Беларуска-расійскі слоўнік
Сцяпан Некрашэвіч, Мікалай Байкоў
Выдавец: Народная асвета
Памер: 363с.
Мінск 1993
М. БАЙКОЎ і С. НЕКРАШЭВІЧ
Члены Інстытуту Беяарускае Культуры
ВрЛАРУСКА-РАСІЙСКІ
СЛОЎНІК
&
М. БАЙКОЎ і С. НЕКРАШЭВІЧ
БЕЛАРУСКА-РАСІЙСКІ
С Л ОУ нік
Б Д. В. № 133.
Галоўлітбел № 9599.
1-я Дзярж. дукарня. Заказ № 894. У ліку 10.000 экз.
ПРАДМОВА.
Мэта гэтага „Беларуска-Расійскага слоўпіка даць да- памогу пры чытаньні сучасных беларускіх выданьняў тым асобам, якія хаця й маюць або элемэнтарна-тэорэтычнае, або практычнае знаёмства з жывой беларускай мовай, але яшчэ ня зусім дакладна ўяўляюць сабе тое слоўнікавае баіацьце, якім ўладае сучасная навукова-літаратурная беларуская мова ў параўнаньні з мовай расійскай.
Паказанай мэтай тлумачыцца тая асаблівасьць слоўніка, што тут значная ўвага накірована на словы і тэрміны, ужы- ваныя ў навукова-літаратурнай мове.
3 іншых асаблівасьцяй слоўніка трэба адзначыць на- ступныя:
а) У слоўнік унесены, як правіла, тыя беларускія словы, што адрозьніваюцца ад расійскіх слоў або па вымове й транскрыпцыі або па сэнсу.
б) 3 так званых „чужаземных" слоў запісаны толькі тыя словы, якія можна лічыць „абеларушанымі*, г. зн., тыя словы, што падлягаюць прынцыпам бсларускага правапісу.
в) Для падзешаўленьня выданьня ў мэтах даступнасьці яго для шырокіх колаў грамадзянства словы, як правіла, выпісаны бяз прыкладаў (у праціўным выпадку слоўнік раз- росься-бы ў некалькі разоў болей). Прыклады дадзены толькі да некаторых слоў, пераважна тых, што выпісаны беспа- сярэдна з твораў сучасных аўтараў.
г) Граматычныя абазначэньні даюцца ў слоўніку толькі агульныя (да іменьнікаў толькі паказаньні роду „м, „ж , „н без абазначэньня роднага склону). Наагул пры^ карыставып слоўнікам патрабуецца знаёмства з элемэнтарнай граматыкан беларускае мовы (Б. Тарашкевіча або Я. Лёсіка).
Пры ўкладаньні слоўніка меліся на ўвазе наступныя слоўнікі й зборнікі слоўнікавага матар ялу.
1. Словарь Белорусского наречня, составленный М.М. Но- совнчем. Нзд. Отд. Рус. языка я словесностн ймп. Академнн Наук. СПБ. 1870 г.
2. М. Гарэцкі. Невялічкі Беларуска-Маскоўскі слоўнік. Рэд. Я. Станкеўчыка. Выд. 2-е. Вільня. 1921 г.
3. М. Байкоў 1 М. Гарэцкі. Практычны Расійска-Бела- рускі слоўнік. Менск. 1924 г.
4. A. K. Сержпутоўскі. Кароткі Беларуска-Рускі слоў- нічак (рукапіс).
5. А. Д. Ярушэвіч. Беларускі слоўнік (рукапіс; зьмеш- чаны беларускія словы без перакладу).
6. Беларуская Навуковая Тэрмінолёгія. Выд. Інстытуту Беларускае Культуры. Менск. 1922—24 гг. Вып. I—VI.
7. Рукагнсы яшчэ не надрукованых тэрмінолёгій у ап- рацоўцы Камісій Інстытуту Беларускае Культуры: Зоолёгічнай, Юрыдычнай і I істарычнай, а таксама Вайсковай тэрміно- лёгіі, апрацованай Вайсковай Падкамісіяй пры ІБК.
Апроч таго, меўся пад рукамі Беларуска-Польска-Расійскі слоўнік Я. Ціхінскага (рукапіс Інстытуту Беларускае Куль- ТУРЫ)- Рэты слоўнік служыў для праверкі слоўнікавага ма- тар'ялу, дадзенага ў іншых слоўніках. Быў прыняты пад увагу і „Смоленскнй Областной словарь" У. Дабравольскага.
Пэўная колькасьць слоў выпісана для слоўніка й беспа- сярэдна з твораў баларускіх пісьменьнікаў. Прыняты пад увагу найноўшыя выданьні гэтых твораў, хаця зусім зразумела", што за той короткі час, у які быў напісан слоўнік (4 мес.), ня было магчымасьці дакладна прааналізаваць кожнага пісь- меньніка й прышлося абмежавацца толькі некаторымі харак- тэрнымі словамі.
