Aurea mediocritas
Кніжна-пісьмовая культура Беларусі: Адраджэнне і ранняе барока.
Іван Саверчанка
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 319с.
Мінск 1998
Н Лет., ф. 19. N 60); Ісака Сірына (БАН Лет., ф. 19. N 63, 64); авы Дарафея (БАН Лет., ф. 19. N 61); Сімяона Метафраста (ДзГМ, Сінад. N 738/219); Каліста (БАН Лет., ф. 19. N 69; Вільня, блізу 1580; Вільня, 1616); Макара Егіпецкага (“Духоўныя гутаркі”. Вільня, 1627); Яна Мосха (“Ліманар”, блізу 1628); Піліпа Пустынніка (“Дыёптра”. Еўе, 1612; Куцеін, 1651, 1654); Яфрэма Сірына (БАН Лет., ф. 19. N 62); Сімяона новага Багаслова (БАН Лет., ф. 19. N 72); Фікарыя Святагорца (“Вертаград душэўны”. Вільня, 1620); Рыгора Дваяслова (БАН Лет., ф. 19. N 58, 59); Андрэя Кесарыйскага (“Тлумачэнне да Апакаліпсіса”. У перакладзе Л.Зізанія выдадзены ў 1625 у Кіеве); Іаана Балгарскага (“Шасціднёвік . ДзГМ, Хлуд. N 44); Антыёха (“Пандэкты”. Варш. НБ, BOZ сіт. 110); Мяфодзія Патарскага (“Адкрыццё”. Варш. НБ, BOZ сіт. 92. С. 231—259); Іпаліта, папы рымскага (НБ РБ, 091/4249); Арыгена (‘‘Слова пра камяні”); Максіма Грэка (НБ РБ, 091/4236, БЛКУ. N 378; БРАН, Дабр. N 32; БАН Лет., ф. 19. N 249; "Пра хросны знак . Вільня, 1588—1595); Ірынея (“Пакуты ’. РНБ, Q п. I. 72, арк. 8 адв.—9 адв.); Яўсебія (“Слова пра хаджэнне Яна Еірадцечы ў Пекла”. РНБ, Саф. 100, арк. 513—522).
У XVI—XVII стст. у нашым гаспадарстве былі добра вядомыя творы Андрэя Крьшкага, Філона Александрыйскага, Юстына, Тацыяна, Афінагора, Тэафіла, Клімента Александрыйскага, ПсеўдаДыянісія Арэапагіта, Ісідора Пелусіёта, Феадарыта Кіпрскага, Афанасія Александрыйскага, Ніла Сінайскага, Феафілакта, Дыдыма Александрыйскага, Рыгора Пісіды, Тэадора Студыта, Рамана Мілагучнага, Іосіфа Песняпісца, а таксама Амброжыя Медыяланскага, Ераніма, Гілярыя, Тамаша Аквінскага.
Трыумф Рэнесансу
43
Шырокую вядомасць у Вялікім Княстве ў XVI—XVII стст. набылі перакладныя сярэднявечныя біясы: “Жыціе Аляксея чалавека Божага”* (ДзГМ, Сінад. 331; РНБ, Q. I. 391, арк. 97—99 адв.) і “Жыціе віленскіх пакутнікаў — Антонія, Іаана і Яўстафія”**, якое захавалася, прынамсі, у трох беларускіх спісах — Наваградскім Пралогу 1512 г. (БАН Лет., ф. 19. N 95, арк. 491), Супраслеўскім зборніку жыццяў святых пачатку XVI ст. (БАН Лет„ ф. 19. N 102, арк. 55 адв. — 57) і ў Слуцкай Мінеі XVI ст. (БАН Лет., ф. 19. N 147, арк. 224).
У шэрагу беларускіх спісаў дайшлі гэтаксама “Аповесць пра трох каралёў манаха Егана з Гілдасгайма (XIV ст.) (ДзГМ, Сін. 367; РНБ, Q. I. N 391, арк. 38—99), “Сказанне пра Кірылу Філосафа” (БРАН, Дабр. 18) і “Сказанне пра Мамаева пабоішча . Нашы продкі — аматары белетрысTblKj — ахвотна чыталі і перапісвалі папулярныя з часоў Сярэднявечча рыцарскія раманы і аповесці з займальнымі сюжэтамі: “Аповесць пра Скандэрбега” (НБ РБ, 091/293; РДзАСА, ф. 181. N 351/300, арк. 373 адв. — 390 адв.), “Пра Баву”, ‘Тісторыя пра Атылу, караля вугорскага”, “Пра Трышчана і Іжоту”****, дыдактычныя навэлы — ‘ Рымскія Дзеі , “Вялікае Зярцала’, Аповесць аб сямі мудрацах , “Зорка прасветлая”, з якіх набывалі веды пра жыццё і гісторыю іншых народаў, іхныя звычкі і традыцыі.
* Гл. пра яго: Владймйров П.В. Жйтйе св.Алексея, человека божйя в западнорусском переводе конца XV века // ЖМНП. СПб.. 1887. N 10. С. 250—267; Адрйанова В.П. Жйтйе Алексея. человека божйя в древней русской лйтературе й народной словесностй. СПб.. 1917.
