Андрэй за ўсіх мудрэй
Выдавец: Юнацтва
Памер: 148с.
Мінск 1983
Ідзе стары дахаты ды ўсё пра рог думае — схадзіць з ім да пана ці не? Сустракае па дарозе панскага аканома.
— Дзе быў, дзед? — пытаецца аканом.
— Хадзіў, панок, да знаёмага жураўля.
— Што ён табе даў?
— Срэбраны рог.
— Пакажы.
Дзед выняў з кішэні рог, паказаў аканому.
— А што з ім рабіць? — зацікавіўся аканом.
— Ды нічога,— адказвае дзед.
— Як гэта нічога? Ты нешта хаваеш ад мяне. Можа, з яго золата сыплецца?
— Можа, і сыплецца... Хто яго ведае.
— Дык загадай, каб з яго золата пасыпалася,— прыстаў да дзеда аканом.
— Ты можаш, панок, і сам загадаць.
— Як?
— Скажы: «3 рога ўсяго многа!»
— 3 рога ўсяго многа!—крыкнуў зайздрослівы на грошы аканом.
Тут ні адсюль ні адтуль выскачылі з рога дванаццаць хлапцоў-малайцоў з бізунамі ды давай лупцаваць аканома.
Заенчыў аканом, запрасіўся:
— Сунімі іх, дзед, a то заб’юць...
А дзед аж заходзіцца са смеху:
— He будзь такі цікаўны ды зайздросны. He сунь носа ў чужое проса!
Збілі хлапцы-малайцы аканома на горкі яблык.
Тады дзед і кажа:
— Ох, усе ў рог!
I ўсе хлапцы-малайцы тут жа зніклі ў розе.
«О, цяпер я ведаю, для чаго мне добры журавель даў гэты рог!» — усміхнуўся сам сабе дзед ды падаўся ў маёнтак да пана.
Прыходзіць, а ў пана гасцей поўныя пакоі. Усе п’юць, гуляюць. На стале дзедава торбачка ляжыць.
— Што, дзед, скажаш?—пытаецца пан.
— Прыйшоў, паночку, па торбачку...
— Ха-ха-ха!—зарагатаў пан, узяўшыся за бокі.— Бачылі вы гэтага старога дурня! Яшчэ бізуноў захацеў. Гэй, гайдукі, усыпце яму пры ўсіх маіх гасцях дваццаць пяць бізуноў!
Схапілі гайдукі дзеда, павалілі на падлогу. А дзед тым часам выняў з кішэні срэбраны рог ды як крыкне:
— 3 рога ўсяго многа!
Выскачылі з рога дванаццаць хлапцоў-малайцоў з бізунамі ды давай хвастаць і гайдукоў, і пана, і яго гасцей. Найбольш пану трапляла, бо дзед стаяў збоку і камандаваў:
— Па гайдуках — раз! Па гасцях — два!! Па пану — тры!!!
Хлапцы-малайцы так і рабілі, як дзед каманДаваў.
Енчыў, енчыў пан, бачыць — рады няма:
— Вазьмі торбачку, дзед, толькі сунімі сваіх хлапцоў!
— Так бы даўно гаварыў, пане,— усміхнуўся дзед.— Але цяпер адной чужой торбачкай не адкупішся.
— А што яшчэ хочаш? Дам табе каня, карову...
— He, пане, і гэтага мала.
— Ай-яй-яй!..— енчыць пан.— Кажы хутчэй, што яшчэ хочаш, a то засякуць насмерць мяне твае хлапцы.
— Калі хочаш жывым застацца,— кажа дзед,— аддай маёнтак бедным людзям, а сам уцякай куды вочы глядзяць.
— Ой, ай, як жа я застануся без маёнтка? Хто ж на мяне рабіць будзе, хто карміць будзе?
— He хочаш, як хочаш,— кажа дзед.— Гэй, малайцы, сыпце ўсе бізуны пану!
Хлапцы-малайцы перасталі біць гасцей і гайдукоў ды ўзяліся за пана.
Круціўся, круціўся пан пад бізунамі, як уюн на гарачай патэльні, а потым не вытрымаў, нема закрычаў:
— Аддам, аддам маёнтак!
— Ну, добра. Толькі глядзі, без падману, бо маю на цябе лякарства,— смяецца дзед.— Ох, усе ў рог!
Хлапцы-малайцы як вокам згледзець схаваліся ў рог.
Дзед палажыў рог у кішэнь і кажа:
— Заўтра прыйду праверу: калі не ўцячэш адсюль, зноў выпушчу на цябе сваіх памочнікаў.
I пайшоў дзед, вясёлы, дахаты — з торбачкай і з рогам.
А пан назаўтра яшчэ досвіткам пакінуў маёнтак: баяўся, каб дзед са сваімі малайцамі не вярнуўся.
