Андрэй за ўсіх мудрэй
Выдавец: Юнацтва
Памер: 148с.
Мінск 1983
— He для таго я за блізкі свет ішоў, каб з вамі, паганымі, мірыцца, а для таго, каб біцца!
— А я раіў бы табе, удовін сын, лепш мірыцца, бо я цябе заб’ю.
— Заб’еш, тады і гаварыць будзеш.
— Ну, дык дзьмі ток!—зароў Цуда-Юда.
— Табе трэба — ты і дзьмі. У цябе шэсць духоў, а ў мяне адзін. Мне і без тока добра: я мужыцкі сын, да раскошы не прывык, магу біцца і на сырой зямлі.
Злез Цуда-Юда з каня, дзьмухнуў на шэсць духоў, і стаў гладкі ток на шэсць вёрст.
Пачалі біцца.
Біліся шэсць гадзін. Удовін сын збіў ЦудуЮду ўсе шэсць галоў. Каня на зялёны луг пусціў, харта і сокала ў чыстае поле. А сам вярнуўся ў хатку і лёг спаць.
Назаўтра прыходзіць вартаўнік, будзіць удовінага сына:
— На чужой старане засыпацца нельга. Я вось цэлую ноч і вокам не звёў...
Падумаў удовін сын: «I на гэтага таварыша малая надзея. Трэба на сябе спадзявацца».
Настала трэцяя ноч. Удовін сын выправіў бабулю ў клуню начаваць, а сам убіў у сцяну нож, падставіў кубак і кажа сябрам:
— Калі ў гэты кубак капне з нажа кроў, дык бяжыце мне на дапамогу.
А каб сябры не паснулі, даў ім карты і загадаў гуляць у воза.
Але толькі ён выйшаў за парог, як тыя пакідалі карты і ляглі спаць.
Прыйшоў удовін сын на калінавы мост, стаў на варту.
Роўна ў поўнач бачыць — уз’язджае на калінавы мост старэйшы Цуда-Юда з дзевяццю галовамі. На грудзях у яго месяц зіхаціць, на сярэдняй галаве сонца гарыць. Конь пад ім на калені ўпаў, моцна заржаў, хорт забрахаў, сокал зашчабятаў.
Цуда-Юда ўдарыў каня між вушэй:
— Ты чаго, травяны мех, заржаў? А ты, псінае мяса, чаго забрахаў? А ты, ястрабінае пер’е, чаго зашчабятаў?
Конь кажа:
— Эх, гаспадар, апошні раз ты на мне на паляванне едзеш...
— Што ты, воўчае мяса, брэшаш! Тут няма майго супраціўніка. Ёсць толькі за трыдзевяць зямель, у трыдзесятым царстве ўдовін сын, ды сюды і воран касцей яго не занясе.
Выйшаў удовін сын наперад і адказвае:
— Добрага малайца воран касцей не заносіць,— ён сам прыходзіць!
— Ах, дык ты тут, удовін сын?
— Тут!
— Ну, што ж ты хочаш: біцца ці мірыцца? Я раіў бы табе лепш мірыцца, бо ты малады яшчэ, каб са мною сілаю мерацца.
— Малады ці не малады, а не для таго я за блізкі свет ішоў, каб з табою, злодзей паганы, мірыцца, а для таго, каб біцца!
— Ну, калі ты ўжо так наважыўся біцца са мною, дык дзьмі ток. Пагляджу, якая ў цябе сіла.
— Мне ток не патрэбен: я і на сырой зямлі магу біцца. А ты дзьмі сабе, калі прывык па чыстым хадзіць.
Злез Цуда-Юда з каня, дзьмухнуў — на дзевяць вёрст гладкі ток стаў.
Пачалі біцца.
Біліся, біліся,— удовін сын Цуду-Юду тры галавы збіў, а перамагчы не можа. «Дзе ж мае таварышы?— думае ён.— Ці не спяць яны?»
Просіць удовін сын у Цуды-Юды перадыху:
— Цары-каралі ваююць і то перадых маюць: давай і мы зробім!
— Давай,— кажа Цуда-Юда.
Адышоўся ўдовін сын убок, зняў з левай рукі рукавіцу ды як кінуў у хатку, дзе засталіся таварышы,— дык страху ўсю чыста сарваў. Сябры ж ані павярнуліся — спяць як спалі.
Бачыць удовін сын — няма падмогі.
Пачалі зноў біцца. Біліся, біліся,— збіў удовін сын яшчэ тры галавы Цуду-Юду, сам па калені ў крыві стаіць, а астатнім галовам рады даць не можа.
Зноў просіць ён перадыху.
— Што гэта ты,— выскаляецца Цуда-Юда,— часта перадыху просіш?
— А хіба нам часу мала?
— Ну, давай перадыхнём.
