Даведнік па літаратурнай праўцы
Пятро Жаўняровіч
Выдавец: Адукацыя і выхаванне
Памер: 448с.
Мінск 2017
Назоўнік санаторый мае стылістычна абмежаваную форму жаночага роду санаторыя (уст.). Назоўнікі ціша (ціш), шыр, шэрань маюць форму
234
Частка чацвёртая. ПРАЎКА НА МАРФАЛАГІЧНЫМ УЗРОЎНІ
жаночага роду. Назоўнік неруш у СБМ кадыфікаваны з формай жаночага роду (нерушыў у ТСБЛМ — і мужчынскага (нерушу), і жаночага (нерушы') роду. Для назоўніка цуд СБМ і ТСБЛМ не фіксуюць форму ніякага роду (цуда), таму выкарыстанне гэтай формы павінна лічыцца парушэннем літаратурнай нормы.
^/ Цішу прарэзаў чыйсьці немы лямант (У. Караткевіч); Дзень, прызначаны на стварэнне подзвігу ці цуду, беззваротна праходзіў ва ўчмурэнні (А. Наварыч); А як надарыцца часамі табе, вандруючы лясамі, найсці на неруш, дзе ніколі ніякай Тэклі, ні Аўдолі нага ні разу не ступала і вока іх не зазірала! (Я. Колас); Для больш шырокага доступу тутэйшага насельніцтва да платных, вельмі запатрабаваных паслуг санаторыя аўтапарк № 4 г. Ваўкавыска ўзяўся ўжо ў бліжэйшыя дні забяспечыць рэйс гарадскога аўтобуса з заездам у санаторый.
/ 1. Варта, каб цяперашняе пакаленне хутчэй зразумела, што нельга спадзявацца на нейкрё[і] там цудф а больш разлічвала на ўласны розум, сілу і працу.
2. Неўзабаве «Святы Фадзей» выплыў на рачнЖую] шыр. 3. Грэбліва падымаючы лапы, кот прабег па траве, пабеленай шэран^[ню].
Часам род назоўнікаў можа размяжоўваць значэнні слоў: гваздзік (расліна) — гваздзіка (прыправа); прастор (абшар, раздолле) — прастора (у іншых значэннях). Параўн. выкарыстанне назоўніка транш і транша (СБМ падае толькі варыянт мужчынскага роду): Расія паскорыць выдачу Беларусі другога траншу крэдыту ў памеры $1 млрд; Яшчэ адна добрая навіна, якую агучыў віцэпрэм ’ер,— атрыманнеўлюгпылі нашай краінай другой траншы з Расіі на 1 млрд долараў: РФ пацвердзіла сваю гатоўнасць зрабіць гэта.
2. Толькі ў форме жаночага роду ўжываюцца назоўнікі акруга, гонта, гусь, жырафа, замша, камода, кішэня (кішэнь), макарона, пара (стан вадкасці), плацкарта, спазма, ухаба, цыкорыя, шпона і інш. Назоўнік табака (жаночага роду) у значэнні ‘тытунь’ мае размоўную афарбоўку.
✓ Увайшла гаспадыня. Яна прынясла зарэзаную гусь і стала завіхацца з ёй каля печы (К. Чорны); 3 боку камоды каля аконца сядзела тая самая дзяўчына, з якою спаткаўся Лабановіч, гуляючы па чыгунцы (Я. Колас); Што нам Гаваі, што нам Канары, калі ляцяць ва ўсе бакі: — Эй, мужыкі, паддайце пары, паддайце пары, мужыкі! (А. Лягчылаў); На верхнім [малюнку] — Валік, з даўжэзнай, якужырафы, шыяю стаіць перад пустымі варотамі і, зноўтакі якжырафа расставіўшы ногі, не ведае, што рабіць з шайбаю (А. Федарэнка); На прадпрыемстве вырабляюць макарону, бялковавітамінныя дадаткі і камбікорм.
f УЯ аформіла свой куток у беларускім нацыянальным стылі: з саматканымі посцілкамі, ручнікамі, запякла парсючка, гус)([ь], каўбасы павесіла. 2. 3 жывёлагадоўчымі комплексамі праблемы ёсць, і з чаплямі перагнулі палку, а што датычыць дзікіх гусей, то за трыццаць гадоў палявання я ніводнеіе[ую\ не застрэліў, ды і ніхто са знаёмых не пахваліўся такім трафеем. 3. Непадалёку ад двухпавярховага будынка станцыі хуткай дапамогі быў стары заглухлы парк; ён паказаў ёй
Частка чацвёртая. ПРАЎКА НА МАРФАЛАГІЧНЫМ УЗРОЎНІ
235
зарослыя лопухам ды цыкоры^[яй] лаўкі летняга тэатра, дзе калісьці пазнаёміўся з той, што забяспечыла неабходны «састаўсям'і» для пераезду на законныя квадратныя метры. 4. Вось у грудзіне — «пад лыжачкай» — узнікае цёплая плямка, якая пашыраецца, павялічваецца, падступае да горла, прыемн^Цая] сух^іая] спазм[а] перахоплівае яго там, дзе збіраецца сліна, і цяпло ідзе да вушэй, вачэй, да самага цемечка... 5. Бульбу ўрачыста заносяць на стол проста ў каструлі, з якой валіць пар[а].