МУЗЫКА-
ЧАРАДЗЕЙ
Жыў некалі на свеце адзін музыка. Пачаў ён іграць яшчэ змалку. Бывала, пасучы валоў, зробіць з лазы дудачку ды як зайграе, дык валы скубці траву перастаюць — натапыраць вушы ды слухаюць. У лесе птушкі прыціхнуць, нават жабы ў балоце не крумкаюць.
Паедзе на начлег — там весела: хлопцы і дзяўчаты пяюць, жартуюць — ведама, маладосць. А ноч цёплая, аж парыць. Любата.
Але вось музыка возьме ды і зайграе на сваёй дудачцы. Усе — і хлопцы і дзяўчаты — адразу, як па камандзе, суцішацца. I кожнаму ў гэты час здаецца, што быццам нейкая слодыч улілася яму ў сэрца, нейкая невядомая сіла падхапіла яго і нясе ўсё ўгору ды ўгору,— у чыстае сіняе неба, да ясных зорак.
Сядзяць начлежнікі, не зварухнуцца, забыліся, што натруджаныя за дзень рукі і ногі баляць, што голад даймае.
Сядзяць і слухаюць.
I хочацца сядзець гэтак усё жыццё і слухаць ігру музыкі.
Змоўкне дудачка. Ды ніхто не адважыцца і з месца скрануцца, каб не спужаць таго чароўнага голасу, што рассыпаўся пошчакам па лесе, па дуброве ды ўзнімаецца ў самае неба.
Зноў зайграе дудачка, ужо жаласліва. I тут такая нудота ўсіх ахопіць... Ідуць позна дамоў з паншчыны мужчыны і бабы, пачуюць музыку, спыняцца, заслухаюцца. Вось так усё іхняе жыццё перад вачыма і стаіць—бядота ды гаркота, ліхі пан ды цівун з прыганятымі. I такі іх жаль агорне, што не толькі бабы, а і мужыкі, старыя, барадатыя, плачуць, як над нябожчыкам або нібы сынкоў у салдаты праводзяць.
Але вось музыка зайграе вясёлае. Пакідаюць мужчыны і бабы косы, граблі, вілы, возьмуцца ў бокі і давай скакаць.
Скачуць людзі, скачуць коні, скачуць дрэвы ў дуброве, скачуць зоркі, скачуць хмаркі,—усё і весяліцца.
Такі быў той музыка-чарадзей: што захоча, тое з сэрцам зробіць.
Падрос музыка, зрабіў сабе скрыпачку ды пайшоў у свет. Куды прыйдзе — пайграе, за гэта яго накормяць, напояць, як самага лепшага rocpa, і яшчэ на дарогу дадуць.
Доўга хадзіў так па свеце музыка, весяліў добрых людзей, а ліхім панам без нажа сэрца рэзаў: бо куды ён ні прыйдзе, там людзі перастаюць паноў слухаць. Стаў ён ім упоперак дарогі, як костка ў горле.
Надумаліся паны са свету яго звесці. Пачалі падгаворваць аднаго, другога, каб музыку забіў ці ўтапіў. Ды не знайшлося ахвотніка, простыя людзі любілі музыку, а прыганятыя баяліся,— думалі, што ён чараўнік.
Згаварыліся тады паны з чарцямі. Бо ведама: паны і чэрці — аднае шэрсці.
Ідзе аднаго разу музыка лесам, а чэрці наслалі на яго дванаццаць галодных ваўкоў. Заступілі яны музыку дарогу, стаяць, зубамі ляскаюць, вочы, як распаленыя вугалі, гараць. Няма ў музыкі нічога ў руках, толькі пад пахаю скрыпка ў мяшэчку. «Ну,— думае ён,— канец мой прыйшоў».
Дастаў музыка з мяшэчка скрыпку, каб яшчэ раз перад смерцю пайграць, прыхінуўся да дрэва ды і павёў смычком па струнах.
Як жывая загаварыла скрыпка, пайшоў пошчак па лесе. Замерлі кусты і дрэвы — лістком не варухнуць. А ваўкі як стаялі з разяўленымі пашчамі, так і скамянелі. Слухаюць і пра голад забыліся. Перастаў музыка іграць, а ваўкі, як сонныя, у лес пацягнуліся.
Пайшоў музыка далей. Сонейка ўжо за лес закацілася, толькі яшчэ свеціць на самыя верхавінкі, быццам аблівае іх пазалотаю. Ціха, як у вуху. Вельмі харошы вечар.
Сеў музыка на беразе ракі, дастаў з мяшэчка скрыпку і зайграў. Ды так прыгожа, што заслухаліся і неба, і зямля. А калі ўрэзаў полечку, дык усё вакол давай скакаць. Зоркі мітусяцца, як зімою мяцеліца, хмаркі плаваюць па небе, a рыба так узгулялася, што рака кіпіць, як вада ў гаршку.
