Беларуская вёска ў міжваенны час: шляхі і формы савецкай мадэрнізацыі (1921-1939)
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 240с.
Мінск 2014
На працягу 1920-х гг. назіраецца перапляценне традыцыйных і мадэрнізаваных структур. Зямля і магчымасць працы на ёй заставаліся для вяскоўца галоўнай каштоўнасцю. У той жа час адбываецца прырашчэнне якасных змен, якія стваралі перадумовы для кардынальнай перабудовы вёскі. У заканадаўстве БССР акрэсліваюцца задачы іфункцыісельскай грамады,якая ваўмовах Беларусі істотна адрознівалася ад традыцыйнай абшчыны і вызначалася своеасаблівай формай мясцовага самакіравання. Для беларускага селяніна пераважнае значэнне захоўвала не форма ўласнасці на зямлю, а магчымаснь свабоднага гаспадарання на ёй. Пры гэтым справядлівым бачылася не ўраўняльнае размеркаванне, а землекарыстанне згодна з працоўным прынцыпам. У 1930-я гг. ва ўмовах цэнтралізацыі і ўніфікацыі адбываецца ліквідацыя форм самакіравання (і кааперацыйнага, і сельскага), узрастае ўплыў дзяржавы, якая вызначаецца адзіным ініцыятарам змен.
За стагоддзе змяніліся і арганізацыйныя формы буйных гаспадарак, і іх тэхнічнае аснашчэнне. He толькі ў 1920-я гг., але і на мяжы 80—90-х гг. XX ст. складана было прадугледзець, што кармленне і даенне кароў будзе рэгуляваць камп’ютарная тэхніка. Невыпадкова побач з развіццём фермерскіх гаспадарак у Беларусі істотны акцэнт ставіцца на буйнога вытворцу, перш за ўсё ў сферы мяса-малочнай прадукцыі. Аднак па-ранейшаму актуальна гучыць сцвярджэнне Янкі Купалы: «А хто там ідзе, а хто там ідзе ў агромністай такой грамадзе? — Беларусы».
ДАДАТАК
Табліца 1
Удзельная вага сельскагаспадарчых культур у таварнай частцы
Назва
Удзельная вага ў таварнай частцы
1924-1925 гг.
1925-1926 гг.
1926-1927 гг.
Зернявыя
20,0
9,5
5,0
Бульба і гародніна
3,6
3,2
3,7
Валакніста-тэхнічныя
5,2
7,9
6,3
Жывёлагадоўля
42,9
50,0
53,4
Іншыя
28,3
29,4
31,6
Разам
100
100
100
Савецкае будаўніцтва. 1928. № 6.
Табліца 2
Сабекошт сельскагаспадарчых культур
Групы гаспадарак па засеве
Сабекошт пуда ў рублях
1924-1925 гг.
1925-1926 гг.
жыта
аўса
ільновалакна
бульбы
жыта
аўса
ільновалакна
бульбы
Да 2 дзес.
1,00
0,56
7,74
0,25
1,22
1,16
7,87
0,32
Ад 2,1—8,0 дзес.
0,86
0,75
4,92
0,23
1,02
0,82
7,93
0,28
Ад 8,1—16 дзес.
0,60
0,44
4,98
0,15
0,84
0,74
7,23
0,25
Рыначныя мясцовыя цэны
0,80
0,70
7,26
0,24
1,08
1,00
7,56
0,31
Савецкае будаўніцтва. 1928. № 6.
Зводка аб ходзе калектывізацыі па БССР
Рабжывёлы (абагулен.)
83 291
84 643
87 255
87 954
88 845
89 449
91 649
93 565
% калектывізацыі
11,6
12,0
12,8
14,2
14,9
15,4
15,9
16,7
За перыяд прыбыло гаспадарак
1
3019
6390
10 625
5230
4149
4110
6200
Уіх гаспадарак
90 220
93 239
99 629
110 265
115 495
119 644
123 754
129 954
Колькасць калгасаў
3145
3241
3474
3864
4133
4239
4357
4572
На які час
10/IX-30 г.
Ю/Х-ЗОг.
10/XI-30 г.
ІО/ХІІ-ЗОг.
10/1-31 г.
20/1-31 г.
30/1-31 г.
Ю/П-31 г.
§ 2 Ю
03
Е
14 лютага 1931 г.
Протоколы № 35—40 заседаннй Бюро ЦК КП(б) н доклады к ннм // НАРБ. Ф. 4п. Bon. 1. Спр. 5110. НАРБ. Ф. 4п. Воп.
Спр. 41.T. 2.Л. 36.
