Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка II. Духоўны і мастацкі свет Торы: Кніга Зыходу
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 612с.
Мінск 2004
1 Герц Й. Комментармй. С. 434.
Госпада (марэ дэмўт Кэвдд Адонаіі', у арыгінале на месцы Адонай — невымоўны Тэтраграматон). Вельмі слушна пра гэта піша Дз. У. Шчадравіцкі: «Іезэкііль у прароцкім натхненні сузіраў не Самога Госпада (Якога, безумоўна, бачыць немагчыма), але быццам бы пэўную “праекцыю” Боскай Існасці, яе “водбліск”, “падабенства”, прытым аддаленае прынамсі на тры “ступені” ад Першавобраза. Калі Сам Усявышні — Першавобраз, то Яго “Слава” — гэта ўжо быццам бы адлюстраванне Божага Твару, “падабенства Славы” — адлюстраванне адлюстравання, а “відзеж” гэтага падабенства — трэцяя фаза “аддалення” і “хавання” Боскай Існасці. Значыць, прарок “бачыць” не Першавобраз, але пэўнае Аблічча, якое ўнушае найсвяцейшае трымценне і нібыта абазначае месца, што займае ў відзежы Сам Творца, — Вобраз, які “замяшчае” Яго. Неспасціжнага»1.
Сказанае дазваляе зразумець, чаму, нягледзячы на тое, што Сам Гасподзь сказаў Свайму прароку пра немагчымасць для яго бачыць Твар Божы, Ён жа вызначыць прынцыповую розніцу паміж адкрытым унутранаму зроку Майсея і іншым прарокам, напрыклад, Аарону і Мір’ям. Менавіта апошнім, калі яны ў пэўны момант асмеляцца выступіць супраць Майсея, Бог скажа: «Слухайце словы Mae: калі і ёсць у вас прарок, то Я, Гасподзь, у відзежы адкрываюся яму, у сне размаўляю Я з ім; // He так з рабом Маім Машэ: давераны ён ва ўсім Доме Маім. // Вуснамі да вуснаў размаўляю Я з ім, і яўна, а не ў загадках, і вобраз Госпада бачыць ён...» (Лік 12:6—8). Словы Госпада, безумоўна, падкрэсліваюць, што Майсею дадзеная здольнасць асабліва блізка падысці да сутнасці вобраза Божага, але нават ён не можа ў прамым сэнсе бачыць Твар Божы. Як падкрэслівае рабі Ё. Герц, «відзежы Машэ выходзяць за межы зрокавага ўспрыняцця і не паддаюцца ніякаму славеснаму апісанню. Але нават гэтыя абстрактныя вобразы Тора называе “вобразам Бога” толькі ў тым сэнсе, што яны набліжаюць чалавека да разумення сутнасці Усявышняга болей, чым усе вобразы, якія калі-небудзь адкрываліся прарокам. Пры гэтым сутнасць Творцы застаецца за межамі магчымасцяў спасціжэння, і няма ні-
1 ІЦедровнцкнй Д. В. Введенне в Ветхмй Завет: В 8 т. Т. 1—3. Пятнкнмжне Монсеево. С. 500.
14а Зак. 4008
425
воднага сімвала, які здолеў бы ў дакладнасці перадаць яе»1. Талмуд тлумачыць адрозненне паміж Адкрыццём, якое атрымліваў Майсей, і Адкрыццямі. якія даваліся іншым людзям, як розніцу паміж святлом, адлюстраваным люстрам адпаліраваным, бліскучым, і святлом, адбітым люстрам ньмяным, не з такою гладкаю паверхняю.
Такім чынам, «ступень» набліжэння Майсея да разумення сутнасці Усявышняга нашмат большая, чым у астатніх прарокаў. Вось чаму тры святары і семдзесят старэйшынаў, якія на пэўны момант былі ўзнятыя Госпадам да прароцкага стану, здолелі «ўбачыць», як можна зразумець з тэксту, толькі самую «нізкую», самую «блізкую» да зямнога свету «частку» Боскай сутнасці і «падножжа» Бога, што ўявілася ім з сапфіру, празрыстае і чыстае, як неба. бо яно і было небам. Тое, што з зямлі ўяўлялася высокім. нябесным, з горнай вышыні, на якую яны ўзышлі, «убачылася» толькі «падножжам» Бога. Супастаўляючы розныя кантэксты ўжывання выразу «падножжа Бога [Госпада]», «падножжа ног Яго», можна ўпэўніцца, што так найчасцей называюцца ў Пісанні зямля (/с 66:1; Мац 5:34—35), Іерусалімскі Храм (Пс 98:5; Плач 2:1; 1 Пар 29:2), а ў славутым відзежы прарока Іезэкііля (Іез 1:4—14; 10:20) — асаблівыя крылатыя істоты — керўвы, або херувімы (керувім), асэнсаваныя пазней як асаблівы разрад анёлаў (аб’ёмныя выявы керуваў упрыгожвалі і накрыўку Каўчэга Запавету, які таксама разумеўся як Трон Славы Божай; гл. Зых 25:18— 20', такія ж керувы, але вялікіх памераў, былі зробленыя па загаду Саламона ў Святая Святых Іерусалімскага Храма, куды змясцілі Каўчэг Запавету; гл. 3 Цар 6:24—28). На думку Дз. У. Шчадравіцкага, усе адзначаныя значэнні «падножжа» суадносяцца і звязваюцца менавіта ў вобразе таямнічай «апрацаванай цагліны з сапфіру», чысціня якой (якога) параўноўваецца з чысцінёй нябеснага блакіту: «Без сумневу, “на гары Божай”, у вышэйшым свеце, Майсей убачыў ідэальны правобраз усіх гэтых “падножжаў”. Ён убачыў “узор” зямлі — падножжа Божага, “узор” Скініі, або Храма, і “ўзор” (анёльскага) служэння»2. Толькі так, лічыць
1 Герц Й. Ко.мментарнй. С. 872.
