Псіхалогія
Дэвід Майерс
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 560с.
Мінск 1997
I хоць сенсорная адаптацыя зніжае нашу адчувальнасць, у ёй ёсць адзін вялікі плюс: яна дае нам магчымасць канцэнтравацца на зменах, якія нясуць у сабе інфармацыю і пазбаўляюць нас ад неабходнасці звяртаць увагу на нязначныя змены і раздражняльнікі, такія як, напрыклад, шум на вуліцы, пахі, адзенне. Нашы сенсорныя рэцэптары заўжды гатовыя ўспрыняць штосьці новае, з часам яны прызвычайваюцца да яго і даюць нам магчымасць канцэнтраваць увагу на больш цікавых рэчах. А гэта пацвярджае адну фундаментальную ісціну: мы ўспрымаем навакольны свет не такім, які ён ёсць на самой справе, а такім, якім жадаем яго бачыць.
Сенсорныя парогі і адаптацыя — гэта не адзіныя характэрныя асаблівасці адчуванняў. Усе сенсорныя органы атрымліваюць сігналы, ператвараюць іх у інфармацыю і нясуць яе да мозга. Але як функцыянуюць сенсорныя органы? Давайце пачнем са зроку, які вывучаны лепш.
Зрок
Адной з самых цікавых асаблівасцей чалавечага арганізма з'яўляецца яго здольнасць ператвараць адзін від энергіі ў другі. Сенсорная трансдукцыя — гэта працэс, пры якім наша сенсорная сістэма ператварае энергію раздражняльніка ў нейронныя імпульсы. Напрыклад, ваша вока атрымлівае энергію святла і ператварае (трансфармуе) яго ў нейронныя электрахімічныя сігналы. Вывучэнне любой сенсорнай сістэмы пачынаецца з аналізу працэсу ператварэння знешняга сігналу ў нейронныя імпульсы.
Раздзел 5 Адчуванне 131
Уздзеянне раздражняльніка: энергія святла
3 навуковага пункта гледжання наша вока ўспрымае не колер, а пульсацыю электрамагнітнай энергіі, якая здаецца колерам. Тое, што ўспрымаецца намі як святло, з'яўляецца ўсяго толькі тонкім зрэзам агульнага спектра электрамагнітнай радыяцыі. Як бачна на мал. 5.4, электрамагнітны спектр прасціраецца ад доўгіх хваляў, выкарыстоўваемых у радыёперадачы, да вузкай палоскі спектра, якую мы ўспрымаем як бачнае святло, і далей да нябачных кароткіх хваляў касмічнага выпраменьвання. Розныя жывыя арганізмы рэагуюць на розныя ўчасткі спектра. Як мы пісалі ўжо, пчолы не бачаць чырвонага святла, затое бачаць ультрафіялетавае, якое выклікае загар на скуры чалавека.
Дзве фізічныя характарыстыкі святла абумоўліваюць яго ўспрыманне. Гэта даўжыня хвалі — адлегласць паміж вяршынямі дзвюх хваляў, якая вызначае яго адценне (успрымаемы колер — блакітны, зялёны і г.д.) і інтэнсіўнасць — колькасць
энергіі ў светлавых хвалях (вызначаецца іх амплітудай), якая ўплывае на яркасць. I хоць спектр бачнага святла — гэта сукупнасць хваляў рознай даўжыні, людзі звычайна бачаць 4 асноўныя колеры: чырвоны, жоўты, зялёны і блакітнафіялетавы. Каб зразумець, якім чынам мы пераўтвараем фізічную энергію ў адчуванне колеру, нам трэба спачатку зразумець будову нашай візуальнай сістэмы.
Вока
У пэўным сэнсе вока працуе як фотаапарат (або, дакладней кажучы, фотаапарат працуе, як вока, якім яго разумелі вучоныя XIX стагоддзя). I ў вока, і ў фотаапарат святло паступае праз невялікую адтуліну, за якой лінза факусіруе праменні ў выглядзе вобраза на святлоадчувальнай паверхні. Гэтая маленькая адтуліна вока — зрэнка. Яе памер, а таму і колькасць святла, якое ідзе ў вока, рэгулюецца радужнай абалонкай, кругавой каляровай мышцай, якая альбо пашырае, альбо звужае зрэнку. Крышталік факусіруе святло, змяняючы сваю крывізну, і
Рэнтгенаўскае выпрамень Касмічнае
Святло
Мал. 5.4. Спектр электрамагнітнай энергіі прасціраецца ад радыёхваляў даўжынёй у мілю да гамапромняў даўжынёй у дыяметр атама. Дыяпазон кароткіх хваляў, які можа бачыць вока чалавека (паказана ў павялічаным выглядзе) пачынаецца ад больш доўгіх хваляў чырвонага і канчаецца больш кароткімі хвалямі сінефіялетавага святла.
