Цудадзейны карагод
зборнік твораў для пазакласнага чытання ў 3-м класе. У 2 ч. Ч. 1
Выдавец: Народная асвета
Памер: 264с.
Мінск 2018
— Давайце ваду хутчэй насіць!
— Залівайце агонь!
Але колькі ты наносіш тае вады прыгаршчамі ці няхай сабе і Г'рышкаваю шапкаю...
— Што нам рабіць?..
— Вось цяпер нам будзе...
— Давайце зваць дарослых...
Але ў вёсцы дарослыя самі ўжо ўбачылі.
— Нехта лес падпаліў! Палянка гарыць!
— Хутчэй трэба пажарную выклікаць!..
I вось нехта памчаўся выклікаць пажарную. Вось ужо з рыдлёўкамі, з вёдрамі, з сякерамі кінуліся па дарозе, цераз мосцік, на палянку людзі.
А полымя шугае ўжо не з аднае яліны. Агонь заваяваў увесь край лесу, агонь наступае цэлай сцяной. Яму смешныя гэтыя вёдры вады, што носяць з рэчкі і льюць, льюць на яго людзі.
Палянку ратуе ўся вёска. Агонь шалее. Кідаецца з краю на край, нібыта дражніцца. Але людзі не адступаюць, не здаюцца... Дзесьці праз гадзіну прыязджае пажарная каманда. Дзве вялізныя жалезныя бочкі з доўгімі «кішкамі».
Бойка з лясным пажарам канчаецца на захадзе сонца. Нехта ўспамінае, нарэшце, пра віноўнікаў пажару.
— А дзе ж яны самі, гэтыя вужы печаныя?
Некаму прыходзіць думка пакараць «вужоў» так, каб дзясятаму заказалі... Каб на ўсё жыццё запомнілі, як жартаваць з агнём.
А «вужоў» тых — злачынцаў — і шукаць не трэба. Яны вяртаюцца ў вёску ў гэтым жа самым натоўпе. Ідуць разам з усімі — замурзаныя, задымленыя.
Яны не адступіліся ад свае віны. He схаваліся ад страху. Яны таксама тушылі пажар...
Але ўцеха малая, асабліва як аглянешся на чорнае пажарышча.
КАЛІНАВАЯ РУКАВІЧКА
Чаму рукавічка, калі казка будзе пра чырвоную каліну, пра старую яліну-казачніцу, пра ветра-бяздомніка?
А вось паслухай.
Расла на ўзлессі каліна. Была-была ўсё маленькая ды раптам, зусім неяк непрыкметна, вырасла. Зацвіла белым цветам, закрасавала — на дзіва і зайздрасць усім суседнім дрэвам.
— Ф-фарсуха, — пазіраючы на яе, аж трэсліся ў лажку асіны. Яны былі заўсёды бледныя і зялёныя, і заўсёды ім было холадна.
— Падумаеш, выстраілася, — шапталі хмурыя яліны. Яны насілі цёмнае адзенне і размаўлялі толькі шэптам.
Учэпістыя калючыя дубкі, што раслі на схіле пагорка, таксама непрыхільна паглядалі на маладую каліну: яна зусім не звяртала на іх увагі.
Толькі старая яліна-казачніца спачувальна пазірала на каліну-прыгажуню і жаласна ківала галавой:
— Пацвіце, пакрасуецца ды і завяне. He яна першая, не яна апошняя... Па лесе гуляе бура, ломіцца грубая жывёла, чалавек ходзіць... А ў яго нядобрыя рукі. Ён ломіць і крышыць усё, што ні стрэне на дарозе. Усё крышыць і ломіць...
Яліна-казачніца пражыла доўгае жыццё і ўсяго нагледзелася за свой век.
Нарадзілася яна ў гэтым лесе даўным-даўно. Яшчэ да пажару. Тады тут жыла і яе маці, маладая стромкая яліна, і бабуля, гэтакая ж, як яна сама цяпер, згорбленая і пахмурая... А потым па лесе прайшоў пажар. Цэлы тыдзень, схапіўшыся загрудкі з агнём, змагаўся лес супроць смерці. Цэлы тыдзень агонь нішчыў лясны род. Згарэла маладая прыгожая яліна-маці, згарэла старая бабуля. He засталося нікога ні з радні, ні з суседзяў. Нейкім цудам уратавалася ў гэтым пекле толькі яна — маладзенькая ялінка. Пажар не абмінуў і яе, але яна выжыла. Сагнулася на адзін бок, пакалечаная, але ўсё-такі жыла!
Мінуў год, за ім другі — і на пажарышчы пачалі адскакваць вясёлыя бярозкі, палез сям-там ельнік, пайшла ўсялякая лясная драбяза.
