Aurea mediocritas
Кніжна-пісьмовая культура Беларусі: Адраджэнне і ранняе барока.
Іван Саверчанка
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 319с.
Мінск 1998
Сматрыцкі. "Копія ліста да айца Кірылы, патрыярха канстантынопальскага (Дзермань, 1627)
АПОЛЛШ
Аполбгін Кг^кн
ДмЛЯГТХ>ЛГЬ^ГН<НЛ1^ A^W
По Ші’НЛГА 34ft 6f ДбОб^ д^О£4яон, •
^KOjlOT^f 4fJj»4B^H6f 3 cSmMO34H4AV «АПШ
Пр Отлпг Х^ЮЫШН
Досто^мяга ПМОСЬПШ *
П°Д ЦмлХшіНСТЬО QfT^HWAriV Цлггрл^н h^^t^^tlTIHOnOAtKOrCVf ЗбМК/lorW б fcacciH П^, о^л н Цаіты^, С^АМ п НІЦ)Л\гЬнН{ ДЖ'І н ПО Шк ЧАП
. ЗНЛН^Ьмт/нГА,
й ДоД.р&^ НЛ ЖАДАНІ МПЫГНХЧ ПоД;Ш4А 2* Г<Ш H16 Н По$ао/"(Л1 ^ГПА^ШП 4^0I^ЖI СіцУкбН fCCtUHlKO, ^^^Аі^ ?P7S. XjTfo^™
А ЯШГІУІсДд^^Кн/МцД/fif^TA, 7 ДНА.
Ананімная Апалея Апалогіі (Альбоў, 1628), у якой узнаўляюйца падзеі Кіеўскага сабора 1628 года
Мялет Сматрыцкі. “Эктэзіс" (Альбоў, 1629)
ik» > W^xVscSe
^>'=4
O;PRZECIW APOLOGIEY
Д/ 'v< PsALM, с X F111. 4
^" ^*?™0* ПІ?^’ 5 М? *П0іф |І0ЛЛ_ріАа£і' :^аС>Сс ^гжм^Мтй vtM Ьдгзо w f^jsab wohIX 10665 | ^** ’
чбХхй ktora wydaF Mekty Smotrzysky /niestu^ i’PW^ fznieCerkiev Ruska privostarna vnicy ЙхЭ poma^iaiac Hzrdh y Schifma» dlJnie ktorych Scribentov.
SSft W рогуюф prjygotowaity y pobany:
Ж f s z £ z
*^ Wiekbnftp w i^Xrfrusit Orca /
^ANDRZEIA MVZYLOWSKIE’J
;іс?м Protopop^ X: Stuckie0 y Kopylskie*.
v^VOrnForvaHo iv Kohi/
V4 4 > ь д WCXsC ^’С *' ^ х* * ' ^ Y* W’
XX W ^XxK WA< * X r. k1 W W’ W «1 w ms 2 *
Андрэй Мужылоўскі. “Антыдотум" (Вільня, 1629)
‘К "■ tryJt™ 'fri, /&??,.
prjy 2tf de pogtjcbowym prjewte^
йкл
$
bobry#owic£AW
E^ISKOPA MSCISLAWtfeh
ORSZAN: MOHILOWSKIES Archimandryty WilensFiego, wCcr. kwi Bratekiey Vilen: zeyscra Dacha SRoku 163^. Aprilisp, dma.* *
P 1( Z E Z
Afucccfwrd йўо/ГОІскЬгкда w Й0дч Фуса
SYLWESTRAKOSSOVA
^
IW:
^ ^ i^l Drufow4no wWilittc/ ^0?« )W»
t §W₽31 Ф«Ф«ЖФ»Ф^ ^ІФПфіФйФМФ* НЙ ^ІФЙ^ФІ
Сільвестр Косаў. “Херубін (Вільня, 1635)
^А
:^ ЛЛЬКО HOKA. ^ kotonhob пегцн Hg ^tvk Саашжннкшлл'к Подаалла &CUMH СЛКРЛМбНТАХЛ Алеолк
, ТЛЙНОХ.
