Беларуская народная інструментальная музыка
Фоназапісы, натацыя, рэд. і сістэматызацыя найгрышаў, уступ. арт. і навук. камент.
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 655с.
Мінск 1989
Пра танцы пасля скокаў «казы» расказваюць у многіх раёнах Гомельскай вобласці, напрыклад Калінкавіцкім, дзе «дзед» з «бабай» скакалі Польку, «цыган» і «маладзіца»— Казака, а «яўрэй»— Гэмору. Найгрышы, пад якія скачуць гэтыя танцы, адносяцца да ўмоўна прымеркаваных і выконваюцца таксама ў любы час і пры любых абставінах.
Сапраўднай кульмінацыяй гульні быў усеагульны пляс, пасля якога калядоўшчыкі ішлі ў суседнюю хату. Па ўспамінах дудачніка М. С. Глушаня з Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобласці, «калі вадзілі «казла», так адзін прыпяваў «Но-но-но, казёл», гарманіст таксама іграў гэту песню, а потым, закончыўшы яе, рэзаў Рускага. Танцавалі яго і «казёл», і «кабыла», і «жораў», і ўсе». Гэты масавы пляс павінен быў усямерна ўзмацніць уздзеянне рытуальнага танца «казы» на жыватворныя сілы прыроды. Магічную накіраванасць мелі некалі і масавыя плясы на купальскіх ігрышчах, на дажынках, але за імі, паводле экспедыцыйных матэрыялаў, таксама не былі замацаваны спецыяльныя рытуальныя найгрышы.
У шматлікіх апісаннях традыцыйнага вяселля беларусаў час ад часу сустракаюцца звесткі пра абрадавыя танцы маладых, іх бацькоў, каравайніц, сваццяў і гасцей, пра абрадавыя танцавальныя песні і найгрышы. Вось некаторыя прыклады: «Па спячэнні
51 Романов Е. Р. Белорусскнй сборннк. Вып. 8. С. 107.
ўсяго,— пісаў у другой палавіне XIX ст. I. I. Насовіч,— каравайніцы кладуць каравай на века ад дзяжы... і ўсе карагодам кру-
• • S 2 о •
жацца з ім, спяваючы і скачучы...» ; караванніцы пасля таго, як пасадзяць каравай у печ, таксама адзначаў Е. Р. Раманаў, «бяруцца за рукі і танцуюць, прыспеўваючы пры гэтым танцавальныя песні і прыпеўкі-частушкі» 53. Па матэрыялах П. В. Шэйна, «як толькі на галаву маладой надзенуць «чапец», адразу ж усе пачынаюць скакаць па сталах і лаўках, узяўшыся рукамі за доўгі ручнік, жаніх і нявеста наперадзе ўсіх» °4. Пра агульны рытуальны пляс пасля «звядзення маладых» пісаў М. М. Нікольскі55. Існаванне ў беларусаў вясельных рытуальных танцаў пацвярджаецца і сучаснымі экспедыцыйнымі данымі, у тым ліку і музычнымі. Сярод такіх танцавальных найгрышаў, зафіксаваных намі,— «Маладусе і маладым» (116), «Вівод» (122), «На заканчэнне вяселля» (123), «Развадзіць танец» (158) і «Вальс для маладых» (160). У адных выпадках («Вівод», «На заканчэнне вяселля») танцавальны найгрыш з’яўляецца раздзелам, які «вырастае» з абрадавай песні і неад емны ад яе, у другіх («Развадзіць танец», «Маладусе і маладым») адыгрывае ў вяселлі самастойную ролю. У найгрышы «Маладусе і маладым», які складаецца, па сутнасці, з двух самастойных раздзелаў — песеннага і танцавальнага, апошні выконваецца не пад танец, а з «мэтай пераключэння вясельнага дзеяння з жаласлівага на вясёлае» (паводле тлумачэння выканаўцы).
Адметная рыса гэтага найгрышу — у спалучэнні двух кален рознага памеру, двухдольнага (4/4—6/4) і трохдольнага (6/8), што характэрна, мяркуючы па іншых запісах (237, 238, 283), для танцавальнай музыкі заходняга рэгіёна Беларусі. Для таго, каб падкрэсліць значнасць рытуальнага танца маладых, музыканты карыстаюцца правераным стагоддзямі прыёмам — звяртання да ўсіх прысутных з уступным словам.
Яшчэ адным, абавязковым кампанентам беларускага вяселля з яўляецца м а р ш — жанр уласна інструментальнай музыкі (163—176). У некаторых паўночных раёнах Беларусі (напрыклад, Гарадоцкім і Верхнядзвінскім Віцебскай вобл.) замест марша іграюць «проста вясёлую музыку», якая, выступаючы яго эквівалентам, таксама называецца «маршам». Выконваецца ён і
52 Носовнч й. Н. Белорусскне песнн//Запнскн НРГО. СПб, 1873. Т. 5. С. 142-
53 Романов Е. Р. Белорусскнй сборннк. Вып. 8. С. 358.