132 Частка 3 Успрыманне навакольнага свету
гэты працэс называецца акамадацыяй. A святлоадчувальная паверхня, на якой факусіруюцца праменні, называецца сятчаткай, гэта шматслойная тканка, якая пакрывае знутры заднюю частку вока.
На працягу стагоддзяў вучоныя назіралі такую з'яву: калі святло свечкі праходзіць праз невялікую адтуліну, то яго адбітак на цёмнай сцяне за ёй атрымліваецца перавернутым. Гэтая з'ява бянтэжыла вучоных. Калі на сятчатцы атрымліваецца адбітак аб'екта, перавернуты зверху ўніз, як паказана на мал. 5.6, то як мы тады фарміруем адэкватную карціну наваколля? Асобныя вучоныя лічылі, што галоўным сенсорным прыстасаваннем з'яўляецца крышталік. Але дапытлівы Леанарда да Вінчы прапанаваў іншую ідэю. Магчыма, што вадкія флюіды вока праламляюць праменні святла, узнаўляючы правільныя контуры аб'екта да таго, як яго адбітак трапляе на сятчатку. Але ў 1604 годзе астраном і оптык Іаган Кеплер даказаў, што сятчатка ўсё ж атрымлівае адбітак у перавернутым выглядзе. Як жа нам арыентавацца ў перавернутым свеце? “Адказ на гэтае пытанне, — зазначыў збянтэжаны Кеплер,— павінны даць філосафы, якія вывучаюць прыроду”.
А гэтыя “філосафыпрыродазнаўцы”, сярод якіх аказаліся і псіхолагі, высветлі
лі, што сятчатка не расшыфроўвае адбітак цалкам. Хутчэй наадварот, мільёны яе рэцэптарных клетак пераўтвараюць энергію святла ў нейронныя імпульсы. I ўжо гэтыя імпульсы дасылаюцца ў мозг і там апрацоўваюцца, у выніку чаго мы атрымліваем правільную карціну свету.
Сятчатка. Калі б мы назіралі за рухам адной часцінкі светлавой энергіі ў воку, то ўбачылі б, што спачатку яна праходзіць праз вонкавы слой клетак сятчаткі і ідзе да ўнутраных рэцэптарных клетак, названых палачкамі і колбачкамі. Калі на палачкі і колбачкі пачынае ўздзейнічаць энергія святла, яны ўтвараюць нейронныя сігналы, якія актывізуюць суседнія біпалярныя клеткі, якія, у сваю чаргу, уздзейнічаюць на суседнія з імі гангліевыя клеткі. Аксоны з сеткі гангліевых клетак пераплятаюцца, як жгуты вяроўкі, і ўтвараюць аптычны нерв, які нясе інфармацыю да мозга.
Каля мільёна імпульсаў можа дасылацца па аптычнаму нерву адначасна праз амаль што мільён гангліевых валокнаў. A там, дзе аптычны нерв канчаецца, рэцэптарных клетак ужо няма, так ствараецца сляпая пляма. (Мал. 5.6.)
Большасць колбачак сканцэнтравана ў той частцы сятчаткі, дзе адлюстраван
Цэнтр факусіроўкі
Аптычны нерв
Да патылічнай долі кары мозга
Мал. 5.5. Вока. Праменні святла, адлюстраваныя ружай, праходзяць праз рагавую абалонку, зрэнку і крышталік. Таўшчыня і контуры крышталіка змяняюцца, каб сфакусіраваць блізкія або аддаленыя аб'екты на сятчатку. Праменні святла ідуць па прамой лініі. Такім чынам, праменні ад верхняй часткі ружы трапляюць на ніжнюю частку сятчаткі, а з левага боку ружы — на правую частку сятчаткі. Таму адбітак ружы на сятчатцы атрымліваецца перавернутым зверху ўніз.