ПлСУНОД^ ПолС&ТНОЛ*! 6 КгОСПДГДІЛЛОМІ Грд^ Могнл<а4. Гокі/ Бжіго, дуло, М^д ОкТСО,Ш Д«А. W Л|А606ДНМ ^W Пр&(Д( кндго $ГО'М лтн : Гогподннд Оцд.
ОгЛввОТГЯ КОСОП НатГча блпл ІЦггн:СЭ^шд: н Жегн^ Тішршніго мдтін Кжж Мн»опмнта Кжігкд : # ГдАКЦКДГО №&"A f ОГГІН . Потойіііртогожі вД^КІ П«дды.
Потрті ■ТгП9Г|дфі»<МоНАГТЫр СЭгіріжн тмндго К^чгнпгког^Тю^. кдддг a .
Сільвестр Косаў. “Дыдаскалія" (Куйсін, 1652)
Антрапалогія і этыка
193
Тогда душн святых муснш нспустнтн, егда прмйдет твон врата ськрушнтн*.
Праўда, у беларускай літаратуры эпохі Адраджэння паўстала палеміка вакол праблемы ўваскрэшання душаў і часу набыцця імі Нябеснага Царства. Пісьменнікі, што прытрымліваліся пазіцый артадаксальнага Праваслаўя, вучылі: душы праведнікаў у адрозненне ад грэшнікаў ужо да Суднага дня, літаральна з моманту смерці цела, атрымліваюць нагароду і трапляюць у рай. Гэтыя ідэі развіваў таксама М.Сматрыцкі ў творах “Антыграфі' [342, 57—65 адв.], “Апалогіі і “Аб шасці адрозненнях...”. Крытыкуючы апанентаў, Мялет у сваіх доказах абапіраўся на шматвяковую традыцыю — меркаванні пра гэта Яна Златавуснага, Васіля Вялікага, Рыгора Ніскага, Афанасія Вялікага, Рыгора Багаслова, Яна Дамаскіна, Кірылы Ерусалімскага, Епіфанія (Ерес. 78), Амброжыя (Comm, in Thessal), Ераніма (Epist. XXIV ad Marcellam, de obitu Leae), Аўгустына (Lib. meditat. cap. 22), a таксама спасылаўся на царкоўныя песняспевы, што змяшчаліся ў Мінеях, Трыёдах, Актоіхах.
Нетрадыцыйныя погляды на ўваскрэшанне душаў выказваў С.Зізаній. Ен найперш не пагадзіўся з ідэяй прыватнага суда над душамі праведнікаў. Суд, паводле ягоных слоў, адбудзецца адначасова для ўсіх: “Внднш, нж не по едннком Суд н заплата бывает, але всем едного часу” [59, 9], Да таго ж моманту душы і праведнікаў і грэшнікаў знаходзяцца ў адным месцы, побач. У “Казанні” і ў ‘ Каментарах да Нікейскага Сімвала веры”** С.Зізаній таксама заявіў: у Судны дзень уваскрэснуць не толькі душы памерлых, але й іхныя целы. Тых жа, хто не пагаджаўся з ягонай думкай, ён назваў
* Верш з КіеваМіхайлаўскага зборніка. Цыт. паводле публ.: ІЦеглова С.А. Вйршй празднйчные й облйчйтельные на арйан конца XVI—начала XVII е. СПб.. 1913. С. 61.
** Гэты твор С.Зізанія, на жаль, не захаваўся. Яго згадвае і цытуе апанент С.Зізанія вуніяцкі пісьменнік Шчасны Шаброўскі ў сваёй кнізе "Кукаль, які рассявае Стафан Зізаній у праваслаўных бажнійах Вільні" [372]. На пачатку XX cm. гэты твор Шч.Жаброўскага перадрукоўваўся і выданні: Памяткй полемічного пйсьменства кінця XVI і початку XVII cm / Вйдав Др.Кйрйло Студйнськйй. Львів, 1906. Т. 1. С. 13—30.