2 Шедровмцкнй Д. В. Ввсденяе в Ветхнй Завет: В 8 т. Т. 1—3. Пятнкняжме Моясеево. С. 502.
каментатар, можна патлумачыць словы, якія далей Бог скажа Майсею: «Вось, як Я паказваю табе, і ўзор Скініі і ўзор усіх посудаў яе, так і зрабіце. <...> Глядзі, зрабі іх паводле таго ўзору. які паказаны табе на гары» (Зых 25:9—40). Як мы ўбачым, словы Госпада можна растлумачыць і іншым чынам, але той каментар, што прыводзіць Дз. У. Шчадравіцкі, адметны асаблівай цікавасцю і глыбінёй. Паводле яго меркавання, відзеж, які адкрыўся Майсею, Аарону з сынамі і старэйшынам Ізраіля, сімвалізаваў, папершае, тое, што зямля ў выніку іх духоўнай працы і працы ўсяго народа Ізраіля, мусіць, як апрацаваная цагліна з чыстага сапфіру, ператварыцца ў неба, мусіць набыць «колер і ззянне» неба, г. зн. нябесную гармонію, як да грэхападзення чалавека; па-другое, уся зямля павінна ператварыцца ў святы Храм — месца служэння Усявышняму; патрэцяе, само служэнне ўсяго пераўтворанага чалавецтва Богу мусіць стаць анёльскім служэннем. Тое ж, што «падножжа» выглядае як апрацаваная цагліна, ды яшчэ з сапфіру, цвёрдага і цяжкага ў апрацоўцы, сведчыць пра неабходнасць неверагодна цяжкай працы, найперш духоўнай, каб зямля стала сапраўдным Храмам Божым, каб чалавецтва духоўна ўзышло да нябёсаў. I пачаць гэтую працу прызначаныя Майсей і яго спадарожнікі1.
У тэксце сказана, што Бог «не прасцёр рукі Сваёй на выбраных з сыноў Йісраэля» (Зых 24:11). Выраз шалах йадд — «прасцёр (літаральна — «паслаў») руку Сваю» — мае сэнс прамога ўмяшання Бога ў гісторыю (невыпадкова на выявах у сярэднявечных яўрэйскіх рукапісах воля Усявышняга сімвалічна прысутнічае ў выглядзе рукі, што выцягваецца з воблака), і ўжываецца гэты выраз у якасці як дабраславення і дапамогі чалавеку праведнаму, так і пакарання грэшніка. У дадзеным кантэксце, як зразумела, «прасціранне рукі» мае грозны сэнс, таму што людзі перайшлі небяспечную рысу, вельмі наблізіўшыся да Бога. Але Ён не карае іх, таму што гэта зроблена з Яго дазволу.
Кароткі аповед пра ўзыходжанне на Сінай найлепшых прадстаўнікоў народа Ізраіля, як і наогул аповед пра заключэнне Запавету, завяршаецца словамі: «1 бачылі яны
1 Гл.: Шсдровнцкйй Д. В. Введенне в Ветхнй Завет: В 8 т. Т. 1—3. Пятнкннжне Монсеево. С. 502—504.