Урэшце, вельмі важнае значэньне ў справе ўкладаньня слоўніка меў зложаны С. Некрашэвічам сумесна з М. Бай- ковым „Падробны Расійска-Баларускі слоўнік“. Амаль што двохгадовая праца над гэтым слоўнікам значна палегчыла сы- стэматызацыю слоўнікавага матар'ялу.
У справе ўкладаньня слоўніка беларускае навукова-лі- таратурнае мовы істотнае значэньне мела й дзейнасьць Ін- стытуту Беларускае Культуры ў складзе яго сяброў да моманту рэорганізацыі. Навуковыя тэрміны, якія ўвашлі ў слоўнік, абавязаны сваёй апрацоўкай Інстытуту Беларускае Культуры.
Зразумела таксама, што толькі пры ўмове існаваньня такога асяродку навуковае чыннасьці ў Беларусі, якім зьяў- ляецца Інстытут Беларускае Культуры, стала магчымым весьці слоўнікавую працу на больш пэўным грунце, чымся гэта было раней.
Аднак зразумела, што кароткі тэрмін працы й навіна справы не маглі не адбіцца на апрацоўцы слоўніка. Тут магчымы пахібы і апушчэньні, адзначыць якія павінна крытыка. Таксама з папярэдняга відаць, што гэты слоўнік яшчэ ня ёсьць поўным слоўнікам беларускае мовы. Ён—толькі адзін крок да ўтварэньня такога слоўніка.
0
СЬПІС СКАРАЧЭНЬНЯУ.
А. Крыніцы слоўніка.
HTj—Беларуская Навуковая Тэрмінолёгія. Выпуск I. Эле- мэнтарная матэматыка.
НТ2—Тое-ж самае. Выпуск другі. Практыка і тэорыя лі- таратурнага мастацтва.
НТ3—Тое-ж самае. Выпуск трэйці. Географічныя і космо- графічныя тэрміны і назовы нябесных цел.
НТ<—Тое-ж самае. Выпуск чацьверты. Тэрмінолёгія лёгікі і псыхолёгіі.
НТз—Тое-ж самае. Выпуск пяты. Геолёгія, мінэралёгія, крышталёграфія.
НТв—Тое-ж самае. Выпуск шосты. Ботаніка агульная і спэцыяльная.
ЗТ Зоолёгічная тэрмінолёгія Прыродазнаўчае сэкцыі ІБК (рукапіс).
ЮТ Юрыдычная тэрмінолёгія, разгледжаная камісіяй ІБК па дакладу М. Гуткоўскага ў 1923-1924 г. г. (рукапіс).
ВТ—Вайсковая тэрмінолёгія (рукапіс).
МГ—Максім Гарэцкі. Невялічкі Беларуска - Маскоўскі слоўнічак. Вільня 1921 г.
БГ-М. Байкоў і М. Гарэцкі. Практычны расійска-бела- рускі слоўнік. М. 1924 г.
Нс.—Н. Носовнч. Словарь белорусского наречня.
Нк.—Прыклады, дадзеныя для слоўніка С. М. Некрашэ- вічам.
Сержп.—Кароткі беларуска-расійскі слоўнічак Сержпу- тоўскага.
Ц,—Слоўнік Я- Ціхінскага.
Яр.—Слоўнік Ярушэвіча.
Я. Кол. Водг.—Якуб Колас. Водгульле. Менск. 1922 г.
Я. Кол. Н. 3—Яго-жа Новая Зямля. Поэма. Менск. 1922 г.
Ян. К. Шл. ж.—Янка Купала. Шляхам жыцьця. Выд. 2-е. Вільня 123 г.
Ян. К. Спад.—Яго-жа Спадчына. Менск. 1923 г.
Ян. К. Безназ.—Яго-жа Безназоўнае. Менск. 1925 г.
Ян. К. Песьня аб п. І — Яго-жа Пераклад „Слова о полку йгореве“. „Вольны Сьцяг“, 1921 г. №№ 5—8.
Ян. К. Жал.—Яго-жа. Жалейка.
Ц. Гар.—С. Ц. Цішка Гартны. Сокі Цаліны. Раман у трох частках. I Бацькава воля. Бэрлін. 1922 г.
Баг.—Д. Б. Ф. Багушэвіч. Дудка Беларуская. Менск. 1922 г.
зач’ г'—Зьмітрок Бядуля. На зачарованых гонях. Менск. 1923 г.
м /1™ Р’ н~ЯсакаР (3- Бядуля). Пад родным небам. Менск. 1922 г.
М. Баг.—М. Багдановіч. Вянок.
Чар. Бос.—М. Чарот. Босыя на вогнішчы. Менск. 1922 г.
К. М.—К. Маркс і Ф. Энгэльс. Комуністычны маніфэст. Пераклад Я. Лёсіка. Менск. 1924 г.
Я- Л. Гр.—Язэп Лёсік. Пачатковая граматыка.
Я. Л. Сынт. — Яго-жа. Сынтакс беларускае мовы Менск, 1925 г.
Тр,—Б. Тарашкевіч. Беларуская граматыка для школ Выд. 3-е. Вільня. 1920 г.
Б. Граматычныя адзначэньні
м. іменьнік мужчынскага роду (нмя суіцествнтельное мужеского рода).
