КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Детально роль государства показалн н популярнзнровалм в свомх трудах нсторнкн так называемой государственной школы (С. М. Соловьев, Б. Н. Чнчернн, К. Д. Кавелпн). Главным нх тезнсом была мысль не просто о руководяіцей, но н прогресснвной ролн государства в русской нсторнн, в отлнчне от нсторнн западной, в которой основным двнжушнм фактором была обіцественііая нннцнатнва, борьба обідества с государством как нсточннк прогресса. 8 Журнал обіцего собрання Мннского обшества сельского хозяйства 25—26 сентября 1905 года. Мпнск, 1905. С. 20-31. 9 Свенцнцкнй, Г. 14. Аграрный вопрос. Доклад Г. 14. Свенцнцкого Мннскому сельскохозяйственному Обіцеству 5 марта 1906 г.: пер. с польск. Санкт-Петербург, 1906. С. 63-70. В. О. Ключевскнй развенчал этот мнф, показав, что дннамнка росснйской нсторнн укладывается в другую формулу, которую он же н дал — «государство уснлнвалось, а народ хнрел». В полном обьеме спецнфнку развмтня росснйской нсторнн обозначнл амернканскнй нсторнк Р. Пайпс в нсследованнн «Россня прн старом режнме». Он обвясняет, что полнтнческое бесснлне русской буржуазнн нсходнло, прежде всего, нз выработанного многовековым опытом убеждення, что путь к богатству в Росснн лежнт не через борьбу с властямн, а через сотрудннчество с ннмн, н содействовало развнтню н укрепленню тоталнтарных тенденцнй10. Р. Пайпс утверждал, что в отсутствне самостоятельных, юрнднческн определенных, полнтнческн органнзованных н экономнческн моіцных классов государственная власть делается опасной н непредсказуемо пронзвольной снлой. В целях своего собственного выжнваішя власть может разыгрывать какую угодно, даже н патерналнстскую карту, но это не меняет ее потенцнально тоталнтарной прнроды, еслн она не ограішчена обідественнымн снламн. Ученый счнтает, что прообраз тоталнтарного государства, какнм стал СССР, был заложен 10 Пайпс Р. Россня прп старом режнме. М., 1993. С. 290. в Россйй во время царствованмя Александра III с его полйтйкой чрезвычайной охраны. Однако отметам, что царская Россйя не являлась стопроцентным полйцсйскйм государством. Былй й протйвовесы, средй которых намболее важным был ййстйтут частной собственностй, предпрнннмательство11, что традйцяонно культнвйровалось в землях бывшего Велйкого княжества Лйтовского (ВКЛ). Благодаря частной собственностй по всей террнторнн ймперйй создалнсь уголкй, куда полйцйя была бессйльна ступйть, поскольку законы, бесцеремонно погшравшне права лйчностй, строго охранялй право собственностй. Вот здесь й была перспектйва россййской йсторнн. Важно отметйть, что эту перспектаву развйвалн, укрепляля, всяческй содействоваля ее росту сельскохозяйственные обіцества. В белорусском крае полйтйзацяя деятельностн сельскохозяйственных обіцеств осуіцествлялась в большей степенн, чем в центральных росснйскнх губерннях. Это связано связн с его нсторнческнмн особенностямн, которые характернзовалнсь с преобладаннем здесь польского элемента в дворянской среде, а также более высоком уровнем развнтня капнталнзма в сельском хозяйстве. 