194
Раздзел 5
паслядоўнікамі “ерэтыка Маніхея” [59, 14], Вучэнне С.Зізанія не знайшло шырокай падтрымкі; за сваю “арыгінальнасць” ён быў пакараны адлучэннем ад Царквы.
Паводле логікі чалавека XVI—XVII стст., менавіта пасля Суднага дня душы праведнікаў нарэшце здабудуць вечнае жыццё у Нябесным Царстве, грэшнікі ж будуць укінутыя ў Вогненную геену, або пекла, на бясконцыя пакуты.
Што да Нябеснага Царства, дык бальшыня пісьменнікаў XVI—XVII стст. трымаліся прыкладна такога ж азначэння, якое даў яму, абапіраючыся на біблейны тэкст (Адкрыццё Яна Багаслова 21, 1—4; 22, 1—6), І.Труцэвіч: “Несть <там> смертн, нн глада, нн жажды, нн болезнн, несть внны плачу, нн темностн, но вечный свет, непрестанный день, несть тамо слонца, нн луны, н не пременяют онн свонмн обхожденьмн дня н hoiijh... Несть тамо знмы, нн лета, но вечная весна ест. Тамо выну растут цветы, н вся тамо прекрасна н любезна суть. О сладчайшее н желателнейшее отчество Небесное! Ту седять Апостолн, тамо победнін песнн поют мученнцн, венчаються девственннцн, седят преславнім учнтеліе, радуються нсповедннцн, царствуют пророцн н патріарсн. Который язык возможет безмерное Царствія Небеснаго блаженство нзреіцн” [227, 22 адв.].
У адрозненне ад раннехрысціянскай апалагетыкі* ў нашай літаратуры фактычна не было дыскусіяў вакол Царства Божага. Найчасцей або паўтараліся шматлікія характарыстыкі з Бібліі — Старога і Новага Запаветаў, або на іх грунце ствараліся арыгінальныя, памайстэрску апрацаваныя экзэгетычныя замалёўкі. Вось узор адной з такіх літаратурных перлін: “Тамо <у Нябесным Царстве> всех веіцей ест нзобнліе — “Храннлшца его полна отрнгаюшія от сея во ону” (Псалтыр 143:13). Тамо утвержденный мнр — “Сядут людіе мон во красоте мнра н в вселеніпх упованія” (Ісая 32:18). Тамо всякнй род пшцн — “Н упіються от нзобнлія дому твоего н потоком пшца твоея напоніцн нх” (Псалтыр 35:9).
* Гл.: Свенцйцкая Н.С. Раннее Хрйстйанство: странйцы ucmopuu. М., 1988. С. 324. '
Антрапалогія і этыка
195
Тамо превелія свобода — ‘Торній Іерусалнм свобода ест, нже ест матн всем нам” (Да Галатаў 4:26). Тамо множество злата ест — ‘Трад от злата чнсто” (Адкрыццё Яна 21:18). Тамо преславнін обнтелн — “Коль добры домове твон Іакове н куіца твоя Інзранлю” (Лічбы 24:5). Тамо одры украшенын н мяккін — “Восхваляться преподобнін во славе н возрадуються на ложах свонх” (Псалтыр 149:5). Тамо непрестанное пеніе н радость — ‘Тлас радостн н спасенія в [кельях] праведных” (Псалтыр 117:15). Тамо несть зла, нн беды — “He прійдет тобе зло н рана не прблнжнться телесн твоему” (Псалтыр 90:10). Тамо ннчто же смердяіцее, но вся чнсто — “He нмать во град он ннчего же сквернаго внійтн” (Адкрыццё Яна 21:27). Тамо нмкто не может согрешатн — “Путь чнст н путь свят наречеться н не мннет туду нечнстый” (Ісая 35:8). Тамо жнвуіцын сынове Божін нарнцаються н суть — “Речегься нм: Сынове Бога жнваго” (Ісая 1:27). Тамо всн царіе — "Воцарятся co Агнцем Божінм н Агнец Божій с ннмй (Адкрыццё Яна 20:4). Тамо насладнм'ься всякаго блага — “Аз покажу тебе всяко благо” (Выхад 33). Тамо желаніе наше насытнться — “Насыіцуся, егда явнт мн ся слава твоя” (Псалтыр 6). Тамо всн ублажаютгься — “Блаженн жнвуіцін в дому твоем, Господн” (Псалтыр 83:5). О преблажен'ьное Отечество, лучшій ест день еднн во дворех твопх, паче тысяіц!” [227, 2 адв.—3],
Надзвычай істотны факт — знаёмства беларускіх мысляроў другой паловы XVI—сярэдзіны XVII ст. літаральна з усімі сатэрыялагічнымі дактрынамі, што калінебудзь існавалі ў краінах хрысціянскага свету. У творах нашых філосафаў нярэдкія гістарычнатэарэтычныя экскурсы, аналіз поглядаў папярэднікаў. Напрыклад, С.Косаў, гаворачы пра арыянаў, вылучаў ажно тры кірункі ўнутры гэтае рэлігійнафіласофскае плыні. Паводле слушных назіранняў С.Косава, пэўная група арыянскіх пісьменнікаў вучыла, што душы людзей па смерці цела гэтаксама паміраюць да ўваскрэшання; другія даводзілі: душы засынаюць і знаходзяцца ў гэтым сне да Суднага дня; урэшце, трэція абаранялі тэзіс, паводле якога душы — totalitar et in perpetuum, г. зн. поўнасцю рашчыняюцца, знікаюць, “здыха
196
Раздзел 5
юць як жывёлы”, цалкам пазбаўляючыся надзеі на ўваскрэшанне і выратаванне [295, 424], Аўтар “Экзэгезіса” падрабязна распавёў пра сатэрыялагічныя ўяўленні Аўгустына, Тамаша Аквінскага, Беларміна, нестарыянаў, македаніянаў, дыскарыянаў і манафелітаў. С.Косаў раскрыў сутнасць іхных поглядаў, выказаў свае крытычныя заўвагі і пярэчанні. Менавіта такія падыходы, з далучэннем шырокага кола крыніцаў, здабыткаў папярэдніх вучоных, прапанавалі ў галіне сатэрыялогіі і іншыя беларускія мысляры — С.Будны, С.Зізаній, П.Скарга, М.Сматрыцкі; іхныя трактаты, перасыпаныя сотнямі спасылак, напоўнены глыбокімі і рознабаковымі тэксталагічнымі апрацоўкамі твораў антычных і сярэднявечных аўтараў.
Сатэрыялагічная праблематыка заставалася актуальнай і ў эпоху Асветніцтва; яна адбілася ў творчасці Л.Кішкі, М.Карыцкага, Ф.Князьніна. У новай беларускай літаратуры таксама выразна чутно яе водгулле. Традыцыйныя ідэі ў гэтым часе, вядома, набылі іншую мастацкаэстэтычную афарбоўку. Прыклад таму — паэма “Новая зямля” Якуба Коласа, герой якой Міхал, развітваючыся з жыццём, ускліквае:
Але што ёсць там, за заслонай, За гэтай сцежкаю замкнёнай?
Паэт развязвае праблему замагільнага існавання душы ў характэрным для XX ст. ключы: спадзяванне на неба — дарэмнае, бессэнсоўнае; яно наўрад прынясе суцяшэнне:
Міхал крычыць і б’ецца ў страсе. Заслона чуцьчуць адышлася, Ен вочы цяжка размыкае — У руцэ рука чыясь другая, I вочы, поўныя пакуты, Да мутных воч яго прыкуты.
Зняможан цяжкім ён змаганнем, 3 глыбокім жалем, садрыганнем Ратунку просіць у людзей, У брата, жонкі і д
КНІГІ ОНЛАЙН
