Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня
Памер: 496с.
Пецярбург 2003
варункі й у будучыні запрапануе капіталізму найлепшую глебу. Неэўрапейскія краіны ня змогуць, згодна з тэорыяй мадэрнізацыі, правесьці індустрыялізацыю й забясьпечыць разьвіцьцё капіталістычнае гаспадарчае сыстэмы, калі яны не правядуць ува ўсіх галінах грамадзтва эўрапеізацыі.
Зь цягам часу, аднак, некаторыя з вышменаваных пастулятаў былі зьняпраўджаны або, прынамсі, моцна пахісьнены. Пераадоленьне аднабаковасьці ўсёй канцэпцыі адбывалася за кошт гранічнай увагі да лякальных адметнасьцяў, якія, як выявілася пасьля, могуць мець унівэрсальнае значэньне для разгляду ўсясьветна-гістарычнага пашырэньня эўрапейскага мадэрну (ход ідзе, рэч ясная, пра гістарыязафічнае, а не храналягічнае разуменьне мадэрну). У выніку было вылучана паймо запозьненага не(заходне)эўрапейскага грамадзтва (nachkommende (spdtentwickelte) aufier(west)europaische Gesellschaft) із сваім пералікам адметных рысаў.
Мадэрнізацыя ў Заходняй Эўропе пачыналася з сацыяльнае мадэрнізацыі (г.зн. ізь зьнікненьня клянавае сыстэмы й уздыму самакіраваных местаў) і з культурнае мадэрнізацыі (г.зн. з Рэнэсансу й Рэфармацыі). Палітычная мадэрнізацыя (г.зн. буржуазная рэвалюцыя) адбывалася адно пасьля, а эканамічная мадэрнізацыя (г.зн. індустрыйная рэвалюцыя) была апошнім вязьмом у гэтым ланцугу.
Беларусь была краінай ня толькі “запозьненай”, але і актыўна калянізаванай, і таму тут памер нацыянальнае трагедыі (што паказвае фактура Багушэвічавага твору} набыла мадэрнізацыя ў абсягу сацыяльнае сыстэмы. Яна азначала, што сацыяльныя групы адасабляюцца ад сваяцкіх (якія ўлучаюць усе іхныя функцыі, дарма што яшчэ й не артыкулююцца залежна ад пэўнай функцыі й складаюцца з блізкароднасных хаўрусаў) і гуртуюцца ў функцыянальна артыкуляваныя дамэтныя калектывы, далей, што функцыянальныя артыкуляцыі, унівэрсалізм, інструмэнтальны рацыяналізм etc. паступова інстытуталізуюцца, ператвараючы рэгіянальную супольнасьць з замкнёнай селавой грамады ў адкрытае высака урбанізаванае рэгіянальнае грамадзтва.
Вось жа мадэрнізацыя беспасярэдне закранае пяць базавых абсягаў кажнага грамадзтва: (1) сям’ю, (2) рэгіянальную супольнасьць, а наймя сёлы а месты, (3) калектыў, (4) сацыяльныя столкі, (5) нацыю й міжнацыянальныя дачыненьні. Таму мадэрнізацыю ў сацыяльным вымеры належыць разглядаць як (1) мадэрнізацыю сям’і і як структурную зьмену ад патрыярхальнай да традыцыйнай “мадэрнай” сям’і; (2) мадэрнізацыю сёлаў а местаў як зьмяншэньне селавых элемэнтаў у сёлах і павелічэньне месцкіх у местах; (3) мадэрнізацыю калектыву як працэс, падчас якога ён усё болып адасабляецца ад сям’і й свайні й удасканальваецца ў бок дамэтнай арганізацыі; (4) мадэрнізацыю сацыяльных столак у сэнсе новых формаў аплаты працы, што пры вызначэньні пазыцыі індывіда ўсярэдзіне калектыву пачынае выконваць усё важнейшую ролю ў сэнсе ўзьнікненьня дынамікі няроўнасьці паміж размавітымі сацыяльнымі столкамі й у сэнсе павелічэньня сацыяльнае мабільнасьці; (5) мадэрнізацыі дзяржавы як суцэльнага працэсу, пры якім гістарычна ўзьніклая супольнасьць, што валодае большым ці меншым ступенем этнакультурнае й моўнае гамагеннасьці. імкнецца ініцыяваць заснаваньне собскае нацыянальнае дзяржавы.