Узровень адукацыі, сацыяльны і нацыянальны склад, партыйнасць членаў праўленняў калектыўных гаспадарак па стане на люты — май 1925 г. (адносныя даныя, у %)
Нацыянальны склад
іншая
нацыянальнасць
40
9,3
40
12,6
4,7
яўрэі
37,1
3,4
22,6
7,5
9,2
оо
11,9
палякі
1
5,7
1
3,0
8,6
1
2,6
гч сч
рускія
1
1
0,9
3,0
2,9
1
0,9
беларусы
61,3
81,6
74,8
85,1
65,7
89,2
79,7
о" оо
Узровень адукацыі
атрымаўшыя адукацыю
вышэйшая
1
1
1
1
0,3
сярэдняя
CL
00
Cl
оо ос
9*8
0,8
8,8
6,5
ніжэйшая
9,2
47,1
40,2
32,4
20,0
o'
21,8
27,9
хатняя
78,5
35,6
50,4
52,9
62,8
86,0
60,0
60,1
неадукаваныя
4,6
Гб
1
6*£
8,6
•/п гч
10,3
гч
Разам
001
001
001
100
001
100
001
001
Акругі БССР
Бабруйская
Віцебская
Калінінская
Мінская
Мазырская
Магілёўская
Полацкая
Разам па 7 акругах БССР
Сацыяльны склад
іншых
1
гч
о
7,5
2,9
1
4.7
сераднякоў
46,2
59,8
1
55,2
48,6
68,4
78,2
49,5
сялян малазямельных
1
1
65,4
4,5
1
14,7
батракоў
12,3
10,3
3,6
4,5
f II
2,6
4,9
служачых
29,2
17,2
8‘П
13,4
25,7
4,4
9,8
13,7
былых рабочых
12,3
11.5
18,2
14,9
f II
9‘6
1
11,3
Членаў КП(б)Б і КСМ
12,3
9,2
6,5
21,5
26,5
10,7
<п
11,9
Разам
001
001
001
001
100
001
100
001
Акругі БССР
Бабруйская
Віцебская
Калінінская
Мінская
Мазырская
Магілёўская
Полацкая
Разам па 7 акругах БССР
Таблійа складзена на падставе даных: на красавік 1921 г.: НАРБ. Ф. 48. Bon. 1. Спр. 618. Л. 105; на студзень — люты 1922 г.: Советская Белоруссня. — Мннск, 1922. — С. 73; на жнівень 1922 г.: НАРБ БССР. Ф. 48. Bon. 1. Спр. 641. Л. 46— 47; на сакавік 1923 г.: Там жа. Спр. 2543. Л. 13; на октябрь 1923 г.: Белорусская Соцналнстнческая Советская Белоруссня в 1922—1923 гг. — Мянск, 1924. — С. 49; на сакавік 1924 г.: НАРБ БССР. Ф. 334. Bon. 1. Спр. 51. Л. 52.
Дынаміка калгаснага руху ў БССР у другой палове 1924—1927 гг.’
1927
вясна
434
студзень
05 05 40 Г-
1926
кастрычнік — снежань
— О\ 05
студзень
371
404
1925
кастрычнік
студзень
385** 387
1924
кастрычнік
392
чэрвень
389
Год
Месяц
Колькасць калектыўных аб’яднанняў
Змены ў сацыяльным складзе калектыўных гаспадарак у 1924—1927 гг.1
Табліца 8
Змены ў нацыянальным складзе калектыўных гаспадарак БССР у 1925—1927 гг.
Нацыянальнасць
1925 г.
1926 г.
1927 г.
Беларусаў
84,0
73,0
65,1
Яўрэяў
11,0
23,0
28,7
Палякаў
2,0
1,5
4,0
Рускіх, літоўцаў, латышоў і іншых
3,0
2,5
2.2
Табліцаскладзенана падставе даных: НАРБ. Ф. 48. Bon. 1. Спр. 4003. Л. 61; Ф. 334. Bon. 1. Спр. 609. Л. 32; Белсельсаюз: Справаздача за 1926/27 апэрацыйны год. — С. 22.
Табліца 9
Нацыянальны і сацыяльны склад калгасаў да 1 кастрычніка 1926 г.
НАРБ. Ф. 11. Воп. 2. Спр. 8. Л. 32
Беларусаў
Яўрэяў
Рускіх
Палякаў
Іншых
Сялян
Рабочых
Рамеснікаў
Служачых
Іншых
47,7
49,6
2,0
0,3
0,4
57,6
3,5
3,8
1.3
33,8
Табліца 10
Паакруговая дынаміка калгаснага будаўніцтва ў Беларускай ССР у канцы 1927 г. першай палове 1929 г.
Акруга
Ha 1 кастрычніка 1927 г.
1928 г.
Ha 1 чэрвеня
1929 г.
на 1 чэрвеня
на 1 кастрычніка
Бабруйская
53
81
108
132
Віцебская
54
103
117
150
Гомельская
37
40
96
80
Мінская
50
72
131
134
Магілёўская
94
110
218
179
Мазырская
26
40
57
74
Аршанская
76
100
178
149
Полацкая
51
65
90
115
Разам
441*
611
995
1013
Табліца складзена на падставе даных: Асноўныя вынікі работы Урада БССР да перавыбараў Саветаў 1928—1929 гг. — Менск, 1928. — С. 56; Калгасы БССР (папярэднія вынікі абследаванняў калгасаў у 1928 і 1929 гадах). — С. 48; ДАВВ. Ф. 319. Bon. 1. Спр. 35. Л. 288.
