Вядома, што гэта — ... . I не Маша, I не Галя, А дзяўчына ў крыўдзе — За касу яе цягае Кожны, хто ні прыйдзе. Абмінаюць вельмі рэдка, Бо яна завецца ... . Гэта што за важны туз, Хвост зялёны, Чэпкі вус? 47 Усім вядомы Карапуз Пузан Пузанавіч ... . 3 вусамі, А не стары. Зайздросныя вочы. За штонебудзь На двары Учапіцца хоча. Хопіць хітрасці На трох. Ну, на тое ж ён ... . ВІТАЛЬ ВОЛЬСКІ Вавёрка Увосень вавёркі кормяцца арэхамі і рыхтуюць сабе запасы на зіму. Арэхі і жалуды вавёрка хавае ў глыбокім дупле старога дрэва. Прынясе арэх ці жолуд і кіне ў дупло. Робіць яна кладоўкі і пад каранямі дрэў. У такіх кладоўках вавёрка трымае толькі добрыя арэхі. Яна ўмее адрозніваць арэх з добрым зернем пад шкарлупкай ад пустога ці чарвівага. 48 Вавёрка — дбайная і клапатлівая гаспадыня. На зіму яна нарыхтоўвае сабе запасы не толькі з арэхаў і жалудоў. Вавёрка збірае і грыбы. Вы ідзяце па лесе і раптам бачыце ў сябе над галавой апеньку на дрэве. А вось тырчыць недалёка ад яе на адзінокім голым сучку і другі грыбок! Якім чынам трапілі яны сюды? Грыбы ж на дрэве не растуць. Ды яшчэ так высока над зямлёй! Хто іх тут прымацаваў? Гэта работа вавёркі. Грыбы сохнуць на паветры і зімой спатрэбяцца гаспадыні. КЛАЎДЗІЯ КАЛІНА Кастрычнік Трэ Кастрычнік лён, аж кастрыца ляціць стаўбом. Спяшаецца ён да замаразкаў кужаль выткаць і вопратку сабе пашыць. Пачулі пра замаразкі павучкі і напалохаліся. — Ой, што нам рабіць? — пачалі бедаваць. — Змерзнем мы ў замаразкі, загінем без вопраткі. 49 I пайшлі павучкі да Кастрычніка, каб той навучыў іх ткаць кужаль. — Добра, навучу, — згадзіўся Кастрычнік і даў кожнаму павучочку льну па снапочку. — Першнаперш гэты лянок трэба вымачыць, потым высушыць, затым пацерці... — навучаў ён павучкоў, — далей трэба лянок вытрапаць і вычасаць, кудзелечку скласці і танюсенька спрасці. Нітачкі тыя ў аснову на кросенкі навіць. Нарэшце нітачку ў чаўнок — і тчыце сабе кужалёк! Падзякавалі павучкі Кастрычніку і ўзяліся за работу. Прадуць павучкі кужалёк, а што далей з ім рабіць, забыліся. Адны кажуць: «Трэба зноўку кужалёк мачыць!» Другія пярэчаць: «Трэба сушыць». Трэція крычаць: «Трэба часаць». А да ладу не могуць дайсці. Так кожненькі год і спрачаюцца паміж сабою павучкі. Напрадуць нітачак, цягнуць іх па зямлі і не ведаюць, што далей з імі рабіць. I ляціць 50 разам з маленькімі павучкамі над палямі беленькі кужалёк — бабіна лета. Паглядзіце ў кастрычніку на палі, лугі, лясы... Колькі таго серабрыстага кужалю павучкі напралі! ПРЫКАЗКІ I НАРОДНЫЯ ПРЫКМЕТЫ Увосень — работ восем. Увосень і верабей багаты. Багата вясна кветкамі, а восень палеткамі. Садок пасадзіў — добрую справу зрабіў. Журавы ляцяць высока — зіма яшчэ далёка. Вялікія мурашнікі ўвосень — на суровую зіму. Шмат жалудоў на дубах — на цёплую зіму. 51 Тэматыка чытання: ШТО Ў НАРОДЗЕ СКАЖУЦЬ — ЯК ВУЗЕЛ ЗВЯЖУЦЬ... Доўга скарб збіралі гэткі I матулі, I дзядулі, Каб яго пачулі дзеткі, Каб дарослыя пачулі. П. Макаль КАЛЫХАНКІ Люлілюлі Ой, люлілюлі, Ветры ў полі загулі. Ехаў каток ды па дровы, Загарэлася дуброва. Пайшоў каток ваду насіці, Стаў дубровачку тушыці. Ехаў каток ды па сена, Забалела калена. Трэба катка ў хату ўзяці, Каб пеў баінькі дзіцяці. Ой, люлілюлі, Ветры ў полі загулі. — 52 — Ходзіць сон каля акон Ходзіць сон каля акон, А дрымота каля плота. I пытае сон дрымоту: — Дзе мы будзем начаваць? — Дзе