КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Хімічныя ператварэнні рэчываў пад уздзеяннем іанізуючых выпраменьванняў называюцца радыёлізам. Пры радыёлізе ўтвараюцца прадукты, якія маюць істотнае значэнне ў развіцці прамянёвай хваробы. Радыёліз мае тры стадыі: 1) фізічную, у час якой утвараюцца іанізаваныя, узбуджаныя і звышузбуджаныя малекулы (працягласць 10“І5-10~13 с ) ; 2) фізіка-хімічную, звязаную з пераразмеркаваннем залішняй энергіі паміж пашкоджанымі малекуламі (10 —10 с) ; 3) хімічную, на працягу якой актываваныя пра- дукты ўзаемадзейнічаюць паміж сабой і з акаляючымі малекуламі з утварэннем канчатковых прадуктаў радыёлізу і структурным пашкоджаннем біямакрамалекул (10 "-10 6 с). Разглядаюць прамое і непрамое дзеянне іанізуючых выпраменьванняў. Пад прамым дзеяннем разумеюць працэсы радыёлізу розных біялагічных структур арганізма, пад н е п р ам ы м — шкодны ўплыў на біялагічна актыўныя малекулы арганізма прадуктаў радыёлізу вады. Каля 65 % масы дарослага чалавека складае вада, таму верагоднасць іанізацыі малекул вады значна болыпая, чым іншых рэчываў у арганізме. Пры радыёлізе вады ўтвараюцца пераксідныя злучэнні, якія валодаюць моцнымі акісляльнымі і таксічнымі ўласцівасцямі. Яны лёгка рэагуюць з другімі актываванымі малекуламі. Радыёліз нізкамалекулярных структур клеткі (амінакіслоты, пурынавыя і пірымідынавыя асновы, нуклеатыды і нуклеазіды) вядзе да радыяцыйна-хімічных ператварэнняў макрамалекул бялкоў і нуклеінавых кіслот, іх структурных пашкоджанняў. Значную ролю ў працэсах радыёлізу адыгрываюць актыўныя прамежкавыя прадукты пераксіднага акіслення ліпідаў. Генетычныя пашкоджанні, выкліканыя іанізуючым выпраменьваннем, прыводзяць або да гібелі клеткі, або, калі клетка захавала здольнасць да размнажэння, да з’яўлення змененых нашчадкаў. Большасць гэтых зменаў шкодная для арганізма. Вялікія дозы апраменьвання арганізма выклікаюць змены ў генетычным апараце саматычных клетак і вядуць да развіцця вострай прамянёвай хваробы. Відавыя адрозненні ў радыеадчувальнасці арганізмаў маюць вельмі шырокі дыяпазон. Апраменьванне розных жывёл адной і той жа дозай пранікальнай радыяцыі выклікае розныя па ступені праяўлення паражэнні. Так, лятальная доза (50 % смяротных зыходаў) гама-прамянёў для марской свінкі — каля 5 Гр, для сабакі — 6, для пацука — 8, для труса — 12,5 Гр. Для чалавека сярэдняя лятальная доза складае 4+1,5 Гр. Дзеянне іанізуючых выпраменьванняў на арганізм залежыць не толькі ад дозы і віду выпраменьвання, але і ад лінейнасці перадачы энергіі, умоў апраменьвання і размеркавання паглынутай дозы ў арганізме, выбіральнага паражэння найбольш адчувальных органаў, функцыянальнага стану арганізма перад апраменьваннем, а таксама ад тэрміну апраменьвання. У болыпасці людзей востраь прамянёвая хвароба праяўляецца пры агульным аднаразовым апраменьванні дозай каля 1,5 Гр. Аднак пры сістэматычным апраменьванні чалавека малымі дробнымі дозамі гама-прамянёў прамянёвая хвароба ўзнікае толькі пры перавышэнні дапушчальнага парогу прамянёвага ўздзеяння. Так, калі дробныя дозы апраменьвання ў суме складаюць ад 0,05 да 0,25 Гр у месяц, то ўзнікае хранічная форма прамянёвай хваробы, якая развіваецца праз 1,5—3 гады ад пачатку апраменьвання. Пры дробным апраменьванні сабакі па 0,1 Гр на дзень гібель жывёлы наступае, калі агульная доза дасягае 50 Гр. Паміж дозай апраменьвання, выжывальнасцю і сярэдняй