м- У- ’мя мужчынскае ўласнае (нмя собственное муж. р.). ж~іменьнік жаночага р. (лмя суіцествнтельное женск. р.). ж- У-—імя жаночае ўласнае (нмя собственное ж. р.). н.—іменьнік ніякага р. (нмя суіц. среднего р.).
аг.—іменьнік агульны (нмя суіц. обіцего рода).
зб.—нмя зборнае (нмя собнрательноеў прм.—прыметнік (прнлагательное).
прс,—прыслоўе (наречне).
прм. (прс.) в. cm.—прыметнік (прыслоўе) вышэйшае сту- пені (сравннтельной степенн).
прм. (pipe.} н. cm.—прыметнік (прыслоўе) найвышэйшае ступені (превосходной степенн).
прыйм.—прыйменьнік (предлог).
выкл.—выклічнік (междометне).
зл.—злучнік (союз).
дзс.—дзеяслоў (глагол).
дзс. безас.—рзеяслоў безасабовага сэнсу (глагол в без- ллчном значенлн)
звар.—зварот (обраіценне).
см.—смотрн.
ср.—сравнл.
Знак „ = “ ужываецца для адзначэньня блізказначнасьці; прынцыповага значэньня пастаўленьне блізказначніку на першым або на другім месцы ня мае.
Курсыўная літара ў беларускім слове азначае націск.
А літара—a, o (безударное); зл. злуч—н, да (Жыці з му- жан. а багатым. Ян. К. Шл. ж. 167. стр.); зл. супр.—а (Ня вер каню ў дарозе, а жонцы дома).
A—а зл. злуч.—н—н. (Гэй ка- пайце далакопы яміну ма- гілу; а шырока, а глыбока, колькі хваце сілы. Ян. К. Шл. ж. 148J.
А, аб прыйм. з мес.—о, об, про (что'); з він.—о, обо (чтоў, за, через, в продолженне.
Абабак м.—березовнк, чорный грнб.
Абабіцца—1) женмться; 2) стать похожнм на бабу.
Абаб/ць што, кого—обнть; побнть, поколотнть.
Абабраць—см. аббіраць.
Абавязак м.—обязанность,-за- тельство, долг.
Абавязаны—обязанный.
Абавязвацца,-зяцца— обязы- ваться,-заться.
Абавязваць,-заць каго — обя- зываць,-зать.
Абавязкова—обязательно.
Абавязковасьць.ж. обязатель- ность, долженствованне.
Абавязковы — обязательный, долженствуюіцнй.
Абагаўленьне н.—обожествле- нне. НТг.
Абагаўляць што, каго—обо- жествлять-ствнть.
Абагнаць—см. абганяць.
Абаграв«ць,-граць што—отап- лнваць,—топнть; каго—вздуть плеткой.
Абагульненьне н.—обобіценне, резюме,-мнрованне. НТ2 і <■'
Абагульняць,-н/ць шпго—обоб- ідать,-іцнть; под'нтожнвать, резюмнровать.
Абядва—см. абодва.
Абаджгаць каго—1) нажалнть;
2) высечь.
Абадранец м.—оборванец, зн- могор.
Абадраньне н.—оборванне.
Абадрацца — 1) оборваться;
2) оцарапаться (Да крыві абадраўся на сук. Нс).
Ададраць—см. абдзіраць.
Абады—мн. ч. от вобад.
Абазнавацца,-нацца — обозна- ваться,-наться; ошнбаться.
Абазначаны—обозначенный.
Абазначаць,-значыць што — обозначать,-чнть.
Абазначэньне н.—обозначенне. НТг.
Абакула м.—обманіцнк, плут, надувала.
Абакулены—надутый, обману- тый.
Абакуленьне н..—надувательст- во, обман.
Абакульвацца, - куліцца — да- ваться в обман, быть наду- тым.
Абакд/льваць,—куліць каго— надувать,-дуть.
Абалоніна ж.—клетчатка, це- люлеза. НТе.
Абалонка ж— оболочка, пере- понка. НТв.
Абалоньнікі—оболочннкн (зоол.
I Tunicata). ЗТ.
Абамлелы—обомлевшнй.
Абамл^ньне н.—обморок, об- морочное состоянне.
Абапал прым. з.род.—по обенм сторонам (Зялёны луг абапал Нёмна расьцілаўся Я- Кол. НЗі); прс.—поперек.
Абапольна—совместно, попо- лам.
Абаранак, - начак м. — бара- нок,-ночек.
Абараняцца, - н/цца — оборо- няться,-ннться; заіцшцаться, -таться.
Абараняць.-шць каго, што—• оборонять,-ннть; заіцніцать, -тать.
Абарачацца.-рацгцца, абярну ц- ца — 1) оборачнваться,-ро- тнться, обернуться; 2) нзво- рачнваться (деньгамйу, 3) сов- раіцаться, нзменять веру.
Абарачаць,-рац/ць што— обо- рачнвать,-ротмть; каго —со- враш,ать,-ратять.
КНІГІ ОНЛАЙН