НА ПАРОЗЕ “ЭТНА-КУЛЬТУРНАЕ МАДЭРНІЗАЦЫІ”
Беспамылкова ўхопліваючы сымптомы сучаснасьці, Багушэвіч заразом намагаўся не адступаць ад праўды жыцьця. Гэткая праўда жыцьця была ў тым, што стан этнічнае самасьвядомасьці актуальнага лірычнага суб’екту быў парогавы. Гэта азначае, што, напрыклад, Мацей Бурачок быў ужо не ліцьвінам, але яшчэ не “беларусам”: ён быў тутэйшым. Кзнлчэньне “тутэйшы” становіць сабой сярэдняе вязьмо ў гэтым ланцугу кансэквэнтнае этнакультурнае трансфармацыі (ліцьвін—тутэйшы—’’беларус”). У “тутэйшым”, выходзячы з дадзенага гарызонту досьведу, “памёр” ужо ліцьвін, але яшчэ “не нарадзіўся” “беларус”.
“Беларусь”, “беларусы” што да Багушэвічавага наратара існуюць не ў сынхраніі, а ў дыяхраніі, для яго гэтая справа па344
куль не стаіць на парадку дня. Прычым, адсутнічае сам імпэратыў ападыктычнага ператварэньня “тутэйшага” ў “беларуса” й застаецца надзвычай істотная магчымасьць пярэйсьця “з тутэйшага ды ў палякі!”. Больш за тое, наратар Багушэвіча насамрэчнічога няведаеаб “Беларусі”. “Беларусь” для яго — нешта абсалютна непрадметнае, таму што яна знаходзіцца ў поўнай кампэтэнцыі аўтара, місія якога й палягае, за вялікім рахункам, у прапагандаваньні міту “Беларусь” як аднэй з мадэляў магчымае рэальнасьці.
Вось жа, парогавы стан фармуе не пазытыўную, а нэгатыў//утоэтнічную ідэнтыфікацыю суб’екту: ён ужо не паляк—маскаль—жыд—нсмец (уўяджд што жмудзінаў, адных з продкаў сучасных летувісаў, для Мацея Бурачка як бы агулам не існуе, дарма што ён — насельнік паўзьмежжа, дзе сутыкаюцца перадусім беларуская й летувіская, кажучы сучаснымі тэрмінамі, этнакультурныя стыхіі; парадокс сытуацыі, магчыма, у тым, што для жмудзіна ён сам спантанны, калі так можна сказаць, калянізатар, што імпліцытна артыкулюецца ў формуле нашае народнае мудрасьці: На Жмудзі й куры людзі, але яшчэ не “беларус”. Ня выключана, што беларусам менавіта яму, Мацею Бурачку, так ніколі й не наканавана будзе стацца — тыя мясьціны, спасярод якіх праходзіць жыцьцё лірычнага суб’екту, Вільня, Рыконі, Кіяны — цяпер ня маюць фактычна нічога супольнага зь беларускасьцяй.
Этнічная палітра толькі гэтым, аднак, не высіляецца. Разгляданы корпус тэкстаў даносіць да нас паказальныя характарыстыкі іншанацыянальнае прысутнасьці ў прыроджаных прасьцягах асяленьня “беларуса”. Маскаль, напрыклад, абачаны вачыма лірычнага суб’екту,— гэта агрэсіўная іста, якая нярэдка прыносіць з сабой ліха (прыгадаем народнае: змаскалёмдружы, але камень за пазухайдзяржьі). Наратар Багушэвіча троху лякаецца маскаля:
Маскалі ж у вёсцы яшчэ не паснулі, Праляці ж, кабыла, каб яны ня чулі!
(Багушэвіч Ф. Творы. Менск, 1991. С. 35)
He такія ўжо й даўгія, але дужа інтэнсіўныя ўзаеміны з маскалём навучылі, што яго валей абыходзіць стараной (відаць, не выпадкова, што калі для беларуса людзёў сьвет, то для маскаля людей тьма). Сутыкненьне ж з маскалём немінуча вястуе глум а зьдзірства:
А маскалі цягнуць мяне, як сабакі.
Білі, білі ў плечы, пацягнулі гдзесыді...
(Багушэвіч Ф. Творы. Менск, 1991. С. 79)
Раўнейшае стаўленьне назіраецца да паляка. Сам зь сябе ён фігуруе рэдка, таму што ў сьведамасьці лірычнага суб’екту ўсё яшчэ захоўваюцца рудымэнты даўнейшае схемы гіерархічнае стратыфікацыі Рэчы Паспалітай: калі для яго паляк — гэта “пан”, то для паляка ён— “мужык’\
Давялося ж і мне быць на велькім судзе, На акружным судзе, гдзе усе ў грамадзе: Мужыкі і паны, маскалі і жыды...
