Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка II. Духоўны і мастацкі свет Торы: Кніга Зыходу
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 612с.
Мінск 2004
1 Шедровнцкнй Д. В. Введенне в Ветхнй Завст: В 8 т. Т. 1—3. Пятнкннжме Моясеево. С. 401—402.
цытна разгарнулі метафару, што імпліцытна прысутнічае ў Дэкалогу. Так, прарок Гошэа (Осія) першым прыпадабняе ідалапаклонніцтва, здраду Госпаду, пералюбадзеянню, распусце (Ос 2:4—18), а сапраўдныя ўзаемадачыненні паміж Богам і суполкаю Ізраіля — самаадданым і верным шлюбным стасункам: «1 будзе ў той дзень, сказаў Гасподзь, назавеш ты Мяне (“Муж мой”) і не будзеш больш называць Мяне Баалі (“Гаспадар мой”1). // ...I заручу цябе Мне навечна, і заручу цябе Мне праўдаю і справядлівасцю, набожнасцю і міласэрнасцю; // I заручу цябе Мне вернасцю, і пазнаеш ты Госпада» (Ос 2:18, 21—22). Заўважым ізноў, што дзеяслоў «пазнаеш» (йадаат) азначае тут пазнанне праз гранічную блізкасць, праз узаемапранікненне, праз любоў (гэтьгм жа дзеясловам вызначаюцца самыя блізкія ўзаемадачыненні мужчыны і жанчыны). Безумоўна, уся гэтая метафорыка мае чыста духоўны сэнс. Стаўленне Бога да выбранага ім народа (і наогул чалавека) параўноўваецца таксама з бацькоўскаю любоўю да сына, да дзяцей. Паказальна, што і ў першым, і ў другім кантэксце прарок Гошэа ўзгадвае Зыход з Егіпта як максімальнае раскрыццё любові Бога да Свайго народа — любові Каханага і Айца: «...і прывяду яе (суполку Ізраіля. — Г. С.) у пустыню, і звярнуся да сэрца яе. // ...і запяе2 яна там, як у дні юнацтва свайго і як у дзень Зыходу свайго з зямлі Егіпецкай» (Ос 2:16—17)', «Калі Йісраэль падлеткам быў, Я палюбіў яго, і з Егіпта выклікаў Я сына Майго. // ...Путамі чалавечымі цягнуў Я іх, путамі любові...» (Ос 11:1, 4).
Вялікая любоў і рэўнасць Бога вынікаюць з Яго глыбіннай зацікаўленасці ў чалавеку, з Яго імкнення бачыць Свой народ вартым выбрання, духоўна дасканалым; агюшняе ж немагчыма без веры ў Адзінага Бога і вернасці Яму. У каментары да выразу «Бог-Раўнівец» рабі Ё. Герц піша: «Гэтую ўласцівасць Усявышняга можна параўнаць з імкнен-
1 Тут, у слове Баалі, — абыгрыванне двух сэнсаў: не толькі «Гаспадар мой», але і «Баал мой»; прарок вуснамі Госпада кажа пра тое, што народ, здрадзіўшы Госпаду, пачаў шанаваць Баала (гаворка ідзе пра Паўночнае Ізраільскае царства).
2 Безумоўна, маецца на ўвазе Песня на моры.
нем бацькоў ахаваць сваіх дзяцей ад усялякага дрэннага ўплыву. Рэўнасць Усявышняга праяўляецца тады, калі чалавек спрабуе падмяніць Творцу кімсьці ці чымсьці іншым»1. I менавіта любоў і рэўнасць Бога да чалавека становяцца асноваю суровага пакарання грэшнікаў: «...БогРаўнівец, Які карае за віну бацькоў дзяней да трэцяга і чацвёртага роду, тых, хто ненавідзяць Мяне...» (Зых 20:5). Гэтыя словы часта разумеюць памылкова і ўзгадваюць у якасці доказу занадта суровай і «нядобрай» у дачыненні да чалавека старазапаветнай маралі, рэзка проціпастаўляючы ёй новазапаветную мараль, заснаваную на Любові. Да таго ж словы Другой Запаведзі часта прыводзяцца як доказ «несправядлівасці» Бога, Які «карае» нявінных дзяцей за віну бацькоў. Такое проціпастаўленне і такое разуменне з’яўляюцца грубымі і памылковымі. Па-першае, і ў Новым Запавеце гаворка ідзе пра суровае пакаранне грэшнікаў, па-другое, Бог карае чалавека менавіта па праве любові, як бацькі караюць дзіця, каб яно было паслухмяным і разумным, каб яно вырасла чалавекам. У апошнім выпадку гаворка, безумоўна, не ідзе пра жорсткія фізічныя пакаранні. пра здзекі. Таксама і Бог не хоча ні помсціць за здраду Яму, за ліхія ўчынкі чалавека, ні здзекавацца над чалавекам; наадварот, самаму ліхому злачынцу Ён дае магчымасць адумацца, змяніцца (як, напрыклад, у выпадку з егіпецкім фараонам). Але калі нічога не дапамагае, калі чалавек застаецца сляпым і глухім (ізноў жа, як у выпадку з фараонам), любоў Божая можа ператварыцца для такога ўпартага грэшніка ў «агонь пажыральны». Нездарма, перасцерагаючы свой народ ад здрады Богу, прарок Майсей скажа: «...Гасподзь, Бог твой, — агонь пажыральны Ён, Бог-Раўнівец» (Друг 4:24\ у арыгінале эш охла — «агонь пажыральны», «агонь, які паядае»; у рускім Сінадальным перакладзе — огнь поядаютйй). Гэтыя словы Майсея паўторыць праз шмат стагоддзяў апостал Павел: «...будзем служыць Богу дабром, з пашанаю і страхам, // Таму што Бог наш ёсць агонь пажыральны» (Яўр 12:28—29). Тым не менш Біблія, асабліва ў прароцкіх кнігах, падкрэслівае,
1 Герц Й Комментарнй. С. 392.