Мінула яшчэ некалькі гадоў, і вялікае лясное няшчасце, як і ўсё на свеце, пачало забывацца.
Вось чаму яліна-казачніца была самай старэйшай і самай мудрай у гэтым лесе.
Цэлымі днямі гойдалася яна на старэчых нагах ды моўчкі прыглядалася да ляснога жыцця: як трымаюцца і пра што вядуць гутарку маладзейшыя дрэвы, аб чым пяюць птушкі, куды лятае вецер-бяздомнік... Прыглядалася, прыслухоўвалася і ўсё шаптала сабе нешта, усё нешта шаптала...
А ноччу, калі ў лесе рабілася цёмна, хоць выкалі вока, да яліны-казачніцы прылятала старая сава. Днём яна спала, а ноччу гойсала па лесе, шукала сабе спажывы.
— Гэта ты, паўночніца, — нездаволена сустракала яе яліна, — не люблю я тваіх сквапных вачэй. Усе кругом спяць, а ты ўсё шнырыш, усё шнырыш па лесе. Сну няма на цябе.
— Я днём выспалася, — пазяхала сава, — a ноччу ў мяне паляванне: дзе дурное соннае зайчаня схаплю, дзе на мышыную сям’ю натраплю. Ху-ху-ху!
— Зладзейка ты...
— Ху-ху-ху! — зноў на самае вуха старой яліне рагатала сава. — Ты вельмі добрая...
I — мах-мах крыламі — знікла ў цемры.
— Паляцела... — бурчала ўслед ёй яліна-казачніца, пільна прыслухоўваючыся да шолаху ў вавёрчынай хаце.
Вавёрка жыла па суседству з ялінай у цёплым асінавым дупле. Яна была свавольніца і балаболка. Але старая яліна паважала вавёрку за працавітасць і спрыт.
Усё лета рыжым полымем гойсала яна з дрэва на дрэва. Быццам нельга было прыдумаць іншага занятку. Але варта было толькі азвацца недзе яшчэ зусім далёка восені, як вавёрка кідала гульні і бралася за работу. Рамантавала сваю хату. Высцілала яе цёплым мохам. Заканапачвала ўсе дзірачкі. Потым з ранку да вечара насіла ў свой свіран смачныя лясныя арэхі. He прысядала ні на хвіліну...
Старая яліна толькі дзівілася: адкуль у вавёркі столькі сілы, каб цэлымі днямі цягаць гэтыя ношкі? I сама не вытрымлівала. Набярэ поўны прыпол духмяных зярністых шышак і высыпле вавёрцы.
— На вось табе. Будзеш зімой лускаць і дзякаваць бабулі-яліне.
— Дзякуй, дзякуй, бабулечка. Яны такія смачныя, такія смачныя, — дзякавала вавёрка, набіваючы да столі засекі ў сваім свірне.
I зноў: цок-цок — зноў рыжай маланкай мільгала ў суседнім арэшніку.
Ого, вавёрка была вельмі дбайная, вельмі руплівая гаспадыня.
Пра гэта не раз гаварыла старая яліна і дзятлу-бондару, і зязюлі-мачысе.
— Паглядзі, як трэба пра дом клапаціцца ды пра дзяцей: і каб цёпленька ім было, і каб смачненька. А ў цябе, мачухно, паслухай, як плачуць дзеці, — дакарала яна зязюлю.
I сапраўды, у лясным гушчары, дзесьці далёка-далёка, чутно было адзінокае жаласнае «ку-ку»...
— Няхай не лётаюць гэтак далёка, дык і блудзіцца не будуць, няхай дома сядзяць... — адмахвалася ад папрокаў зязюля.
— Дома, — ківала галавой яліна. — Дома... Які ж у іх дом? Вунь ты падкінула іх да мухалоўкі... Ну гадуе яна іх, ну корміць. Але ж не родная маці. Смачнейшага чарвячка яна аддасць не тваім дзецям, а сваім...
— He твая справа, — не жадала слухаць яліну зязюля, — усюды ты свой нос уткнеш...
— Ага, не хочацца слухаць праўду. Горкая яна... — казала ўслед зязюлі яліна і, крыху памаўчаўшы, ужо дакарала дзятла: — А ты чаму такі дурны? Вучыўся б вось у вавёркі. Глядзі, што ёй абыходзіць. Адамкнула свіран, нагрэбла арэхаў ці шышак, і гора ёй мала.
Сядзіць сабе ў дупле, ласуецца. А ты штодня з гэтым сваім долатам па лесе лётаеш. А ці многа ім заробіш, калі холад гэткі і дзень — не згледзіш, як ён і праміне...