3. Пад уплывам рускай мовы парушаецца род назоўнікаў мужчынскага роду ахапак, боль, валяр ’ян, гар, гармонік, жаль, медаль, насып, палын, пачак, продаж, пыл,рамонак, сабака, стэп, туфель, цень, шынель, юхт,яблык і інш.; назоўнікаў, утвораных ад дзеяслова ‘пісаць’: вопіс, запіс, летапіс, роспіс і інш.
✓ Гармонік у патронавых руках пад той час, ужо проста якжывы, галасіў кракавяка, ці полечку, ці кадрылю (М. Гарэцкі); Had абрывам відзён толькі белы, вельмі доўгі грабеньчык плота і, перад плотам, той мамін палын, які адтуль сюды зусім не пахне (Я. Брыль); Белы пыл, як туман серабраны, залёг нізам, вышай... (Н. Арсеннева); Сяргей паставіў чамадан на траву, паклаў на яго пацёрты шынель івыпрастаўся, аглядаючы станцыю (I. Чыгрынаў); Бяскрайні стэп (А. Разанаў); Ды мёртвы зыб — не наша стыхія (А. Вярцінскі); Зноў будзеш на возеры адзін, і возера атуліць твой клопат прыемным ценем гаючай забыўлівасці (Л. ДранькоМайсюк); Адчыніў дзверы: варушыцца на сходах мой цень зламаны (М. Шайбак); У студні, глыбака на дне, гарачых зор ляжыць ахапак (А. Якаўлева); 3за вугла выходзіць Д'ябал, вымае з кішэні пачак цыгарэт (С. Кавалёў); Хваля — прыручаны белы сабака —лашчыцца, пальцы шчаслівыя ліжа (М. Дукса); Ты — сад з адзіным яблыкам спакусным (Л. Галубовіч).
^ 1. Мне да болўДю] ўрэзалася ў сэрца тое, яку вёсцы праводзілі хлопцаўуарміюўтой час, калі ішла вайнаўАфганістане. 2.... Правесці аўкцыённўф[ы] прадажу [продаж] фірм, утвораных пры Упраўленні справамі прэзідэнта... 3. Дв шчаеря [На шчасце], сабака абышрб.[оў]ся перапудам, але гаспадыню так і не займерб[ў] — збегфб ад ратавальнікаў пасля абязбольнага ўколу. 4. У выніку знайшлі яшчэ 1880 лечах [пачкаў] замежнай вытворчасці, не маркіраваныХМ айчыннымі акцызнымі маркамі. 5. Як кажуць, яблыкф ад яблыні. 6.1 нешта гарачае, вялікае, як крамянрё[ы] ружават'рё.Ы яблык^ спела ў Міцевай душы да Чэсі за гэтае падарожжа ў невядомы свет. 7. Травы шмат, але важна выбіраць участкі, якія будуць малакагонныя: з люцэрнай, канюшынай. Калі загонім на рамонку [рамонак ці рамонкі], то будзем мець і адпаведны вынік. 8. Каганцы слаба гарэлі, смуродзіла гар~бй[ам].
4. Форму ніякага роду маюць назоўнікі брыво, крысо, сцябло, шво, шчаўе.
✓ Больш хлеба ў доме няма, але Рафаэліта і брывом не вядзе, наадварот, пасадзіў дурніцуў крэслакачалку, частуе кавай: а якжа, гэта ж — сям'я, la familia (А. Брава); А швачка... Шво бяжыць зпад рук, і твар яе мне быў бы мілы,—хай паспрабуехто без мукукласці ў працу час ісілы (Р. Баравікова); Пасля працы мы з жонкаю
236
Частка чацвёртая. ПРАЎКА НА МАРФАЛАГІЧНЫМ УЗРОЎНІ
прыселі на мяжу іўбачылі, што на ёй паднялося ўжо кволазялёнае шчаўе — кісленькае, смачнае (Б. Пятровіч); Чорнае крысо апостальскай рызы іх [жанчын] засмучае (М. Баярын).
5. Пры ўзнікненні цяжкасцяў у вызначэнні роду назоўнікаў неабходна звяртацца да слоўнікаў. У прыватнасці, выяўляецца няўменне адрозніваць словыпаронімы хіб (м. р.) і хіба (ж. р.), кавадла (н. р.) і кувалда (ж. р.) і інш.
✓ Парсюк наставіў хіб, Парсюк раз'юшан: — Цераз цябе я чырванець прымушан! (К. Крапіва); А самі вы бывалі паміж малатком і кавадлам? (П. Макаль); ...А мы кіркавалі, білі кувалдаміў нейкую сівую мерзлую гліну (Л. Геніюш).
S 1. Пасярод кузні стаіць агромніста)([е] кавадла, у кутку, ля горна з агнём,— мяхі: яны падпарадкоўваюцца слову Гефеста і раздзьмуваюць гарачае полымя.