** Гл.: Сперанскйй М.Н. Сербское жйтйе лйтовскйх мученйков //Чтенйя s Обіцестве ucmopuu й древностей россййскйх. М.. 1909. Кн. 1. Отд. 2. С. 148. .......... „
*** Псршыя пераклады “Anoeecuj пра трох каралёў з явіліся на Ьеларусі ўжо ў XV cm. Гл.: Перетй, В.Н. Повесть о трех короляхволхвах в западнорусском спйске XV века // Памятнйкй древней пйсьменностй й йскусства. СПб.. 1903. Т. 150. (Тут жа ён апублікаваў "Аповесйь... паводле спісу РНБ, Q. I. N 391.)
**** рА . Веселовскйй А.Н. Нз ucmopuu романа й повестй // Нзвестйя ОРЯС. 1888. Вып. 2.
44
Раздзел 1
ЗАХОДНЕЕЎРАПЕЙСКІ РЭНЕСАНС I РЭФАРМАЦЫЯ _____(XV—XVI стст.). Знаходжанне нашай краіны ў агульнаеўрапейскай культурнай прасторы стварала спрыяльныя ўмовы для бесперашкоднага ўздзеяння заходняй рэнесансавай і рэфармацыйнай ідэалогіі на беларускую культуру. Сярод галоўных праяваў гэтага ўздзеяння — выданне твораў заходніх пісьменнікаў у друкарнях Вільні, Аюбчы, Лоска і Нясвіжа. 3 перакладзеных або выдадзеных на мове арыгінала твораў варта назваць наступныя:
Еган Спангенберг. Дыялектыка (‘От другне Дналектнкн Нона Спанпнт>бергера о снлогпзме вытолковано”. Внльня: др. Мамонічаў, каля 1586).
Эразм Ратэрдамскі. Хрысціянскае рыцарства і духоўнае жыЦЦё" (“Rycerstwo Chrzes'cianskie a zywot duchowny...”. Wilnia: dr. Jana Karcana, 1585).
Генрых Булінгер. “Казанне аб праўдзівым прыняцці цела і крыві Пана нашага Ісуса Хрыста (' О prawdziwym przejmowaniu prawdziwego ciala y krwie J.Chiystusa... Kazanie”. Brzes'c Lit., 1559).
Якуб Палеолаг. Абарона правільнага погляду на ўладу” (“Defensio verae sententiae de magistratu politico in Ecclesiis Christia. Losci, 1580).
Эрнэст Варамунд Фрыз. “Пра фурыяў, або Пра французскае шаленства” (“О furjiach, albo О szalenstwach francuskich, to iest o strasznym a nieslusznem Admirala Kasztyllionskiego i wielu innych zacnych m^zow zamordowaniu, z Ernesta Waramundo Friza przeklad na i^zyk polski przez Szymona Budnego. Drukowano w Losku Litewskim przez Jana Karcana z Wieliczki, 1576).
Юст Ліпсіюс. "Пра сталасць” (“О stalosci”. Wilnia: dr. Jana Karcana, 1600) (пераклад Януша ЕІятровіча).
Ларыхіюс. “Кніга пра выхаванне і навучанне кожнага ўрадоўца ( Ksi^gi о wychowaniu і cwiczeniu kazdego przelozonego”. Wilnia, 1555).
Марк Антоній дэ Дамініс. “Пра вяртанне з Англіі” (Marcus Antonius de Dominis, arcybiskup spalatenski, swego zwrocenia si^ z Angliej, rad^ przeklada. Z roskazania... Eustachiusa Wollo
Трыумф Рэнесансу
45
wicza wilenskiego biskupa, z lacinskiego na polski iyzyk przetlumaczona y w druk podana. Wilnia: druk. Akad. S.J. [1622]).
Буйной падзеяй культурнага жыцця сталася выданне ў 1592 г. Віленскай езуіцкай друкарняй падручніка лацінскай мовы партугальскага філолага Эмануэля Альвараса ( De institutione grammatica”. Vilnae, 1592).
Другі партугальскі вучоны, Эмануэль Bera, запрошаны выкладчыкам у Віленскую акадэмію, выдаў у езуіцкай друкарні чатыры свае кнігі:
1. De vero et unico prima tu divi Petri apostolorum... principis sacrosactorum Ecclesiae patrum testimoniis atque oecumenicorum conciliorum decretis comprobato. Vilnae: typ. et impensis N. Ch. Radivilli, 1580.
2. Assertiones Theologicae de augustissimo eucaristiae Sacramento, quibus refelluntur, quaecunque fere nostrae tempestatis sektarij, contra veram, et realem praesentiam Christi in eucharistia, et transubstantionem panis, et veni, in corpus, et sanguinem eiusdem prodigiose comment! sunt. Ab Emanuele V ega, in Academia Vilnensi S.J. theologiae prof., propositae [1585],
3. Evangelica et apostolica doctrina. De divenissimo et tremendo missae sacrificio. In theses digesta ab Emanuele Vega S.J., in Acad. Vilnensi professore. Vilnae, typ. N.Ch.Radivilli, 1586.