* У крыніцы — 440.
Колькасць сельскіх населеных пунктаў
влЛОяв квмПЛігэ
422
1165
s
2
% ад агульнай колькасці сельскіх населеных пунктаў
1,10
3,04
1,05
0,42
% ад колькасці сельскіх населеных пунктаў у акрузе
19'61
54,14
18,73
7,53
BjXdxB ввхпічье^
un o ГЧ
£
4j
D
40
0,54
0,97
0,72
o'
20,16
36,48
27,14
16,22
bjXcIme ЬВМПЕІЮЦ
si
3817
Co
2,60
9,96
1,97
10'0
17,86
68,53
13,52
0,09
BjXdxB KBxoHBmdy
ГЧ oo
1164
1056
o
0,74
3,04
2,76
0,25
98'01
44,84
40,68
3,62
BjXdxB ВВХЭОН£В|Д|
s
1327
480
o
1.37
3,46
1,25
0,44
20,95
53,06
19,19
6,80
BJXdxB КВМХЭ1ШВ]Д[
СЧ
1628
ГЧ oo
s
ГЧ
0,74
4,25
2,16
0,60
о 40
О
54,83
27,85
7,71
ejXcImb ВЕМЭНІНШВ}!
CN
CN
1161
os £
ЧО
0,66
3,03
2.14
0,33
69'01
49,24
34,73
5,34
BjXdME кеяэчіююод
294
m-
4©
40
о
1,48
1,16
0,43
19,99
38,61
30,12
11,28
EjXdNE KBMogamg
2
4557
1447
■n
1,99
11,89
3,78
0,04
11,24
67,20
21.34
0,22
BJKdxB EBNoXBOMdsg
1981
04 oo
04 OO
1,34
4,86
2,35
0,23
15,23
55,37
26,75
2,65
BiXdxB квхэнХОдвд
oo
1683
202
1.26
4,39
2,21
0,53
14,97
52,36
26,38
6,29
BiXdME KENOHIpJ
2566
936
o
1,88
6,70
2,44
сч о
16,62
59,32
21,64
2.43
Насельніцтва
1-9
66-01
100-499
500 i больш
6-1
10-99
100-499
500 і больш
6-1
04 04
1 о
100-499
500 і больш
Табліца 12
Суадносіны дзвюх груп калектыўных гаспадарак: з поўным абагуленнем сродкаў вытворчасці і з частковым
Формы калектыўных гаспадарак
Ступень абагулення сродкаў вытворчасці
поўнае
частковае
Камуны
39
4
Арцелі
143
139
Таварыствы (ТСЗ)
8
50
НАРБ. Ф. 30. Воп. 2. Спр. 1787. Л. 13.
Змены ў суадносінах форм калектыўных гаспадарак
Табліца 13
Формы калектыўных гаспадарак
Да пачатку года
Да канца года
яўрэйскія
беларускія
яўрэйскія
беларускія
Камун
—
49
—
45
Арцеляў
115
180
133
133
Таварыстваў (ТСЗ)
12
58
12
57
НАРБ. Ф. 334. Bon. 1. Спр. 609. Л. 31.
Табліца 14
Дынаміка забеспячэння калектыўных і аднаасобных гаспадарак раллёй, буйной рагатай жывёлай і працоўнай жывёлай у 1924/25 — 1927/28 гаспадарчых гадах (у разліку на аднаго едака)
Назва паказчыкаў
1924/25 г.
1925/26 г.
1926/27 г.
1927/28 г.
У калектыўных гаспадарках
У адзінаасобных гаспадарках
У калектыўных гаспадарках
У адзінаасобных гаспадарках
У калектыўных гаспадарках
У адзінаасобных гаспадарках
У калектыўных гаспадарках
У адзінаiimfSuRiv гя-
спадарках
Раллі, у дзес.
1.17
0,70
1,31
0,72
1.26
0,73
1,38
0,75
Буйной рагатай жывёлы (у галовах)
0,27
0,29
0,32
0,32
0,34
0,33
0,47
0,41
Працоўнай жывёлы (у галовах)
0,17
0,17
0,18
0,19
0,17
0,20
0,20
0,21
Табліца складзена на падставе даных: Сельская гаспадарка Саюза ССР у 1924/25 годзе. С. XVIII; у 1925/26 годзе. С. XXIII; у 1926/27 годзе. С. IVIII, ІІХ, 1XX; у 1927/28 годзе. С. IVIII.
Дынаміка суадносін форм калектыўных гаспадарак пасля ўзбуйнення БССР (другая палова 1924 — першая палова 1929 г.)
04
S
абсалютныя паказчыкі
1073
180
адносныя паказчыкі
£‘9
80,2
13,5
оо
04
о
40
771
147
7,6
^LL
14,8
1927 г.
49
312
04
11,1
70,9
18,0
оо
м-
262
еч
П,9
Г69
19,0
сч o^
Г-
264
74
11,3
69,3
19,4
чо
266
69
оо