Улучыў удовін сын хвілінку, як вораг адвярнуўся, ды шпурнуў другую рукавіцу ў хатку. Хатку па самыя вокны сарвала, а сябры спяць як спалі.
Перадыхнулі трохі ды зноў пачалі біцца. Удовін сын ужо траха не па пояс у крыві стаіць, а астатнім галовам рады даць не можа: сілы не хапае.
Тым часам і світаць пачало. «Сябры, напэўна, ужо выспаліся,— думае ўдовін сын.— Трэба ім яшчэ раз аб сабе напомніць».
Зноў кажа ён Цуду-Юду:
— Цары-каралі ваююць і то перадых маюць. Давай мы яшчэ і трэці раз перадых зробім. А тады будзем біцца да канца.
Цуда-Юда таксама аслабеў.
— Добра,— кажа,— давай перадыхнём.
Зняў удовін сын бот з левай нагі і шпурнуў яго ў хатку.
Даляцеў бот да хаткі і растрыбушыў яе да самых падвалін. Усхапіліся з пасцелі яго сябры, бачаць — поўны кубак крыві з нажа нацякло...
— Ну,— кажуць,— відаць, дрэнна нашаму таварышу, калі так.
Схапілі яны свае булавы ды кінуліся на калінавы мост.
Убачыў іх Цуда-Юда і аж скалануўся:
— Ах, удовін сын, цяпер я ведаю, чаму ты перадыху прасіў ды бот з левай нагі кідаў! Перахітрыў ты мяне...
Як ухапіліся сябры ўтрох малаціць ЦудуЮду з усіх бакоў, дык той не ведае, на каго і нападаць.
Збілі яны і астатнія тры галавы. Тут ЦудуЮду і канец прыйшоў.
Узяў тады ўдовін сын сонца і месяц ды павесіў на неба. I адразу святло па ўсёй зямлі пайшло. Выбеглі людзі на вуліцу, радуюцца, цешацца, на сонцы грэюцца...
Вярнуліся сябры да бабулі, збудавалі ёй новую хатку, лепшую, чым была, і парашылі крыху адпачыць перад дарогай.
Царскі і купецкі сыны спяць, гуляюць, а ўдовін сын усё думае: Цудаў-Юдаў болып няма на свеце, але ж засталіся яшчэ іх жонкі— ведзьмы. Каб не нарабілі яны бяды якой!
Пакінуў ён сяброў, а сам пераапрануўся і пайшоў у палацы Цудаў-Юдаў.
— Ці не трэба вам парабка? — пытаецца ў ведзьмаў.
— А трэба,— адказвае старэйшая ведзьма.— Мы ж цяпер асірацелі: няма каму рабіць. Усіх трох мужыкоў нашых удовін сын пазабіваў. Ды нічога — і мы яго са свету звядзём!
— А як жа вы яго зведзяце? — пытаецца парабак.— Ён жа, відаць, вельмі дужы.
— У яго сіла, а ў нас чары,— кажа жонка малодшага Цуды-Юды.— Вось будзе ён са сваімі памочнікамі ехаць назад, у сваё царства, дык я на дарозе крыніцай разліюся: нап’юцца яны вады — і капцы ім.
— А калі гэта не паможа,— кажа жонка сярэдняга Цуды-Юды,— дык я салодкай яблыняй зраблюся. З’ядуць яны па яблыку — і больш не захочуць...
— Вы зробіце тое,— кажа жонка старэйшага Цуды-Юды,— без чаго яны могуць і абысціся.
А я прыдумала лепш: на сто вёрст квяцістым лугам рассцялюся. А збоку цяністую вярбу пастаўлю. Будуць яны ехаць, захочуць коней на лузе папасвіць, а самі пад вярбой адпачыць. Як лягуць, дык і не ўстануць. А конь калі скубне тры разы травы з таго лугу, дык і яму больш не жыць...
Удовінаму сыну толькі гэтага і трэба было. Дачакаўся ён ночы і, як паснулі ведзьмы, пакінуў палац ды бягом да сяброў.
Назаўтра чуць свет пайшлі яны на зялёны луг, палавілі коней Цудаў-Юдаў. Удовін сын сеў на каня дзевяцігаловага Цуды-Юды, купецкі — на каня шасцігаловага, а царскі — на каня трохгаловага Цуды-Юды. I паехалі ў сваё царства.
Едуць яны палямі, едуць барамі, даязджаюць да крыніцы. I тут царскаму сыну і купецкаму так піць захацелася, што вытрымаць не могуць.
Удовін сын кажа:
— Вы ўсё ж людзі не мужыцкага звання. Пачакайце, я вам сам вады прынясу.
Саскочыў ён з каня, падышоў да крыніцы і давай біць яе булавою. Збіў так, што адна гразь ды кроў засталіся.