4. Disputato theologica, de distributione eucharistiae, sub altera tantum, wel utrag[ue] specie. In theses digesta ab Emanuele a Vega S.J., in Acad. Vilnensi prof, theologo. Vilnae, [1586].
Ян Карчан надрукаваў два падручнікі старагрэцкай мовы, напісаныя рэнесансавымі лінгвістамі Міколам Кленардам ( Іпstitutiones absolutissimae in Graecam lingvam". Vilnae, 1600) i Якубам Грэтшэрам (“Institution lingvae Graecae. Vilnae, 1604), на якія ў Княстве быў вялікі попыт.
3 творчасцю заходнееўрапейскіх аўтараў эпохі Рэнесансу ды Рэфармацыі беларускія чытачы знаёміліся не толькі праз мясцовыя выданні, але й праз выданні заходніх друкарняў, якія ў вялікай колькасці распаўсюджваліся на абшарах нашай дзяржавы. Апрача ўжо згаданых аўтараў у асяроддзі адукаваных людзей ведалі кнігі М.Аютэра, Ж.Кальвіна, У.Цвінглі,
46
Раздзел 1
Г.Шэдэля, Фабэра, Памерануса, Пагнінуса, Перотуса, Грыспінуса, Тыгурыні, Фелікса, Фламінуса, Маёра, Зэгера, Агрыколы, Асіяндра, Буцэра, Ульрыха фон Гутэна, Мюнцэра, Меланхтона, Ларэнца Вала, Себасцяна Мюнстэра, Тэадора Бэзы, Пампанацы, Сэрвета, Мікалая Кузанскага, Дантэ Аліг еры, Піка дэла Мірандола, Макіявелі ды шмат якіх іншых. Беларускія пісьменнікі нярэдка спасылаліся на іх, цытавалі і каментавалі, уводзячы ў кантэкст айчыннай культуры.
Біблейныя тэксты: СТАНАЎЛЕННЕ НАЦЫЯНАЛЬ
НАЙ ЭКЗЭГЕТЫКІ I ГЕРМЕНЕЎТЫКІ. У беларускай культуры XVI—сярэдзіны XVII ст. далейшае развіццё атрымала біблейная традыцыя, якая бярэ свой пачатак на нашых землях недзе ў X—XI стст, калі тут з’явіліся першыя перакладныя Евангеллі.
Да сама старажытных помнікаў беларускага пісьменства належыць якраз Тураўскае Евангелле XI ст. (БАН Лет., ф. 19. N 1). У XII—XV стст. колькасць біблейных тэкстаў у беларускіх асяродках культуры нашмат павялічылася, пра што сведчаць рукапісныя кнігі, якія захаваліся да нашага часу: Полацкае Евангелле XII ст., напісанае ў Траецкім манастыры (РНБ, Пагодз. N 12), Мсціжскае Евангелле XIV ст. (БАН Лет., ф. 19. N 2), Друцкае Евангелле XIV ст. (Новасіб. бка Сіб. аддз. РАН, Ціх. N 2), Лаўрышаўскае Евангелле пачатку XIV ст. (Кракаў, бка Чартарыскіх, Чарт. 2097), Ваўкавыскае Евангелле XV ст. (БАН Лет., ф. 19. N 28), Полацкае Евангелле XIV ст. (РНБ, F. п. I. 17), Полацкае Евангелле XIV СТ. (РНБ. F. П. I. 2), Псалтыр 1397 г. (РНБ, ОЛДП, F. 6), Евангеллетэтр XV ст. (РНБ, Пагодз. N 24), Евангелле апракас поўны XIV ст. (РНБ, Пагодз. N 17), Псалтыр XIV ст. (РНБ, Пагодз. N 3), Анежскі Псалтыр XIV ст., які паходзіць з Смаленска*, і Жыровіцкае Евангелле, або “Евангелле Льва Сапегі” (БАН Лет., ф. 19. N 32).
* Пра Анежскі Псалтыр XIV cm. гл.: Богославскйй Г.К. Замечательный памятнйк древней смоленской пйсьменностй XIV в. н ймеюшдшся в нем рйсунок сймволйкополйтйческого содержанйя // Древностн. Труды Московского археологйческого обш,ества. М.. 1906. Т. 21. Вып. 1 С 77—88 Табл. XIIXX.
Трыумф Рэнесансу
47
Як бачым, у старажытныя часы пашыраліся перадусім Евангеллі і Псалтыры. У эпоху Адраджэння ў Беларусі з явіліся першыя біблейныя зводы кананічных кніг. Найбольш ранні з іх — Біблія Мацвея Дзесятага, падрыхтаваная ў Вільні ў 1502—1507 гг. (БРАН, 244.4.28). Побач з новазапаветнымі тэкстамі яна ўлучала і шэраг старазапаветных, што, вядома ж, было новай з’яваю. Да першай паловы XVI ст. належаць два рукапісныя зборнікі твораў Прарокаў (БАН Лет., ф. 19. N 47, 49), Пяцікніжжа Майс
КНІГІ ОНЛАЙН