працягласцю жыцця існуе строгая залежнасць, звязаная с рознай pa- дыеадчувальнасцю асобных органаў і жыццёва важных сістэм, паражэнне якіх выклікае развіццё характэрных сіндромаў — крывятворнага, кішэчнага і цэрэбральнага. Крывятворны сіндром узнікае ў большасці сысуноў пры агульным апраменьванні ў дозах ад 5 да 10 Гр, кішэчны — ад 10 да 100 Гр, цэрэбральны— у дозе 150 Гр. Па ступені змяншэння радыеадчувальнасці асобныя органы і сістэмы ў межах аднаго і таго ж віду можна размеркаваць у наступным парадку: крывятворная тканка, кішэчны эпітэлій, ганады, эпітэлій скуры і суМкі хрусталіка, фіброзная тканка, храсток, косці, мышцы, нервовая тканка. Акрамя таго, у межах аднаго віду адрозніваюць узросгавую радыеадчувальнасць (больш устойлівыя палаваспелыя і нованароджаныя), полавую (самцы больш радыеадчувальныя) і індывідуальную (розная радыеадчувальнасць асоб адной і той жа папуляцыі). Паражальнасць клетак у значнай меры залежыць ад інтэнсіўнасці мітатычнага іх дзялення. 3 павышэннем узроўню абмену рэчываў радыепаражальнасць тканак узрастае. Эфектыўнасць паражальнага дзеяння радыенуклідаў залежыць ад хуткасці вывядзення іх з арганізма, г. зн. ад інтэнсіўнасці абмену рэчываў. Так, перыяд паўвывядзення з арганізма цэзію-137 у дарослых складае ад 70 да 140 сутак, у дзяцей — ад 20 да 50 сутак у залёжнасці ад узросту. Чым маладзейшы арганізм, тым хутчэй ён ачышчаецца ад радыенуклідаў. Пры фракцыяніраваным апраменьванні, якое магчымае ў рухомых фарміраваннях грамадзянскай абароны ў час перыядычных выратавальных і аварыйна-аднаўленчых работ у ядзерным ачагу, біялагічная эфектыўнасць радыяцыі зніжаецца. Гэта звязана з тым, што пашкоджанні, якія ўзнікаюць у арганізме, паступова знікаюць, пачынаючы з чацвёртага дня пасля апраменьвання. Рэпарацыя пашкоджанняў генетычнага рэчыва клеткі ажыццяўляецца спецыяльнай сістэмай ферментаў, эфектыўнасць якой вызначае індывідуальную радыеадчувальнасць арганізма. Хуткасць аднаўленчых працэсаў складае 2,5—3 % у суткі ў залежнасці ад дозы апраменьвання. На працягу першага месяца аднаўляецца да 50 % пашкоджанняў. Аднак каля 10 % пашкоджанняў, выкліканых пранікальнай радыяцыяй, маюць незваротны характар. Пры доўгім апраменьванні біялагічны эфект праявіцца прыкладна ад паловы атрыманай сумарнай дозы. Замежныя спецыялісгы лічаць, што доза ў 0,01 Гр ад знешняга ці ўнутранага апраменьвання здольная скараціць працягласць жыцця чалавека на тэрмін ад 20 гадзін да 5 дзён. Доза ў 4 Гр можа выклікаць гібель 25 % апрамененых на працягу 6 тыдняў, калі своечасова не аказаць ім паўнацэнную медыцынскую дапамогу. Пры тых жа ўмовах за месяц можа загінуць 50 % апрамененых ад дозы 6 Гр, 75 % — ад дозы 8 Гр, 100 % — ад дозы звыш 10 Гр. 2.8.5. Беспарогавыя і парогавыя дозы апраменьвання Міжнародная камісія па радыяцыйнай ахове (МКРА) устанавіла наступныя дапушчальныя дозы знешняга апраменьвання за год для людзей, якія па службовай неабходнасці маюць справу з іанізуючымі выпраменьваннямі: 0,05 Гр — пры апраменьванні ўсяго цела, 0,75 Гр — для рук і ног, 0,3 Гр — для скуры, 0,15 Гр — для вачэй. Для астатняй часткі насельніцтва гранічныя дозы зменшаны ў 10 разоў. У аварыйных і крытычных становішчах гранічныя дозы пры аднаразовым апраменьванні (за 3—4 сутак) могуць быць да 0,5 Гр, а пры шматразовым (за 10—30 сутак) — да 1 Гр. Пры такіх умовах вострага захворвання ў чалавека не ўзнікае. Рэкамендацыі МКРА аб дапушчальных