2. Пазбаўляцца гзта^ф[й] хібў[ы] плануецца шляхам дазволу грамадзяніну «зарэгістраваць толькі сваю долю ва ўласнасці».
6. Назвы маладых істот маюць форму ніякага роду: бусляня (ё), дзіця (ё'), жарабя (ё), парася ('ё) і да т. п. Падобныя формы выкарыстоўваюцца і пры ўтварэнні аказіяналізмаў.
✓ Дрэва заскрыпела, запішчала, быццам стала жаліцца, як тое дзіця... а зпад Лявонавай сякеры шчэпкі ляцелі іляцелі... (Ядвігін Ш.); У шыбе смяецца дзіцё, трымаючы ў прыгаршчах сонца (Я. Золак); Галчанё! Маладое, нявопытнае, кволы жаўтаваты пушоку кутках дзюбкі... (А. Кудравец); Хвоя родная калышаўдупле ваверчаня (Е. Лось); Гравійкі і грунтоўкі з калюжынамі ды рытвінамі, калі пасля залеваў «жыгуляня» толькі нейкім цудам выцярэбліваецца наперад, прыбраліся ўасфальт (У. Мароз).
^ Спецыялісты вырашылі падсяліць да медзведзяняці «кватаранта» — шчаня прыкладна аднаго з ім узросту, каб то^[е] дапамр£\агл6\ «дзікунцы» пазбавіцца комплексаў, адаптавацца да новыхумоў.
7. Род абрэвіятур вызначаецца па апорным слове: ААН (ж. р., арганізацыя), ВНУ (ж. р., установа), БелТА (н. р., агенцтва), ЦУМ(м. р., магазін), БДУ (м. р., універсітэт), МУС (н. р., міністэрства). Напрыклад: Fishman Group гатова інвеставаць $500 млн у беларускі ПВТ (ПВТ — Парк высокіх тэхналогій). f 1. Калі ў Беларусі аснашчанасць збожжаўборачнай тэхнікай, што эксплуатуецца не больш за 10 гадоў, складае прыкладна 70 працэнтаў (гэта значыць, старых машынзасталосяўсяго трыццаць працэнтаў), то паўсМ[ёй] астатн^[яй] СНД сітуацыя роўна адваротная. 2. У меншай ступені пацярпер6[ў\ СВК «Стаўскі», краем зачапіла стыхія і «Савецкую Беларусь». 3. Сучасныя студэнты тут выхоўваюцца на слаўных традыцыях свайео[ёй] ВНУ. 4. Але, скончыўшы Беларускі тэхналагічны інстытут па спецыяльнасці «ахова навакольнага асяроддзя» і трапіўшы ў інспектары экалагічнага нагляду сталічна^Дй] ДАІ, Жанна адчула ізнайшла прызванне.
Частка чацвёртая. ПРАЎКА НА МАРФАЛАГІЧНЫМ УЗРОЎНІ
237
8. Азначэнні дапасуюцца да назоўнікаў, якія абазначаюць назвы жаночых асоб па прафесіі, пасадзе, званні і родзе заняткаў (дацэнт, інжынер, кандыдат, намеснік, прафесар, сакратар, стажор, токар), у мужчынскім родзе, а дзеясловы прошлага часу маюць жаночы род пры наяўнасці ўласнага імя ў ролі дзейніка: Новы галоўны рэдактар С. М. Кавалёва...', Малодшы навуковы супрацоўнік Н. У. Рашэтнікава ў выступленні спынілася...
<✓ Малады спецыяліст падатковай інспекцыі па Бераставіцкім раёне Юлія Давідоўская знаходзіць падыход да кожнага чалавека; Вельмі карысны бытавы прыбор—электрапараварку—спецыяльны карэспандэнт «Радыё Маладзечна» Людміла Цар уручыла Вікторыі Ярмак з Астравецкага раёна..., Кіравала аперацыяй намеснік начальніка следчага аддзела Цэнтральнага РАУС Магілёва Наталля Караткевіч; На факультэце міжнародных адносін Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта адбыліся III Міжнародныя літаратурныя чытанні, прысвечаныя гэтай асобе, удзел у іх прымала доктар гістарычных навук Юка Курата з Японіі.
Калі пол асобы з’яўляецца важным паказчыкам інфармацыі, дапускаецца выкарыстоўваць дзеяслоў у форме жаночага роду і без уласнага назоўніка. ✓ У велікодную ночуГзрадоцкі райаддзел унутраных спраўзвярнулася вартаўнік хімсклада абласнога аб'яднання сельгасхіміі; Суд Савецкага раёнаГомеля прызнаў вінаватай былога намесніка начальніка аддзела фінансавай палітыкі камітэта эканомікі Гомельскага аблвыканкама і прыгаварыўяе да 8 гадоў пазбаўлення волі, паведамілі ў прэсгрупе ўпраўлення КДБ па Гомельскай вобласці.
КНІГІ ОНЛАЙН
