Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка II. Духоўны і мастацкі свет Торы: Кніга Зыходу
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 612с.
Мінск 2004
1 ІДедровнцкнй Д. В. Введенне в Ветхнй Завет: В 8 т. Т. 1—3. Пятнкннжне Монсеево. С. 457.
цём нянавісці да яго. Што такі чалавек усё роўна павінны ўспрымацца сапраўдным чалавекам у якасці блізкага, у якасці брата, недвухсэнсоўна кажа Кніга Другазаконня, у якой паўтараецца гэтая запаведзь з невялічкаю варыяцыяю: «Калі ўбачыш ты асла брата свайго або быка яго, якія ўпалі на дарозе, не пакідай іх, але падымі іх з ім разам» (Друг 22:4). Такім чынам, з ворагам ці чалавекам, які ненавідзіць цябе, патрэбна абыходзіцца як і з сябрам. кажа Тора, і гэта адна з найвялікшых яе запаведзяў. Нездарма ў Кнізе Левіт будзе сказана: «Не падтрымлівай у сэрцы тваім нянавісці да брата твайго» (Лев 19:17). Гэтае «падтрыманне нянавісці», варожасць, якую чалавек падчас раздзімае ў сваёй душы да таго, хто пакрыўдзіў яго (і часта не проста да ўсялякага блізкага, а да блізкага ў прамым сэнсе, да роднага), успрымаецца Тораю як разбуральнае для чалавека пачуццё і як процілегласць запаведзі «Любі блізкага, як самога сябе» (Лев 19:18), якая і ідзе следам за папярэдняй. Рабі Ё. Герц адзначае: «Нянавісць сама па сабе забароненая Законам. таму што з’яўляецца прамым парушэннем загаднай запаведзі “Любі блізкага свайго, як самога сябе”, а таксама парушэннем забароны “He падтрымлівай у сэрцы тваім нянавісці да брата твайго”»1. Каментатар адзначае, што пра нянавісць можа ісці гаворка толькі ў тым выпадку, калі чалавек свядома здзейсніў цяжкае злачынства, і то ён мусіць «ненавідзець тое дрэннае, што робіць парушальнік законаў Торы, але ні ў якім выпадку не дазваляць сабе ненавідзець яго як чалавека і як асобу»2. Безумоўна, няма для чалавека нічога больш цяжкага, чым вынішчэнне са сваёй душы нянавісці да злачынцаў, да ворагаў, да крыўдзіцеляў. Але толькі гэта, падкрэслівае рабі Ё. Герц следам за шматлікімі пакаленнямі яўрэйскіх мудрацоў, тлумачальнікаў Торы, можа падзейнічаць на злачынца, ворага або ненавісніка: «...тваё дзеянне дакажа яму. што ты шчыра жадаеш яму дабра, прагоніць нянавісць з яго сэрца і дазволіць яму ўспомніць і ўспрыняць усе тыя словы павучання і пераканання, якія ты казаў яму калісьці. I існуе вялікая верагоднасць таго, што цяпер ён успрыме іх».
1 Герц Й. Комментарнй. С. 426.
2 Тамсама.
У гэтым сэнсе калісьці і вялікі рабі Йешуа га-Ноцры (Ісус з Назарэта) вучыў сваіх слухачоў: «Любіце ворагаў вашых, дабраслаўляйце тых, хто праклінае вас, рабіце дабро тым, хто ненавідзіць вас, і маліцеся за тых, хто крыўдзіць вас і гоніць вас...» (Мац 5:44). Тым больш выклікае неўразуменне сцвярджэнне аўтараў евангельскага тэксту пра тое, што Ісус мог прамовіць наступнае: «Вы чулі, што сказана: “Любі блізкага твайго і ненавідзь ворага твайго”...» {Мац 5:43). Як можна меркаваць, гэта звязана са складаным працэсам паступовага замацавання Евангелляў на пісьме: яны не пісаліся самім Ісусам і нават не заўсёды запісваліся прама евангелістамі (адсюль — асаблівая форма аўтарства: «Евангелле ад Мацвея», г. зн. «Евангелле, замацаванае аўтарытэтам Мацвея»; запісвалася ж гэта, як сведчыць Папій Гіерапальскі, слухачамі Мацвея, які прыводзіў словы Ісуса па-яўрэйску, а слухачы запісвалі па-грэчаску і па-арамейску — «як хто зразумеў»1). Нідзе ні ў Торы, ні ў Талмудзе, ні ў далейшых равіністычных сачыненнях няма запаведзі «ненавідзець ворага», як няма ніякай бездані паміж этычнымі прынцыпамі Торы і евангельскімі запаведзямі.