He вытрымаў і вадзяны цар — пусціўся ў скокі. Ды так разышоўся, што вада заліла берагі; чэрці напужаліся і павыскаквалі з рачных нетраў. Усе злосныя, зубамі скрыгочуць, а нічога музыку зрабіць не могуць.
Тым часам бачыць музыка, што вадзяны цдр нарабіў людзям бяды — заліў палеткі і агароды. Перастаў ён іграць, палажыў скрыпку ў мяшэчак і пайшоў далей.
Ідзе ён ды ідзе, аж вось падбягаюць да яго два панічы.
— У нас сёння ігрышча,— кажуць.— Пайграй нам, пане музыка. Мы табе заплацім што захочаш.
Падумаў музыка — ноч на дварэ, начаваць няма дзе, ды і грошай няма.
— Добра,— кажа,— пайграю.
Прывялі панічы музыку ў палац. Бачыць ён — панічоў і паненак там хоць гаць гаці. На стале нейкая вялікая ды глыбокая міска стаіць. Панічы і паненкі па чарзе падбягаюць да яе, памочаць палец у міску і мажуць сабе вочы.
Падышоў да міскі і музыка. Памачыў палец і памазаў вочы. I толькі зрабіў так, бачыць, што гэта не паненкі і панічы, а ведзьмы і чэрці, што ён не ў палацы, а ў пекле.
«Эге ж,— думае музыка,— дык вось на якое ігрышча зацягнулі мяне панічы! Ну, добра. Я ж вам зараз пайграю!»
Наладзіў ён скрыпку, ударыў смычком па жывых струнах — і тут адразу ўсё пекла ў шчэпкі разляцелася, а чэрці з ведзьмамі разбегліся хто куды.
БАЦЬКАЎ
ДАР
Жыў сабе на свеце адзін добры чалавек. Было ў яго тры сыны — два разумныя, а трэці Іванпрасцяк. Разумныя пажаніліся, сем’і завялі, a Іван усё на печы ляжыць ды на жалейцы іграе.
Прыйшла пара бацьку паміраць. Сабраў ён сыноў і кажа ім:
— Сыны мае родныя, сыны мае любыя! Багацця вялікага я вам не пакідаю, але прашу ўважыць адну маю просьбу: прыходзьце да мяне на магілу начаваць тры ночы. Першую ноч — старэйшы, другую — сярэдні, а трэцюю — малодшы. I як прыйдзеце, то скажыце: «Жоўты пясок, рассыпайся, сасновая труна, адчыняйся, бацька, з магілы падымайся!» Вось і ўсё.
Сказаў ён гэта сынам, згарнуў рукі і памёр.
Пахавалі сыны бацьку. Ну, трэба старэйшаму ісці на магілу начаваць. А яму боязна, ды і жонка не пускае: «Куды ты пойдзеш, яшчэ sariHem там! IIIто я тады адна рабіць буду?»
Але ж нядобра не паслухаць бацькавай просьбы.
— Пашлі за сябе Івана,—раіць жонка.— 3 ім калі што і здарыцца, дык ніхто шкадаваць не будзе.
Старэйшы брат пачаў прасіць Івана:
— Схадзі, братка, за мяне на бацькаву магілу...
А Іван, лежачы на печы, адказвае:
— Што я — дурань хадзіць за другіх? Прыйдзе мая чарга, тады і пайду.
Брат ледзь не плача:
— Схадзі, Іванка! Бачыш, жонка мяне не пускае...
I ўгаварыў-такі...
— Ну, добра,— згадзіўся Іван,— скажы толькі жонцы, каб пашыла торбу вялікую і палажыла ў яе два боханы хлеба. Я там хоць хлеба ўволю наемся, a то дома вашы жонкі мне есці не даюць.
Пашыла жонка старэйшага брата вялікую торбу і палажыла туды два боханы хлеба. Узяў Іван торбу ды пайшоў на бацькаву магілу. Прыйшоў і сказаў, як бацька вучыў:
— Жоўты пясок, рассыпайся, сасновая труна, адчыняйся, бацька, з магілы падымайся!
Усё так і сталася. Падняўся бацька, паглядзеў на Івана і кажа:
— А дзе ж мой старэйшы сын?
— Ён, бачыш, баіцца цябе, дык мяне прыслаў,— адказвае Іван, уплятаючы лусту хлеба.
— Ну, што ж,— уздыхнуў бацька,— тады яго доля будзе табе. Слухай мяне, сынку: у зялёных лугах, на шаўковых мурагах пасецца конь сівай масці, з залатою грываю. Дзень пасецца, ноч гуляе, а як крыкне добры маладзец — ураз да яго прыбягае. Калі ён табе патрэбен будзе — крыкнісвісні поўным голасам, і конь стане перад табою, як ліст перад травою. А як нацешышся з яго, зноў пусці ў зялёныя лугі, на шаўковыя мурагі.
КНІГІ ОНЛАЙН