што Бог ніколі не хоча пагібелі грэшніка, а толькі таго, каб той «павярнуўся ад шляхоў сваіх і быў жывы» (Іез 18:23). Таксама Бог ніколі не карае нявінных за чужую віну. У Кнізе Другазаконня сказана ясна і дакладна: «Хай не будуць карацца смерцю бацькі за дзяцей і дзеці хай не будуць карацца за бацькоў — кожны на смерць будзе аддадзены за свой грэх» (Друг 24:16). Прарок Йехэзкэль (Іезэкііль) тлумачыць: «Душа, якая саграшыла, памрэ; сын не панясе віны бацькі, а бацька не панясе віны сына. Праведнасць праведніка з ім і застанецца, а грэх грэшніка з ім і застаецца. // I грэшнік, калі павернецца ад усіх грахоў яго, якія ён учыніў, і будзе выконваць усе запаведзі Mae і ўчыняць па законе і справядлівасці, — жывы будзе, не памрэ» (Іез 18:20—21). Бог заўсёды справядлівы, больш таго — Ён судзіць чалавека не столькі па ўсёй строгасці суда, сколькі па міласэрнасці, бо ўлічвае і дрэнны ўплыў на чалавека асяроддзя, у якім ён вырас. 1, вызначаючы віну чалавека, Бог прымае пад увагу, наколькі чалавек свядома чыніць ліха і наколькі ён несвядома ўспрымае грэх сваіх бацькоў як нейкую норму. I ўсё ж такі і апошняе вельмі небяспечна для чалавека: тое, што ён не можа нават усвядоміць сабе грэх бацькоў і працягвае грашыць. Безумоўна, Гасподзь карае не бязвінных, а тых, хто працягвае грашыць, хто ненавідзіць Яго. Як лічаць яўрэйскія мудрацы, толькі абсалютная адсутнасць любові да Усявышняга можа стаць прычынай цяжкіх грахоў, што працягваюцца і паўтараюцца на працягу многіх пакаленняў. У гэтым сэнсе бацькі нясуць найвялікшую адказнасць за сваіх дзяцей, а дзеці — за бацькоў. Без гэтага чалавечае грамадства губляе сумленне. Але калі грэшнікаў Гасподзь карае «да трэцяга і чацвёртага пакаленняў», то Яго бязмежная ласка і любоў у тысячы разоў пераўзыходзіць кару і распасціраецца на тысячы пакаленняў. Чалавек павінны выконваць загады і пастановы Усявышняга менавіта з-за пашаны і любові да Яго, а не з-за страху пакарання.
Трэцяя Запаведзь заклікае не прамаўляць імя Госпада марна (дарэмна). У арыгінале на месцы апошняга слова стаіць лашав — «да пустога», «да мізэрнага», «да хлусні», а сам пачатак Запаведзі дакладней можа быць перакладзе-
ны наступным чынам: «Не прыкладай імя Госпада, Бога твайго, да пустога [мізэрнага, хлусні]...» Гэта значыць, што не толькі невымоўны Тэтраграматон — асабліва святое Імя Госпада, але і ўсе Яго імёны нельга найперш прамаўляць у хлуслівых прысягах (гэта асабліва цяжкі грэх), як нельга ўжываць іх недарэчна, у пустых размовах і спрэчках, у непрыстойных размовах і проста ў штодзённай мітусні. Ганьбаванне імя Божага (незалежна ад таго, на якой мове яно вымаўляецца) сведчыць, што для чалавека няма нічога святога, таму гэта вялікі грэх. «Найвялікшая з усіх святыняў — імя Гасподняе — каранінца ва ўнутраным, духоўным сэрцы чалавека, і нішто нячыстае не павінна быць у суседстве з ім... <...> I Тора кажа, што “...Гасподзь не пакіне без пакарання таго, хто прамаўляе імя Яго дарэмна”. Гэта пакаранне ажыццяўляецца найперш самім жа чалавека.м, які парушае запаведзь: ён апаганьваецца. робіцца нявартым, пазбаўляецца найвышэйшага — сваёй сувязі з Творцам»1.