14а*
Бога, і елі, і пілі». Зразумець гэта можна ў самым прамым сэнсе: заключэнне саюзу паводле старажытнаўсходніх звычаяў завяршалася сумеснай бяседай, якая мусіла наблізіць адзін да аднаго бакі, што заключылі саюз, канчаткова з’яднаць іх. Таму яўрэйская каментатарская традыцыя даводзіць, што тыя, хто ўзышоў на гару, узялі з сабою ахвярнае мяса, «і елі, і пілі». Але, здаецца, пры заключэнні такога высокага Саюзу, асвечанага ахвярнаю крывёю, гаворка ідзе не пра ежу і піццё ў звычайным сэнсе слова. У старажытнай біблейнай семантыцы дзеясловы ахаль («есці») і таам («прабаваць на смак», «каштаваць» — у дачыненні як да ежы, так і да піцця) маюць не толькі прамое, але і сімвалічнае значэнне. «Паспытаць на смак», «пакаштаваць» значыць «зазнаць», «увабраць у сябе» — як горыч, так і радасць жыцця, як дабро, так і ліха. Гэта значыць яшчэ і «ўвабраць у сябе» што-небудзь, «далучыцца» да чаго-небудзь — у тым ліку і да літасці Божай, да Боскага дабра, да Мудрасці Божай. Так, у Кнізе Прыпавесцяў Саламонавых сама Мудрасць запрашае на асаблівую бяседу — трапезу духу: «Ідзіце, ешце хлеб мой, і піце віно, мною растворанае; // Пакіньце неразумнае, і жывіце, і хадзіце шляхам розуму» (Прып 9:5—6). А ў Кнізе Псальмаў гучыць заклік: «Паспытайце і ўбачыце, які добры Гасподзь! Шчаслівы чалавек, які спадзяецца на Яго» (Пс 34/33:9). Ад імя Бога прарок Ісая кажа: «Паслухайце Мяне ўважліва і зведайце смак дабра...» (/с 55:2). У гэтым кантэксце і трапеза тых, хто ўзняўся на Сінай, — трапеза ў блізкасці да Бога — азначае далучэнне да Ісціны і Дабра, убіранне ў сябе велічы Запавету з Богам, насычэнне найвялікшай Духоўнасцю.
Пасля гэтага ўзыходжання Бог ізноў заклікае Майсея да Сябе: «Узыдзі да Мяне на гару і будзь там; і Я дам табе Скрыжалі каменныя, і Тору [Закон], і запаведзь, якія Я напісаў для навучання іх» {Зых 24:12). Магчыма, гэты заклік прарок пачуў яшчэ тады, калі ўжо знаходзіўся з Ааронам, яго сынамі і старэйшынамі на Сінаі, і для яго гэта азначала ўзыходжанне на несувымерна больш высокую духоўную вышыню. Яўрэйскія мудрацы тлумачылі словы Божыя як указанне на тое, што Майсей атрымаў на Сінаі не толькі Скрыжалі з Дзесяццю Запаведзямі, але і ўсю Тору, і больш таго — усе яе тлумачэнні, усё шматмернае
разуменне яе законаў і правілаў вывядзення з іх практычнай Галахі, г. зн. Вусную Тору (Тора шэ-бэ-аль-пэ). Дакладней, каментатары кажуць, інтэрпрэтуючы асаблівым чынам кожнае слова Госпада ў працытаваным вершы, што Майсей атрымаў, апрача дзвюх каменных Скрыжаляў, наступнае: 1) Пісьмовую Тору — «Тору [Закон]»; 2) Мішну (літаральна — «Паўтарэнне |Торы]»), першапачаткова вуснае тлумачэнне Торы, якое было запісана толькі на мяжы II—III стст. і стала ўласна тэкстам у Талмудзе, — «запаведзь»; 3) дзве другія часткі Танаха — Прарокі (Нэвіім) і Пісанні (Кетувім) — «якія Я напісаў»; 4) Гемару (другая частка Талмуда, якая ўяўляе сабою каментар да Мішны, запісаны на арамейскай мове) — «для навучання іх». Такім чынам яўрэйская традыцыя падкрэслівае, што ўся паўната Закону ў самым шырокім сэнсе слова, запаведзяў, якія вызначаюць і духоўнае быццё чалавека, і штодзённае яго жыццё, уся цэласнасць разумення свету, створанага Богам, і Самога Творцы ўжо ўтрымліваюцца ў Торы, як яе 613 запаведзяў — у Дзесяці Словах на Скрыжалях. Уся Тора (гэтае слова ўжываецца ў яўрэйскай традыцыі таксама як вызначэнне ўсёй сукупнасці рэлігійных тэкстаў і законаў) мае адну мэту, дакладна сфармуляваную Госпадам, — «для навучання іх», г. зн. для навучання народа сапраўды жыць паводле Закону Божага. Вось чаму Тора ўяўляе сабою нібыта адну разгорнутую запаведзь (у арыгінале — менавіта міцва, «запаведзь» у адзіночным ліку) — запаведзь любові да Бога (Першая Скрыжаль) і любові да блізкага (Другая Скрыжаль). Паводле агадычнага падання, калі б народ не саграшыў, пакланіўшыся залатому быку ў той час, калі Майсей знаходзіўся на Сінаі, уся Тора была б запісаная рукою Самога Бога, як зрабіў Ён гэта з Дзесяццю Запаведзямі. Але, убачыўшы духоўнае падзенне народа, Гасподзь загадаў запісаць усю Тору Майсею.
КНІГІ ОНЛАЙН