11 Пайпс Р. Россня прн старом режнме. М., 1993. С. 409. Такнм образом, постепенно, но неуклонно в самодержавной Росснн енде накануне революцнн 1905-1907 гг. осуіцествлялось формпрованне элементов гражданского обіцества. Беларусь в этом плане была одннм нз нанболее актнвных регнонов нмпернн. Алена Санольчык СЛУЦК I ГІМНАЗІЧНЫЯ ГАДЫ 3. ВАЙНІЛОВІЧА Ў ПЕРЫЯД ПАЎСТАННЯ 1863-1864 гг. Так склалася, што жыццёвы шлях Эдварда Вайніловіча знаходзіўся на скрыжаванні стагоддзяў, а таму яму ўдалося быць сведкам многіх знакавых падзей у гісторыі беларускага краю. Адной з nepmux палітычных падзей, якая пакінула след у яго памяці, было паўстанне 1863-1864 гг. I хоць яму адведзена нязначнае месца ў аўтарскіх успамінах, але карціна атрымалася выразная і яркая. У 1863-1864 гг. Эдвард Вайыіловіч якраз навучаўся ў Слуцкай гімназіі. Па яго ўспамінах, у горадзе і павеце: «Струны обіцественной жнзнн былн нанболее чувствнтельнымп на все отголоскп, доноснвшпеся пз Варшавы н доходнвшне до нашей провннцнн. Женіцпны н молодежь руководнлн еслн не внутренней органпзацней, то, во всяком случае, демонстрнровалн внеші-ше требовання (прптязанпя) народа. Н нет ннчего уднвнтельного в том, что гнмназнстская молодежь, в то время в болышшстве полякн (дакладней сказаць, рыма- каталікі — A. С.), более 300 ученнков, часто оставляла свон прямые обязанностн для участня в демонстрацнях как в костеле, так н за его пределамн. Напрнмер, демонстратнвно тянулн телегу с прелатом Бялобжескнм1 через весь город, перед тем, как его должны былн вывезтн нз Варшавы вглубь Росснн. Днректор гнмназнн, россняннн Лубкнн, вынужден был смотреть на все это сквозь пальцы, коль самн учятеля подавалн снгналы к действню. Поэтому не каждый нз нас всегда знал урок, но носнл заколку с белым орлом в галстуке п запонкн к рубашкам с портретом Костюшко, Замойского2, Кроненберга3, Нспанского4. Ночамн мы чнталн “Стражннцу” м нз старых напнльннков, ішлочек для ногтей, делалн кннжалы нлн пнкн...»5. 1 Прэлат Бялабжэскі/Бялабржэскі (Bialobrzeski) — часовы адміністратар Варшаўскага архіепіскапства. Выступіў супраць уварвання расійскіх войскаў у варшаўскія храмы ў сувязі з правядзеннем паніхід па Т. Касцюшку са спяваннем патрыятычных гімнаў, загадаў 3 кастрычніка 1861 г. закрыць усе касцёлы і спыніць богаслужэнні. У выніку быў арыштаваны за антыўрадавую дзейнасць, прыгавораны да смяротнага пакарання, але атрымаў памілаванне ў выглядзе турэмнага заключэння ў Бабруйскую крэпасць на 1 год. 2 Андрэй Замойскі (1716-1792) — знакавая палітычная персона Рэчы Паспалітай, ініцыятар рэформ па змяншэнні саслоўнай розніцы. 3 Леапольд Кроненберг (1812-1878) — грамадскі дзеяч, заснавальнік Варшаўскага банкірскага дома. 4 Дакладных звестак, на жаль, не выяўлена. 5 Войнпловнч Э. Воспомннання. Мннск, 2007. С. 40-41. Сапраўды, калі звярнуцца да архіўных дакументаў, то першапачатковую хвалю пратэстнай актыўнасці ў Слуцку паднялі менавіта гімназісты. Ад прадстаўнікоў урадавых колаў зыходзіла шмат паведамленняў аб тым, што вучні 7-га класа амаль усе зволыііліся без бачных для таго падстаў. Дырэктару гімназіі паліцэйскія чыны ўвесь час даводзілі да ведама аб падазрэнні яго падапечных у захоўванні зброі. Неаднаразова паўтараліся выпадкі пратэсту вучняў старшых класаў супраць канкрэтнага выкладчыка. Так, 6-ы і 7-ы класы са свістам, шыканнем і іншым шумам сустракалі настаўніка французскай мовы Гранкевіча, патрабавалі яго адстаўкі. Чым настаўнік быў недаспадобы мясцоваму вучнёўству ўстанавіць не ўдалося, але сам факт падобных паводзінаў сведчыў пра іх настрой і адносіны да існуючай сітуацыі. Аналізуючы дзейнасць гімназістаў, Слуцкі гараднічы ў сакавіку 1863 г. рэзюмаваў: «Поступок ученнков, как я заключаю, ннчто нное