Сябры ледзь не плачуць:
— Навошта ты гэта зрабіў? Мы ад смагі паміраем...
— He крыніца гэта,— кажа ўдовін сын,— а наша здрада.
Сеў ён на каня, і паехалі далей.
Пад’язджаюць да яблыні. I такія на ёй яблыкі растуць — чырвоныя ды румяныя, самі ў рот так і просяцца.
Кінуліся таварышы да яблыні, а ўдовін сын спыніў іх:
— Пачакайце! Вы ўсё ж людзі панскага звання — я вам лепш сам яблыкаў нарву.
Падышоў ён да яблыні, ударыў булавою — тая адразу павалілася і завяла.
— Навошта ты гэта зрабіў? Мы ж бы хоць па яблычку з’елі...
— He яблыкі гэта, а смерць наша,— кажа ўдовін сын.
Паехалі далей. Пад’язджаюць да квяцістага лугу. Убачылі вярбу цяністую, і так усім спаць захацелася — рады няма. А коні аж капытамі зямлю б’юць — да квяцістай травы рвуцца.
Спыніў удовін сын каня:
— Пайду пагляджу, ці можна коней на гэтым лузе пасвіць.
Падышоў да вярбы ды як пачаў яе булавою дубасіць, дык луг адразу і засох, ад вярбы адны косці засталіся.
— Ну, вось бачыце, якая гэта вярба і які луг,— кажа ён таварышам.
Пераехалі сухі луг і спыніліся начаваць у зялёнай дуброве. Коней пасвіцца пусцілі, а самі павячэралі ды ляглі спаць. Тры дні і тры ночы спалі. А як прачнуліся, удовін сын кажа сябрам:
— Тут ужо царства наша недалёка. Едзьце сабе дадому адны. A то вашы бацькі даўно чакаюць вас. У мяне ж бацькі няма. Я яшчэ па белым свеце пагуляю.
Развітаўся ўдовін сын з сябрамі і паехаў па белым свеце гуляць.
Ці доўга ён ездзіў, ці нядоўга,— прыязджае да цара Пастаянца. А той цар быў з адным бокам, з адным вокам, з адною нагою, з адною рукою, палавіна галавы і палавіна барады. I вельмі любіў ён коней.
Убачыў ён каня ўдовінага сына і кажа:
— Давай навыперадкі пабяжым вакол палаца. Калі я цябе выпераджу — забяру твайго каня, а калі ты мяне — аддам табе сваё царства.
Падумаў удовін сын: «Не можа быць, каб аднабокі і аднаногі цар выперадзіў мяне». I згадзіўся.
Кінуліся бегчы. Удовін сын і трох крокаў не зрабіў, а аднаногі цар ужо тры разы вакол палаца абабег...
Забраў цар Пастаянец каня ўдовінага сына і паставіў у сваю стайню.
Удовін сын ледзь не плача: шкада каня. Пачаў ён прасіць у цара:
— Якую хочаш службу саслужу табе — аддай каня!
Падумаў цар Пастаянец і кажа:
— Жыве ў трыдзевятай зямлі, у трыдзесятым царстве баба Каргота. Ёсць у яе дванаццаць дачок, як адна: волас у волас, голас у голас, твар у твар. Дом бабін высокім частаколам абгароджаны, і на кожнай частаколіне чалавечая галава тарчыць: гэта ўсё тыя, што ў сваты да бабіных дачок прыходзілі. Толькі адна частаколіна вольная. Дык вось: калі ты высватаеш за мяне малодшую дачку бабы Карготы,— вярну табе каня.
Падумаў удовін сын: калі не згадзіцца,— не бачыць яму каня як сваіх вушэй. А калі згадзіцца, то, можа, і без галавы застанешся, а можа, і з галавою і з канём.
— Добра,— кажа ён цару.— Пайду ў сваты.
Ідзе ён, ідзе, бачыць — бяжыць чалавек па моры, як па мосце. Загледзеўся ён на бегуна.
— Добры дзень табе, Марскі Бягун!—прывітаўся ён.
— Добрага здаровейка, удовін сын! Куды ідзеш, куды дарога твая вядзе?
— Іду да бабы Карготы сватаць яе малодшую дачку за цара Пастаянца.
— Вазьмі і мяне з сабою. Я табе не лішнім буду.
— Хадзем.
Ідуць удвух. Бачаць — чалавек адным вусам млын трымае, што на дванаццаць камянёў меле, а другім воблака ў небе падпёр.
— Добры дзень табе, Вусач!
— Добрага здаровейка, удовін сын! Куды ідзеш, куды дарога твая вядзе?
— Іду да бабы Карготы сватаць яе малодшую дачку за цара Пастаянца.
КНІГІ ОНЛАЙН
