізкі свет ішоў, каб з вамі, паганымі, мірыцца, а для таго, каб біцца!
— Дык дзьмі ток! — закрычаў змей.
Удовін сын адказвае:
— Табе трэба — ты і дзьмі. У цябе тры духі, а ў мяне адзін. Я да панскай раскошы не прывык: магу біцца і на сырой зямлі.
Злез Цуда-Юда з каня, дзьмухнуў на тры духі, і стаў гладкі ток на тры вярсты.-
Пачалі біцца.
Тры гадзіны біліся. Перамог удовін сын малодшага Цуду-Юду: збіў яму ўсе тры галавы.
КХ<53> ЯІ
Каня на зялёны луг пусціў, харта і сокала ў чыстае поле. А сам вярнуўся ў хатку і лёг спаць.
Назаўтра прыходзіць царскі сын з варты.
— Ну, як табе там вартавалася? — пытаецца ўдовін сын.— Можа, ішоў хто ці ехаў?
— He,— адказвае царскі сын,— за цэлую ноч нават і птушка блізка не праляцела...
«Ненадзейны ты ў мяне таварыш,— думае ўдовін сын.— Відаць, трэба болып на сябе спадзявацца».
На другую ноч пасылае ён на калінавы мост купецкага сына.
Пахадзіў купецкі сын па мосце і думае сабе: «Навошта мне рызыкаваць тут сваёю галавою? Пайду лепш пад мост, лягу спаць».
Так і зрабіў.
У поўнач удовін сын выйшаў на мост праверыць, ці стаіць на варце яго таварыш. Паглядзеў туды-сюды — няма! Аж раптам бачыць: уз’язджае на калінавы мост Цуда-Юда з шасцю галовамі. Конь дубка стаў, моцна заржаў, хорт забрахаў, сокал зашчабятаў. Цуда-Юда каня трах між вушэй!
— Чаго, травяны мех, заржаў? А ты, псінае мяса, забрахаў? А ты, ястрабінае пер’е, чаго зашчабятаў? Тут няма супраціўніка па сіле роўнага. Ёсць ён, праўда, ды за трыдзевяць зямель,
у трыдзесятым царстве,— удовін сын. Але ж сюды і воран касцей яго не занясе!
Удовін сын адказвае:
— Добрага малайца воран касцей не заносіць,— ён сам прыходзіць!
— А-а, дык ты тут, удовін сын?
— Тут, нячыстая сіла!
— Ну, што ж: будзем біцца ці мірыцца?
КНІГІ ОНЛАЙН