как предлог к оставленшо учення н немудрено, что от подстрекательства прпбывшнх сюда в продолженнн последннх дней нз Кневского уннверснтета н другнх учебных заведеннй студентов»6. Аўтар выказвання меў на ўвазе уплыў на мясцовую моладзь выключаных 6 Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г. Мінску (далей — НГАБ). Фонд 295. Bon. 1. Спр. 1525. Арк. 37. за антыўрадавую і маніфестацыйную дзейнасць з вышэйшых навучальных устаноў (Пецярбург, Варшава, Кіеў і інш.) студэнтаў, якія вярнуліся на Радзіму ў беларуска-літоўскія губерні. Сярод найболып важкіх матываў самавольных зыходаў з установы Слуцкая адміністрацыя бачыла ў далучэнні да паўстанцкіх атрадаў. I яна мела пэўную рацыю, бо такія выпадкі мелі месца. Напрыклад, вучань Слуцкай гімназіі Уладзіслаў Сліжневіч (19 гадоў) і Мінскай — Эдуард Рылевіч (13 гадоў) былі арыштаваны казакамі пасля бою 9 мая 1863 г. у в. Юравічы (Ігуменшчына). Першы нават меў раненне ў нагу. На допытах яны паказалі, што добраахвотна далучыліся да атрада Ігнація Собэка (Станіслава Ляскоўскага). Атрад з’яўляўся пададдзелам атрада Баляслава Свентаржэцкага (памешчык з Ігуменскага павета), якога прызначыў Варшаўскі камітэт ваенным начальнікам Мінскага ваяводства. У гэты ж атрад уваходзіла аддзяленне са Случчыны пад кіраўніцтвам настаўніка Слуцкай гімназіі Л. Дамброўскага. Прычыну далучэння да паўстання У Сліжневіч растлумачыў так: «Вооружнлся для освобождення Польшн н Лнтвы от Русского Правнтельства»7. Э. Рылевіч сказаў, піто паслухаўся распараджэння Варшаўскага Цэн- 7 НГАБ. Фонд 296. Bon. 1. Спр. 33. Арк. 8. тральнага камітэта, атрыманае ад гарадскога канцылярыста Сушчэвіча. У выніку, першага паўстанца залічылі да 2-й катэгорыі палітычных злачыыцаў з высылкай у менш аддаленыя месцы Сібіры з канфіскацыяй маёмасці, другога — да 3-й катэгорыі з аддачай на парукі бацькам і выплатай штрафу. Падобныя выпадкі хутчэй з’яўляліся заканамернасцю, чым выключэннем з правілаў. На другім месцы па нядобранадзейнасці на Случчыне, ва ўяўленнях гарадской адміністрацыі, былі жанчыны. Нават Э. Вайніловіч адзначыў жаночы патрыятызм: «Жанчыны як больш ўспрымальныя і гарачыя патрыёткі ва ўсіх дэманстрацыях ішлі наперадзе і клікалі за сабой»8. Параўноўваючы падзеі 1863-1864 гг. з Першай сусветнай вайной Вайніловіч сцвярджаў: «Калі ў катаклізмах падзей 1914-1918 гг. жанчыны і моладзь амаль не прымалі ўдзелу, то ў 1861-1863 гг. іх роля была пераважнай»9. Найбольш актыўна жаночая частка Случчыны праявіла сябе ў маыіфестацыйных акцыях (спяванні патрыятычных гімнаў, нашэнні жалобных убораў і інш.) і агітацыі. Архіўныя дакументы ўтрымліваюць даволі шмат таму пацвярджэнняў. Вось адна з тыповых замалёвак. Неяк радавы 20-й роты Арлоўскага рэ- 8 Войннловлч Э. Воспоміінання. Мннск, 2007. С. 41. 9 Войннловнч Э. Воспомннанпя. Мннск, 2007. С. 40. зервовага пяхотнага палка Дзяніс Конус з’яўвіўся да камандуючага з данясеннем на дачок Слуцкага павятовага казначэя Расудоўскага. Сустрэўшы яго выпадкова ў горадзе, адна з іх запыталася адкуль ён родам і даведаўшыся, што з Царства Польскага, цікавілася ці шмат палякаў у роце, а пасля сказала яму: «Берн свое ружье бегн в лес к свонм братьям». Калі радавы адмовіўся, бо не хацеў ісці супраць прысягі, то ў размову ўмяшалася другая дачка Расудоўскага, і сказала «что он даст ответ перед Богом, что не дал помоіцн свонм собратьям, которых нмеется в лесу довольно много»10.