хацінка цяпленька, Дзе дзетачка маленька, А мы пойдзем начаваць I дзіцятку калыхаць. Люлі, люлі, ўсе паснулі... Люлі, люлі, ўсе паснулі, А сыночак (дачушка) спаць не хоча. Люлі, люлі, люлі. Люлі, люлі, люлі. Засынаюць кураняткі Пад крыламі сваёй маткі. Люлі, ЛЮЛІ, люлі. Люлі, ЛЮЛІ, ЛЮЛІ. Шэры коцік спіць у куце, I сабачка спіць у будзе. Люлі, люлі, люлі. Люлі, люлі, люлі. А па сенцах ходзіць бай — Спі, сыночак (дачушка), засынай! Люлі, люлі, люлі. Люлі, ЛЮЛІ, ЛЮЛІ. 53 ЗАБАЎЛЯНКІ Чыкі, чыкі, сарока (Той, хто забаўляе, бярэ ў сваю левую руку ручку дзіцяці і трымае яе далонькай уверх. Пальцам сваёй правай рукі стукае ў далоньку дзіцяці і расказвае забаўлянку.) Чыкі, чыкі, сарока Прыляцела здалёка, Села ў пана на таку, Меле крупы на муку. А пан кажа: «Засяку! Ў мяне шабля пры баку». «Хоць і шабля пры баку, Ад цябе я ўцяку!» (Пры апошніх словах дарослы лёгенька ўзмахвае рукамі дзіцяці і кажа:«Паляцела!») Гопгоп, ігага... Гопгоп, ігага. На буланцы едзець Янка, Паўтараста рублёў санкі, Пяцьдзясят рублёў дуга, А кабылка паўрубля. Гопгоп, ігага! 54 Мышка, мышка, дзе была... — Мышка, мышка, дзе была? — Была ў пана караля. — Што рабіла? — Лыжкі мыла. — А што далі? — Кусок сала. — Дзе паклала? — Пад лаўкаю. — Чым накрыла? — Халяўкаю. — Дзе падзела? — Кошка з’ела. ЛІЧЫЛКІ *** Атыбаты, йшлі салдаты, Атыбаты, на базар. Атыбаты, што купілі? Атыбаты, самавар. Атыбаты, колькі стоіць? Атыбаты, тры рубля. Атыбаты, хто выходзіць? Атыбаты, гэта я. Раз, два, тры, чатыры, пяць — Я іду шукаць. Хто перада мной стаіць, Той у агні гарыць. Раз, два, тры — Гэта, верна, будзеш ты. 55 ЗАГАДКІ Без станка і без рук, а кросны тчэ. Маленькі шарык пад лаўкай шарыць, збірае крошкі, баіцца кошкі. Маленькія лапкі, на лапках царапкі, мякка ступае, мышак выглядае. {шо%) Прыйшла чорная маці, усіх паклала спаці. Поле не змерана, авечкі не лічаны, пастух рагаты. {hvDdw ‘pidos ‘пдэн) Два браты глядзяцца ў ваду, а ніколі не сыдуцца. (i2vda^) Стукае, грукае, а нідзе яго не відаць. (wodj) Я засцілаю дол ігліцай, спрадвеку слаўлюся жывіцай. (vhdvj) Стаяць слупы бялёныя, на іх шапкі зялёныя. (i^sod^q) Адзін лье, другі п’е, трэці расце. (ndvdui ‘жджо^ 56 Белячоктаўсцячок пад кустом лёг на бачок. (Mwndng) На агні не гарыць, у вадзе не тоне. Ляцяць птушкі без крыл, на дрэвы садзяцца без ног. (/лмўчжкнэ) Без голасу, а вые, без рук, а абрусы сцеле. Цякло, цякло і лягло пад шкло. {lACVQdv gnu niind) Вясна прыгрэе, шубу надзене; зіма наступае, шубу скідае. (ndedg 9V9dhDigf) Сядзіць пані ў жупане, хто жупан здзірае, той слёзы пралівае. (тгіідіч'п) Лата на лаце і шва не відаці. (muDfhinyi) Скрыначка на тры вуглы, поўныя мукі. (mrhedj) Сама пані ў каморы, а яе косы на двары. (v9Mdoj\[) Малы малышак упаў з вышак, не так забіўся, як шапкі пазбыўся. (еагож) 57 Без языка жыве, не есць, не п’е, а гаворыць. (awgvd) He доктар, а дрэвы лечыць. He агонь, а пячэцца. (nmundyi) ПРЫКАЗКІ I ПРЫМАЎКІ He той друг, хто мёдам мажа, а той, хто праўду кажа. Кожнаму мілая хатка, дзе радзіла яго матка. Хто за Радзіму гарой, той сапраўдны герой. Няма смачнейшай вадзіцы, як з роднай крыніцы. У сваім краі, як у раі. Для ўсякай птушкі сваё гняздо міла. Чалавек без працы, што птушка без крылаў. Кожная сасна свайму бору песню спявае. Адным пальцам і гузік цяжка зашпіліць. 