Далей Тора прапануе нам яшчэ адзін агульначалавечы, універсальны прынцып, што тычыцца і дзейнасці суда, і проста жыцця чалавека: «Пазбягай няпраўды і невінаватага і праўдзівага [праведнага] не забівай. бо Я не апраўдаю вінаватага [ліхадзея]» )3ых 23:7). Гэта ўказанне суду: што пры самым мальім падазрэнні, што можна абвінаваціць і нават прысудзіць да смерці невінаватага, падсуднага лепш пакінуць у жывых. Нават калі такое рашэнне ўжо прынятае, лепш устрымацца ад яго выканання. Лепш пакінуць жывым злачынца, чым пакараць невінаватага. Проста ж чалавек, не суддзя, не адвакат, мусіць таксама зрабіць усё, што ў яго сілах, і дапамагчы выратаваць несправядліва асуджанага. У арыгінале на месцы слова «вінаваты» (у Сінадальным перакладзе — беззаконнйк.) стаіць ізноў райш — «злачынец», «ліхадзей», што дае ключ да правільнага разумення ўсяго верша: Гасподзь кажа, што нават тады, калі злачынец пазбегне пакарання (калі не была даказа-
1 Гл.: Сініла Г. Езус Хрыстус у кантэксце часу і вечнасці // Наша вера. № 4(14). С. 24-29.
ная яго віна), Ён Сам пакарае яго, і гэта лепш, чым асудзіць невінаватага на смерць (у гэтым сэнсе пераклад В. Сёмухі «бо я не апраўдаю благога» перадае думку арыгінала яшчэ ў меншай ступені, чым Сінадальны пераклад).
Старажытны Закон забараняе браць хабар, што тычыцца кожнага чалавека, а суда, дзе справа ідзе пра годнасць і жыццё чалавека, — асабліва: «1 хабару не прымай, бо хабар асляпляе відушчых і заблытвае [перакручвае| словы [справы| праведнікаў» (Зых 23:8). Пад праведнікамі (цадзікім) маюцца на ўвазе найперш праведныя суддзі, словы і рашэнні (справы; нагадаем, што на іўрыце давар значыць і «слова», і «справа») якіх могуць перастаць быць справядлівымі з-за подкупу (хабарніцтва). Але запаведзь мае на ўвазе і ўсіх людзей, якіх разбэшчваюць «дарункі» (дары — так перакладзена ў Сінадальным перакладзе; следам за ім — «дарункі» ў перакладзе В. Сёмухі), калі яны падараваныя дзеля выканання іх жа прамых абавязкаў (таксама гэтыя «дарункі» разбэшчваюць і душы тых, хто іх дорыць).
Далей Тора яшчэ раз нагадвае пра неабходнасць справядліва ставіцца да прышэльцаў, пра роўнасць усіх перад Законам: «1 прышэльца не ўціскай; вы ж ведаеце душу прышэльца, бо прышэльцамі былі вы ў зямлі Егіпецкай» (Зых 23:9). Працягваючы тэму абароны найменш сацыяльна абароненых, да якіх належаць і прышэльцы, і беднякі, Закон патрабуе: «Шэсць гадоў засявай зямлю тваю і збірай плён яе. II А на сёмы пакідай яе ў спакоі, не чапай яе, каб карміліся гаротныя з народа твайго, а рэштаю пасля іх карміліся звяры палявыя. Таксама рабі з вінаграднікам тваім і з аліваю тваёю. // Шэсць дзён рабі справы твае, а на сёмы дзень будзь у спакоі, каб адпачыў бык твой і асёл твой, і адпачыў сын рабыні тваёй і прышэлец» )3ых 23:10— 12). Такім чынам, і законы Суботы, і законы Суботняга года, якія больш падрабязна будуць растлумачаныя ў Кнізе Левіт, атрымліваюць пры першым дэталёвым тлумачэнні запаведзяў, у Кнізе Запавету, найперш сацыяльна-этычнае абгрунтаванне.
Выкананне ж этычных запаведзяў мае сваёю перадумоваю строгае Адзінабожжа, таму Гасподзь загадвае, а дакладней — раіць верным Яму людзям: «I ва ўсім, што Я сказаў вам, будзьце асцярожныя, і імя іншых багоў не
ўспамінайце: няхай не чуецца яно з вуснаў вашых» {Зых 23:13; на месцы таго, што ў Сінадальным перакладзе перададзенае як соблюдайте стаіць цішамёру — «сцеражыце сябе», «будзьце асцярожныя», «засцерагайцеся»). Гэта адвечны заклік да чалавечай душы — берагчы чысціню Адзінабожжа, не паскудзіць душу здрадаю з іншымі, ілжывымі багамі. Цікава таксама, што ў тэксце ідзе гаворка не пра імёны (шэмот) іншых багоў, але пра імя ў адзіночным ліку — шэм. Тым самым, магчыма, чалавеку даецца зразумець, што, як бы ні змяняліся імёны язычніцкіх багоў, сутнасць ідалапаклонніцтва застаецца ўсё той жа.