(Багушэвіч Ф. Творы. Менск, 1991. С. 24)
Ня столькі ад “пана” церпіць лірычны суб’ект, колькі ад рэпрэсіўнага апарату расейскай каляніяльнай адміністрацыі й ягоных ананімных інстытуцыяў. Дый сам “пан” у гэтым кантэксьце набывае ня толькі сацыяльную, але й нацыянальную дыстанцыю. Зрэшты, сытуацыя борзда адмянялася — расейская каляніяльная палітыка пасьля здушэньня паўстаньня 1863 г. прадугледжвала, як ведама, карныя захады й у дачыненьні да абшарнікаў з карэнным паходжаньнем, так што ў Заходняй Беларусі канца XIX стагодзьдзя абшарніцкія землі пераходзілі ў расейскую собскасьць. Таму “пан” у Багушэвічава наратара — участых сынонім іншамоўнага калянізатара й дэнацыяналізатара, уладальніка зайздросных дабротаў сьвету, валадара гэтай паняволенай зямлі, або ягонага памагатага зь мясцовых рэнэгатаў. Стаць “панам” азначае перастаць быць самым сабой, зрадзіць запаветы свае зямлі.
Успрыняцьцё ж жыда лірычным суб’ектам зьдзіўляе сваёй неадназначнасьцяй. Яно ў вялікай меры настраёвае, кантэкстуальнае, сытуацыйнае, афэктыўнае. Багушэвічаў наратар чыста аглужджаны тым, што такая ж самая бяспраўная людзіна, як
і ён, жыд можа дасягаць істотнага прасоўваньня па сацыяльнай лесьвіцы. Таму, назіраючы сацыяльны посьпех жыда, актуальны наратар прынучаны міжволі адмаўляць паставу зацятасьці й непрыйма, якую абслугоўваюць quasi-аргумэнты накшталт зьвінаваньня жыда ў ашуцы, празе нажывы, хрыстапрадаўстве etc., на карысьць паставы перайманьня надзвычай каштоўнага досьведу інтэрактыўнасьцій сацыяльнае мабільнасьці: Добры жыд! Хоць грошы любе, А згубіць зусім — ня згубе.
Каб такі нам пан зыскаўся. To б сьвятым ён называўся.
(Багушэвіч Ф. Творы. Менск, 1991. С 83)
МОЎНЫЯ ГУЛЬНІ
“In der Sprache beriihren sich Erwartung und Erfullung” (Wittgenstein L. Philosophical Investigations. Oxford, 1967. S. 131). Гэтае выказваньне Людвіга Вітгенштайна неўспадзеўкі высьведчвае сваю глыбіню ў зусім, здавалася б, нечаканай пэрспэктыве. Ідзецца пра зьдзейсьненую самым Багушэвічам ідэалягічную правакацыю: дзеля яго й пасьля яго беларускі нацыяналізм стаецца par exellence моўным. Можна пайсьці далей і сьцьвердзіць, што аўтарам “Дудкі беларускай” у падтэксьце былі сфармуляваны тры субстанцыйныя вэктары антыкаляніяльнага мысьленьня, на якія пасьля так ці інакш абапіраццамуць за рэдкім выняткам усе “беларускія” нацыяналістычныя практыкі: (1) спадкаемнасьць!пераемнасьцьзь Вялікім Княствам Літоўскім; (2) каталіцкасьць (якая ў мякчэйшых рэалізацыях можа трансфармавацца проста ў непрыняцьцё, ці навет адмаўленьне маскоўскага праваслаўя з усімі вынікальнымі згэтуль насьледкамі); (3) л/ова(якая, гэткім парадкам, стаецца базысам нацыянальнага дыскурсу, своеасаблівай ідэалягічнай бацькаўшчынай).
Тэма мовы, барацьбы за мову, фікцыі мовы ў XX ст. набыла й мэтафізычнае гучаньне — згадаем, напрыклад, інсьпірава-
ную Ж.Дэрыдом “бітву за мову" (“Gemetzel an der Sprache”, “carnage de langue” (Derrida J. Randgunge der Philosophic. Wien, 1988. S. 315). He паспыталіся, адылі, жаднага адіначаньня тэзы, што, першае, “a monumentality alien to the spoken language” i, другое, “writing is a petrified language that lives an independent life”.
Такім чынам, y гістарычным вымеры мова (“першапаэзія народу”, словамі Гайдэгера) была аснаватворным складнікам паноўных дзяржаўных ідэалёгій. Таму так часта ў гісторыі беларускае слова ўспрымалася як антыўрадавае. Гэткая тэндэнцыя пракідаецца ўжо ў Лява Сапегі зь ягоным лятэнтным супрацівам цэнтралізатарскім памкненьням польскай кіраўнічай эліты. Пік жа зьявы назіраецца ў XIX ст. — дастаткова прыгадаць, які выбуховы запал неслі ў сабе “Мужыцкая праўда” Каліноўскага або паэтычныя творы Багушэвіча. Добры прыклад такой сытуацыі дае пачатак XX ст. і тыя рэдкія мамэнты, калі беларускае слова вырывалася з-пад імпэрскага кантролю ў другой палове XX ст.
КНІГІ ОНЛАЙН