58 Сёння зробіш — заўтра як знойдзеш. Узяўся за гуж — не кажы, што не дуж. Рэшатам вады не наносіш. Хто позна ўстае, той хлеба не мае. Ляжачага хлеба нідзе няма. Гультай за работу — мазоль за РУку. Ранняя птушка дзюбку цярэбіць, а позняя — вочкі працірае. Ласкавае слоўка, як сонейка, грэе. Птушцы воля — чалавеку мір. Добрая слава даражэйшая за багацце. Ласкавае слова — што дзень ясны. Добрае жалеза не ржавее, добры чалавек не забываецца. Пры сонейку цёпла, пры мамачцы добра. У няўмечкі не баляць ні ручкі, ні плечкі. 59 Колас, што зярнят не мае, угору лоб задзірае. Чалавек без сяброў — што дрэва без каранёў. Чалавек без друга — што яда без солі. Трашчыць сарока — чуваць далёка. Старога паважай, малога павучай. Хто многа абяцае — рэдка слова трымае. Хто баіцца, таму ў вачах дваіцца. Баязліваму і свой цень страшны. Кіем галавы не дастанеш. Меней гавары, болей рабі. У чужых руках пірог вялікі. КАЗКІ Зайкава хатка Жылібылі ў лесе лісічка і зайчык. Жылі яны непадалёку адзін ад другога. Прыйшла восень. Холадна 60 стала ў лесе. Надумаліся яны хаткі на зіму пабудаваць. Лісічка збудавала сабе хатку з трускусняжку, а зайчык з трускупяску. Перазімавалі яны ў новых хатках. Настала вясна, прыгрэла сонца. Лісічкіна хатка растала, а зайкава стаіць, як стаяла. Прыйшла лісіца ў зайкаву хатку, выгнала зайку, а сама ў яго хатцы засталася. Пайшоў зайка са свайго двара, сеў пад бярозкаю ды плача. Ідзе воўк. Бачыць — зайка плача. — Чаго ты, зайка, плачаш? — пытае воўк. — Як жа мне, зайку, не плакаць? Жылі мы з лісічкаю блізка адзін каля аднаго. Пабудавалі мы сабе хаты: я з трускупяску, а яна з трускусняжку. Настала вясна. Яе хатка растала, а мая стаіць, як стаяла. Прыйшла лісічка, выгнала мяне з мае хаткі і сама ў ёй жыць засталася. Дык вось я сяджу ды плачу. — He плач, зайка. Пойдзем, я Ta66 памагу, праганю лісічку з твае хаты. 61 Пайшлі яны. Прыйшлі. Воўк стаў на парозе зайкавай хаткі і крычыць на лісічку: — Чаго залезла ў чужую хату? Злазь, ліса, з печы, a то скіну, паб’ю табе плечы. He спалохалася лісічка, адказвае воўку: — Ой, воўк, сцеражыся: мой хвост, як дубец, — як дам табе, дык будзе канец. Перапалохаўся воўк ды наўцёкі, і зайку аднаго пакінуў. Сеў зноў зайка пад бярозкай ды горка плача. Ідзе праз лес мядзведзь. Бачыць — зайчык сядзіць пад бярозай і плача. — Чаго, зайка, плачаш? — пытае мядзведзь. — Як жа мне, зайку, не плакаць? Жылі мы з лісічкаю блізка адзін каля аднаго. Пабудавалі мы сабе хаты: я — з трускупяску, а яна — з трускусняжку. Настала вясна. Яе хатка растала, а мая стаіць, як стаяла. Прыйшла лісічка, выгнала мяне з мае хаткі і сама там жыць засталася. Дык вось я сяджу ды плачу. 62 — He плач, зайка: пойдзем, я Ta66 памагу, праганю лісічку з твае хаты. Пайшлі яны. Прыйшлі. Мядзведзь стаў на парозе зайкавай хаткі і крычыць на лісічку: — Нашто адабрала ў зайкі хатку? Злазь, ліса, з печы, a то скіну, паб’ю табе плечы. He спалохалася лісічка, адказвае мядзведзю: — Ой, мядзведзь, сцеражыся: мой хвост, як дубец, — як дам, дык будзе табе канец. Спалохаўся мядзведзь ды наўцёкі, і зайку аднаго пакінуў. Зноў пайшоў зайка са свайго двара, сеў пад бярозкаю ды горка плача. Аж бачыць — ідзе праз лес пеўнік. Угледзеў зайчыка, падышоў і пытае: — Чаго, зайка, плачаш? — Ды як жа мне, зайку, не плакаць? Жылі мы з лісічкаю блізка адзін каля аднаго. Пабудавалі мы сабе хаты: я — з трускупяску, а яна — з трускусняжку. Настала вясна. Яе