дозах апраменьвання грунтаваліся на ўяўленнях аб парогавым дзеянні іанізуючага выпраменьвання. Паводле гэтых уяўленняў, шкодныя вынікі могуць выявіцца толькі пры перавышэнні ўстаноўленых парогавых доз. 3 1977 г. МКРА прыняла новы падыход да гранічна дапушчальных доз, які заснаваны на ўяўленні аб беспарогавым дзеянні іанізуючага выпраменьвання ў адносінах да спадчынных і, часткова, саматычных рэакцый. Да саматычных рэакцый адносяць пострадыяцыйныя эфекты, якія адзначаюцца непасрэдна ў апрамененай асобы, а да спадчынных — якія праяўляюцца ў яе патомстве. Адрозніваюць верагоднасныя беспарогавыя (спадчынныя, анкагенныя) і парогавыя эфекты, якія ўзнікаюць пасля перавышэння дапушчальных доз. У працэсе дзялення ядраў урану ці плутонію ў рэактары АЭС узнікае і накопліваецца каля 200 разнавіднасцей радыенуклідаў, якія з’яўляюцца ізатопамі больш чым 30 хімічных элементаў з перыядам паўраспаду ад 30 с да 30 гадоў. Болыпасць з іх выпраменьваюць бэтаі гама-прамяні. Несумненна, што пэўная роля ў забруджванні навакольнага асяроддзя належыць атамным электрастанцыям, якія выкідваюць у атмасферу радыеактыўны трыцій і крыптон, накопліваюць радыенукліды стронцыю, цэзію, ёду і іншых элементаў. Лічыцца, што пры нармальнай рабоце АЭС апраменьванне насельніцтва ўзрастае да 0,54 % ад гадавой дозы прыроднага фону (500 мбэр). Апраменьванне насельніцтва Зямлі адбываецца ў асноўным за кошт васьмі радыенуклідаў: вугляроду-14, цэзію-137, цырконію-95, рутэнію-106, стронцыю-90, цэрыю-144, трыцію і ёду-131. Пасля выпрабаванняў ядзернай зброі і выпадзення глабальных ападкаў утрыманне радыенуклідаў на паверхні Зямлі значна ўзрасло. Толькі колькасць цэзію-137 і стронцыю-90 павялічылася ў 1,6 раза і ацэньваецца адпаведна ў 0,1—0,03 і 0,003—0,0004 Кы/км2 . Самай высокай лятучасцю сярод пералічаных вышэй радыенуклідаў валодаюць цэзій і ёд, якія ў аварыйных выкідах АЭС аказваюць найбольш істотнае ўздзеянне на навакольнае асяроддзе. Лічыцца, што ў выкідах чацвёртага энергаблоку Чарнобыльскай АЭС доля актыўнасці ёду-131 складала 20 %, цэзію-137 — 13, цэзію-134 — 10, стронцыю-90 — 4 %, доля астатніх радыенуклідаў — ад 2 да 5 %. У сувязі з кароткім перыядам паўраспаду радыенуклідаў ёду перыяд ёднай небяспекі пасля чарнобыльскай катастрофы працягваўся ўсяго да 1,5—2 месяцаў. Цэзіевая ж небяспека будзе працягвацца яшчэ шмат гадоў. Паводле прагнозаў, доза на бліжэйшыя 50 гадоў у зонах інтэнсіўнага выпадзення радыенуклідаў будзе складацца са знешняга (15 %) і ўнутранага (85 %) апраменьвання. Унутранае апраменьванне складаецца галоўным чынам з радыенуклідаў ёду (2,5 %), цэзію (79 %), стронцыю (3,5 %), якія могуць пранікаць у арганізм чалавека па харчовым ланцугу. Пры перапрацоўцы немагчыма поўнасцю выдаліць іх з ежы. Пры перагонцы малака, забруджанага радыенуклідамі, частка цэзію застаецца ў масле (1—2 %), смятане і сырах (10 %), тварагу (20 %) і каля 70 % ідзе ў адходы вытворчасці. У сувязі з інтэнсіўным развіццём ядзернай энергетыкі перавышэнне дапушчальных доз апраменьвання, рэкамендаваных МКРА, можа адбывацца і ў будучым — пры аварыях і стыхійных бедствах з разбурэннем ядзерных рэактараў АЭС і выкідам вялікай масы радыенуклідаў у навакольнае асяроддзе. Выкарыстанне ядзернай зброі ў войнах паміж дзяржавамі ў наш час малаверагоднае, бо гэта пагражае ўзнікненнем ядзернай зімы на ўсіх кантынентах і тоіць небяспеку для жыццядзейнасці ўсяго чалавецтва.