54 Шейн П. В. Белорусскне народные песнн. С. 358.
55 Ннкольскнй Н. М. Пронсхожденне н нсторня белорусской свадебной обрядностн. Мннск, 1956. С. 165.
ў абрадзе провадаў у армію, калі навабранца, падобна да маладой на вяселлі, надзяляюць і адпраўляюць з хаты (177).
У рэпертуары салістаў-інструменталістаў (асабліва скрыпачоў, цымбалістаў, гарманістаў) і інструментальных ансамбляў («капэл», «скамарохаў», «музыкантаў», «мўзыкі», «гуртоў», «аркестраў»), якія «абслугоўваюць» вяселлі, ёсць цэлы набор маршаў, якія выконваюцца ў пэўныя, драматургічна найбольш важныя моманты абраду. Той або іншы марш, як вясельная песня і найгрыш, атрымлівае назву па месцы і функцыі ў рытуале: «Суправадзіцельны», або «Паходны» (163),— калі маладыя едуць браць шлюб, а потым дадому; калі маладую вязуць да маладога; «Сустрэчны», «Стрэчны» (164—167)—калі маладых сустракаюць пасля вянца; малады (маладая) прыедзе да маладой (маладога); «Застольны», або «Паздравіцельны» (169— 171),— калі вітаюць маладых, кожнага з гасцей па чарзе і музыкантаў («Марш музыканту», 175); «Надзялёны», «Надзельны», або «Вівод» (172),— як надзяляюць маладую, маладых, a таксама музыкантаў; «Прашчальны»— як маладую адпраўляюць да маладога; «Расхадны» (176)—як праводзяць гасцей дадому. Апрача таго, у розных мясцовасцях па традыцыі іграюць маршы і ў іншыя моманты вяселля: калі запрашаюць за стол (Пастаўскі р-н Віцебскай вобл.), як маладыя выходзяць з клеці (Гарадоцкі р-н Віцебскай вобл.), як дзеляць каравай (Чэрвеньскі і Смалявіцкі р-ны Мінскай вобл., а таксама паўднёвыя р-ны Беларусі). Цікава, што ў Браслаўскім раёне Віцебскай вобласці «іграюць» жартоўны марш музыкантам: «хазяін ну й некаторыя госці сабіраюць чапёлы, заслонку, крушку, усякія прадметы дамашнія, хазяйскія, ну й граюць ужо музыкантам маршы. Эта ўжо к канцу свадзьбы» 56.
На вяселлі марш садзейнічае стварэнню ўсеагульнага ўрачыста-прыўзнятага настрою, раскрываючы, падобна да іншых відаў народнай паэтычнай і музычнай творчасці, галоўны сэнс абраду, сканцэнтраваны ў яго назве —«вяселле». 3 усіх абрадавых кампанентаў марш найбольш сцісла і арганічна звязаны са слоўнымі формуламі — вітаннямі, пажаданнямі, благаслаўленнямі, якія часта папярэднічаюць яго выкананню. Так, у Вілейскім раёне Мінскай вобласці, раней чым зайграць «Паздравіцельны марш» маладым, адзін з музыкантаў гучна кажа: «Паздраўляем маршам маладую пару, каб жылося і елася і болей хацелася, на многія леты, на харошую жызню, каб шчасліва жылі, каб у гадочку і па сыночку, а музыкантам сыграць марш нада вам, каб вы любі-
06 Мяцельская Е. С., Камароўскі Я. М. Беларуская дыялекталогія. Мінск, 1979. С. 19.
3. Зак. 1068
33
лі нашу музыку да канца гэтай свадзьбы» (173). Марш падкрэслівае важкасць, значнасць дадзенага моманту вясельнага дзейства, узмацняе ўздзеянне слоўнага пажадання. Разам з тым ён выконвае і арганізацыйна-інфарматыўную функцыю, апавяшчаючы ўсіх аб тым, што едзе вясельны поезд (тут яго гукі зліваюцца з вясёлым звонам шархуноў і званочкаў), што пачынаецца вяселле, што маладым і гасцям патрэбна садзіцца за стол, дарыць маладых, сустракаць і праважаць іх, разыходзіцца з вяселля. Марш падобна да вясельных песень-велічанняў выконвае таксама функцыю музычнага прывітання (у Асіповіцкім р-не Магілёўскай вобл. так і гавораць: «МузЫкі іграюць вітанне»).