Са святасцю Творцы і дадзенай Ім чалавеку магчымасці набліжацца да святасці звязаная і Чацвёртая Запаведзь, што запаведуе асвячаць Суботу, вылучаць яе з будняў. Чалавек не павінны станавіцца нявольнікам мітусні, інакш ён можа зусім страціць духоўнасць, забыцца пра Бога. Таму праз кожныя шэсць дзён ён мусіць узгадваць пра тую найвялікшую гармонію, да якой Бог прывёў Сваё стварэнне. Чацвёртая Запаведзь загадвае шэсць дзён працаваць, падкрэсліваючы, што добрасумленная праца — адна з асноваў жыцця чалавека. Рабі Ё. Герц адзначае: «Чалавек не мае права цалкам адхіліцца ад працы і абвясціць усе дні тыдня святымі. Усявышні, зрабіўшы чалавека саўдзельнікам Стварэння, усклаў на яго абавязак пераўтвараць навакольны свет. Менавіта таму праца чалавека стварае ўмовы для Суботы, таксама як праца па вырабленні посуду дазваляе напоўніць яго зместам. Ніводны мужчына і ніводная жанчына не вызваленыя ад абавязку працаваць і выконваць тую ці іншую работу. Мудрацы папярэджваюць: гультайства прыводзіць да таго,
1 Шедровнцкнй Д. В. Введснне в Ветхнй Завет: В 8 т. Т 1—3. Пятмкнпжне Момсеево С. 404.
што чалавекам авалодваюць дурныя думкі і жаданні. Нават заняткі Тораю рэкамендуецца спалучаць з працаю. Сямідзённы цыкл, які вызначае прапорцыі працы і адпачынку, нібыта закладзены ў самой прыродзе. Цікава, што Першая Французская Рэспубліка ўсталявала замест сямідзённага десяцідзённы цыкл (дзевяць працоўных дзён і дзень адпачынку) — эксперымент гэты не атрымаўся»1. Трэба падкрэсліць, што менавіта Тора ўпершыню акцэнтавала як неабходнасць стваральнай, асэнсаванай працы, так і неабходнасць рэгулярнага адпачынку ад яе як той умовы, пры якой чалавек застаецца чалавекам. Упершыню менавіта ў старажытнаяўрэйскай культуры з’явіўся фіксаваны дзень адпачынку, што паўтараецца праз кароткі прамежак часу. Толькі так чалавек не ператворыцца ва ўючную жывёліну, замардаваную грамадствам і самім сабою. Але справа не толькі ў тым, што чалавек мусіць перапыніць сваю звычайную працу на сёмы дзень і цалкам аддацца адпачынку. На месцы слова «праца», або «справа», у тэксце Чацвёртай Запаведзі ў арыгінале стаіць мелаха, або млаха, што азначае ўсе разнастайнасці фізічнай працы. Гэта значыць, што на сёмы дзень чалавек мусіць не проста нічога не рабіць, але звярнуцца да працы духоўнай, да сваёй душы і да Бога, да глыбокага спасціжэння слова Божага, назаўжды адціснутага ў Святым Пісанні. Толькі гэта не дазволіць чалавску забыцца пра сваю духоўную свабоду, ізноў ператварыцца ў нявольніка, якім ён быў у «доме рабства». Вось чаму далей, у тлумачэнні прарока Майсея, у Кнізе Другазаконня, Субота абгрунтоўваецца яшчэ і неабходнасцю памятаць пра рабства і ставіцца міласэрна да ўсіх, хто так ці інакш залежыць ад цябе, даваць ім таксама адпачынак, магчымасць акрыяць душэўна, духоўна. Зрэшты, і фармулёўка Чацвёртай Запаведзі ў Кнізе Зыходу нагадвае пра неабходнасць такой міласэрнасці, пра тое, што Субота знішчае ўсялякія межы паміж людзьмі і робіць іх сацыяльна роўнымі: «А дзень сёмы — Субота — Госпаду, Богу твайму: не рабі ніякай працы ні ты, ні сын твой, ні дачка твая, ні раб твой, ні рабыня твая, ні жывёла твая, ні прышэлец твой, які ў бра-
КНІГІ ОНЛАЙН