Дзяцел-бедалак і праўда — зіма не зіма, холад не холад — дзень пры дні павінен быў зарабляць сабе на пражытак.
— Ат, цётачка, колькі мне чаго трэба, — звычайна адказваў ён старой яліне. — Дзяцей я пагадаваў. Старая мая, вы ж самі ведаеце, яшчэ леташняй зімы не перазімавала... Дык колькі мне аднаму трэба... От жа пражыву неяк зіму. Балазе кажух цёплы маю.
— Так, так, дзіва што пражывеш, — нездаволена бурчала яліна.
Як і ўсе старыя, яна не любіла, калі з ёю не згаджаліся.
Яна змаўкала, збіраючыся крыху падрамаць. Але тут налятаў халодны сівер. Ен трос яе, выкручваў скурчанае ад старасці і холаду голле і ўзнімаў такі свіст і трэск, што спуджаная вавёрка зашывалася ў сваё дупло, стойвалася і не дыхала, быццам яе там і не было.
— Шалёны, — адмахвалася старая яліна, — адкуль цябе прыгнала!
— Ой, цётухна, адкуль прыгнала, не пытай. Скажы лепей, куды гоніць! — рагатаў вецер.
— Ведаю ўжо... Ляці сваёй дарогай, шыбенік.
Сівер узмахваў доўгім расхлістаным халатом, перакручваўся некалькі разоў у паветры і імкліва знікаў — гэтак, як і прыляцеў.
— Ох, скруціць ён галаву гэтай дурной каліне! Вунь як яна хіліцца, ледзь не да самай зямлі яму кланяецца...
Старой яліне з узгорка было добра відаць усё, што рабілася на ўзлессі.
I сапраўды, маладзенькая каліна яшчэ больш чырванела і харашэла, сустракаючы ветра.
— Ляцім са мною па свеце! — шаптаў ёй вецер-сівер. — Што ты тут бачыш, стоячы вунь ужо колькі год усё на адным месцы, усё пры гэтай дарозе?
— Людзі тут ходзяць і ездзяць...
— «Людзі ходзяць і ездзяць...» Дурная ты! Ты паслухай, што кажа пра гэтых людзей старая яліна. Яны загубяць цябе, паламаюць твае рукі... А ягады твае — навошта яны ім.
— He кажы так. Mae ягады лечаць людзей... У цябе няма сэрца, і ты не ведаеш, як гэта цяжка, калі яно баліць. А людзі ўмеюць варыць з маіх ягад лекі і лечаць імі сэрца...
— «Людзі», «лекі»... Навошта яны табе здаліся! Мы з табой паляцім за мора, паляцім да такіх высачэзных гор, якіх ты і не сніла ніколі. I ты тады забудзеш пра гэты свой
лес, пра гэтую дарогу, на якую ты дзень і ноч глядзіш, як утрапёная.
— I ніколі болын не вярнуся сюды?
— А чаго?
— He, я не здолею... Я высахну і памру без свайго лесу, — плакала каліна.
— Ну, дык і заставайся тут! А мне няма часу з табой валаводзіцца. He спадзявайся, каб я яшчэ лятаў да цябе...
Вецер-сівер узмахваў сваім халатом, пранізваў каліну смяртэльным холадам. Каліна калацілася, дрыжала, і на зямлю чырвонымі ягадамі сыпаліся яе горкія слёзы.
— Пачакай, не пакідай мяне адну!.. — стагнала наўздагон ветру каліна. Але вецер ужо не чуў яе.
* * *
А калі настала зіма і ў лесе не было ўжо ніводнага зялёнага лісціка, ніводнай кветачкі, ішла гэтай самай дарогай, каля якой расла каліна, жанчына з маленькім хлопчыкам.
— Мамачка! — закрычаў хлопчык і запляскаў у далоні. — Зірні, зірні — ягады!
Яны спыніліся.
— Гэта каліна, сынок. Бачыш, якая яна: зіма, мароз, а яна не баіцца...
— Можна сарваць?
— Толькі асцярожна. He паламі галінак. Хлопчык ірваў чырвоныя калінавыя ягады,
клау іх у сваю рукавічку і пяшчотна прыгаворваў:
— He бойся калінка-малінка. Mae ручкі не злыя. Галінак тваіх не паломяць, вершалінкі не скрышаць. Толькі ягадкі сарвуць — маме на лякарства...
Так ён прыгаворваў і ўсё клаў і клаў у сваю рукавічку чырвоныя ягады. I каліна радавалася: ашукваў яе вецер і яліна-казачніца памылялася. Добрыя ў чалавека рукі, разумныя...
Вось і канец гэтай лясной казцы. Той маленькі хлопчык захацеў назваць яе казкай пра калінавую рукавічку.
КНІГІ ОНЛАЙН