Гасподзь ізноў нагадвае Свайму народу, як важна прытрымлівацца святаў, якія Ён усталёўвае: свята Пэсаха. або свята праснакоў (мацот), звязанае з вызваленнем з «дому рабства» (Зых 23:15) і адначасова з першым жнівом — жнівом ячменю; свята атрымання першага жніва пшаніцы (Зых 23:16), што назаўжды будзе звязанае ў свядомасці народа з заключэннем Запавету з Госпадам, дараваннем Дзесяці Запаведзяў і Кнігі Запавету (Закону, або Торы); свята збору ўраджаю напрыканцы сельскагаспадарчага года (Зых 23:16), што таксама звяжацца з адвечным успамінам пра цяжкі шлях народа праз пустыню, пра жыццё ў буданах (шатах). Гаворка, такім чынам, ідзе пра тры вялікія святы Торы — Пэсах, Шавуот, Сукот. Усе яны з’яўляліся ў старажытнасці паломніцкімі святамі, або святамі ўзыходжання, бо народ з усёй краіны мусіў здзяйсняць узыходжанне ў горны Іерусалім, да Храма, прыносіць частку плёну сваёй працы для Госпада і Яго святароў, на справы духоўнасці і дабрачыннасці. Такі статус гэтых святаў вызначаны менавіта ў Кнізе Запавету: «Тры разы на год хай з’яўляенца кожны пасталелы ў цябе перад тварам Уладыкі Госпада» (Зых 23:17). Тры разы на год кожны, верны Запавету з Госпадам, мусіць прыносіць «першыні» кожнага ўраджаю ў знак удзячнасці Першакрыніцы быцця — Госпаду. На думку Дз. У. Шчадравіцкага, «ва ўсіх намаганнях чалавека, які прыносіць Госпаду “пачаткі” (“першыні”) і дзесяціны ад ураджаю, заключаны найвышэйшы сэнс — сэнс служэння, ахвярнасці. Прыносячы “пачаткі” ўраджаю, чалавек сімвалічна прысвячае Творцу плён усёй працы. Прысвячаючы Яму кульмінацыйныя дні земляробчага года — святы, ізраіль-
цянін тым самым “прыносіць”, “аддае” і ўсе дні года, на працягу якіх ён працаваў, рыхтуючыся да святочных ахвяраў, — таксама, як святкаванне Суботы садзейнічае захаванню сувязі з Ім і ў будзённыя дні»1.
Каментатар і мысляр бачыць таксама асаблівы сімвалічны падтэкст у трох свягочных часінах (моадзім), адзначаных Тораю. На яго думку, яны сімвалізуюць тры ўзросты чалавека — юнацтва. сталасць і завяршэнне жыцця: «Пасха адпавядае першаму закліку Божаму, пачутаму ў маладосці, — заклікуда “вызвалення з Егіпта”, г. зн. ад зняволення жывёльным пачаткам, грахом. “Зыход з Егіпта”, вызваленне з-пад улады “фараона” — ніжэйшага, эгаістычнага “я” і рух на заклік найвышэйшага, Боскага “Я”, звязваецца з паяданнем праснакоў і ўстрыманнем ад закваскі. ...Менавіта ў юнацтве найбольш небяспечна для чалавека аддавацца жарсцям эгаістычнай прыроды, якраз у "‘вясеннюю” пару жыцця яму найбольш неабходнае ўстрыманне — “прэсны хлеб”. ...Пяцідзесятніца адпавядае сталасці. Свята прымеркаванае да лета... калі сілы прыроды дасягаюць росквіту. Тады чалавек пажынае “першы плён” працы, збірае пасеянае ў юнацтве (Зых 23:15). Менавіта ў Пяцідзесятніцу пачуў народ Дзесяць Запаведзяў, прамоўленых голасам Гасподнім з гары Сінай (Зых 19:1—11). Духу, які дасягнуў сталасці, пачынае адкрывацца Дэкалог з яго 613 прадпісаннямі і ўставамі, бо ў гэты час розум чалавека становіцца здольны да ўспрыняцця шматграннага сэнсу волі Божай у дачыненні да ўласнага жыцця. Нарэшце, свята Шатаў адпавядае старасці. Яно прыпадае на восень (15—22 Цішры заўсёды трапляюць на верасень-кастрычнік) і адзначанае “зборам ураджаю”, падвядзеннем вынікаў года. Жыццё чалавека, які пражыў яго праведна, выконваў запаведзі, завяршаецца радасцю і весялосцю, прыносіць вялікі плён, і яго старасць ёсць пярэдадне і апярэджванне перасялення ў свет найвышэйшы...»2
КНІГІ ОНЛАЙН