У музыкантаў розных раёнаў Беларусі ёсць свае ўлюбёныя маршы. Сярод найбольш вядомых — рускія ваенныя маршы «Развітанне славянкі», «Туга па радзіме», «Напалеон», «Егерскі марш», «Марш Скобелева», старадаўні балгарскі гімн, а таксама маршы, створаныя народнымі музыкантамі на аснове папулярных песень — беларускай «Бывайце здаровы» (сл. А. Русака, муз. I. Любана), польскай застольнай «Сто год», рускай лірычнай «На рэчаньку».
Зараз цяжка дакладна сказаць, калі іменна марш стаў абавязковым кампанентам вясельнай абраднасці беларусаў. Можна толькі сцвярджаць, што арганічнае ўвядзенне гэтага жанру інструментальнай музыкі ў вясельны рытуал было падрыхтавана існаваннем роднасных вобразна-стылявых з’яў у традыцыйнай музычнай спадчыне нашага народа. Як не ўспомніць тут пра калядныя, валачобныя і вясельныя святочна-віншавальныя песні, пра казацкія, оалдацкія і рэкруцкія песні, пра хвалебныя канты, якія ў XVIII ст. выконваліся хорам або групай спевакоў (часам з суправаджэннем духавых музычных інструментаў) пасля ўрачыстых прадмоў і прывітанняў. Невыпадкова, думаецца, у лексіцы сучасных народных музыкантаў захоўваецца тэрмін «віват» у дачыненні да паздравіцельнага марша (напрыклад, у Столінскім р-не Брэсцкай вобл.).
Змешчаныя ў томе вясельныя маршы даюць уяўленне аб сольнай і ансамблевай традыцыі іх выканання. Першая прадстаўлена ўзорамі, запісанымі ад скрыпачоў, цымбалістаў, гарманістаў, другая — ад розных па саставу ансамбляў: дзвюх скрыпак, скрыпкі і цымбалаў (традыцыйнага «вясельнага тэмбра» на ўсходняй Віцебшчыне), скрыпкі і гармоніка, цымбалаў і бубна, скрыпкі, двух цымбалаў, двух гармонікаў і бубна. Паводле народных вераванняў, «чым больш на вяселлі музыкі і шуму наогул, тым лепшым, радасным будзе жыццё маладых».
Апрача абрадаў, танцавальныя найгрышы гучаць на разнастайных грамадскіх і сямейных святах, урачыстасцях, ігрышчах^
вечарынках, гулянках, забавах, бяседах (раней і на кірмашах)— усюды, дзе весяліцца народ. Іграць танцы запрашаюць пераважна ансамблі, якія на Беларусі традыцыйна ўключаюць ад двух да чатырох музычных інструментаў. Да скрыпкі, гэтай «царыцы музыкі», далучаюцца адпаведна бубен або турэцкі барабан, яшчэ адна-дзве скрыпкі, басэтля, кларнет (любімыя палескія гурты), цымбалы (пашыраны на Віцебшчыне, часткова Гродзеншчыне і Міншчыне), гармонік (паўсюдна); да цымбалаў — карынка, талеркі, гармонік (пераважна Міншчына), да балалайкі — скрыпка або гітара (паўднёвая Магілёўшчына і Гомельшчына); да гармоніка — трохвугольнік (некаторыя р-ны Віцебшчыны), а таксама карнет (сустракаецца на Міншчыне). Найбольшай папулярнасцю карыстаецца ансамбль «поўнага камплекта»— скрыпка, цымбалы, гармонік і барабан. У 1930-я гады ў вялікіх вёсках і мястэчках цэнтральнай, заходняй і паўднёвай Беларусі гучалі «аркестры» з 8—10 музычных інструментаў.
Асаблівасці «партытуры» ансамблевых найгрышаў вызначаюцца перш за ўсё саставам ансамбляў і мастацкай функцыяй кожнага інструмента. «Пры ігры ў капэлі,— сцвярджаюць народныя музыканты,— існуе дагавор, які дапамагае дзяржаць лад». Так, калі іграюць скрыпка і бубен (210, 212), цымбалы і бубен (185, 244), гармонік і бубен (247, 252, 268, 302), то мелодыю «вядуць» адпаведна скрыпка, цымбалы і гармонік, у той час як бубен «падбухторвае», «паддае тахціку», «трымае рытм» і адначасова «афарбоўвае». Характэрнае для партыі бубна «скразное» вытрымліванне раўнамернай рытмічнай пульсацыі і адначасова пастаяннае імкненне да парушэння раўнамернасці шляхам увядзення сінкоп і дынамічных акцэнтаў на слабых долях тактаў надаюць танцавальнай мелодыі энергію, пругкасць і гарэзлівасць.
КНІГІ ОНЛАЙН