Раздзел 5 Адчуванне 133
Мал. 5.6. Сляпая пляма. У тым месцы, дзе канчаецца аптычны нерв, ужо няма рэцэптарных клетак. Так
ствараецца сляпая пляма ў нашым зроку. Каб пераканацца ў гэтым, закрыйце левае вока, зірніце на чорную кропку і аддаліце старонку ад вашага твара на пэўную адлегласць (каля 9 дзюймаў), пры якой аўтамабіль, што рухаецца на кропку, знікне. У штодзённай практыцы сляпая пляма не перашкаджае бачанню, бо вочы заўсёды рухаюцца, і адно вока бачыць ў наваколлі тое, чаго не бачыць другое.
не найбольш выразнае, — на цэнтральнай ямцы. Фактычна ямка мае толькі колбачкі, у ёй няма палачак. У адрозненне ад палачак колбачкі маюць свае ўласныя біпалярныя клеткі, якія дапамагаюць перадаць асобныя імпульсы ў кару мозга. Гэта дапамагае ім захоўваць сваю інфармацыю і лепш заўважаць нават нязначныя дэталі. (У палачак няма такой прамой сувязі з мозгам; у іх біпалярныя клеткі агульныя, таму кожны асобны імпульс аб'ядноўваецца з іншымі, перш чым накіравацца да мозга). Напрыклад, калі вы выбераце якоенебудзь слова ў гэтым сказе і будзеце пільна ў яго ўглядацца, факусіруючы яго адбітак на колбачках вашай ямкі, то заўважыце: словы, якія знаходзяцца побач з ім, будуць здавацца размытымі. Гэта адбываецца таму, што адбіткі гэтых слоў трапляюць на перыферыйны ўчастак сятчаткі, дзе пераважаюць палачкі.
Толькі колбачкі даюць магчымасць распазнаваць колер. Калі змяншаецца інтэнсіўнасць святла, колбачкі рэагуюць на гэта хутка, а палачкі павольна. Затое палачкі рэагуюць на цьмянае святло, на якое не рэагуюць колбачкі. Вось чаму вы не распазнаеце колеры ў прыцемку. Калі мы ўваходзім у тэатральную залу, дзе прыглушана святло, або калі зусім выключаем яго ўначы, зрэнкі вачэй пашыраюцца, каб даць магчымасць большай колькасці святла дайсці да палачак на перыферыі сятчаткі. Звычайна патрабуецца прыблізна 20 хвілін для поўнай адаптацыі вачэй. Можна прадэманстраваць адаптацыю да цьмянага святла: закрый
це адно вока прыблізна на 20 хвілін, a затым зменшыце яркасць святла ў пакоі так, каб нельга было чытаць. Затым адкрыйце вока і паспрабуйце чытаць. Гэты перыяд адаптацыі да цьмянага святла з'яўляецца яшчэ адным прыкладам надзвычайнай прыстасавальнасці нашай сенсорнай сістэмы, бо ён нагадвае прыцемкі ў прыродзе — час паміж захадам сонца і надыходам ночы.
Засвоіўшы вышэйпрыведзеную інфармацыю аб будове вока, ці можаце вы сказаць, чаму кошкі бачаць уначы лепш, чым днём? Таму ёсць дзве прычыны: зрэнкі кашачых вачэй могуць разыходзіцца шырэй, чым зрэнкі чалавека, паглынаючы больш святла; акрамя таго ў кошак на сятчатках вачэй больш адчувальных да святла палачак [Moser, 1987]. Але ёсць і адна загана: маючы менш колбачак на сятчатцы, кошкі не бачаць асобныя дэталі наваколля і колеры так, як бачыць іх чалавек.
Апрацоўка візуальнай інфармацыі
Апрацоўка візуальнай інфармацыі адбываецца на розных узроўнях з паступовым ускладненнем. На ўваходзе сятчатка, якая на ранніх стадыях развіцця плода, фактычна з'яўляецца часткай мозга, апрацоўвае інфармацыю да таго, як тая дасягае мозга. Нейроны сятчаткі не проста перадаюць электрычныя імпульсы мозгу: яны самі дапамагаюць закадзіраваць і прааналізаваць сенсорную інфармацыю. Значная частка апрацоўкі візуальнай інфармацыі адбываецца ў нейронных тканках сятчаткі.
134 Частка 3 Успрыманне навакольнага свету
Трэці слой нейронаў у воку жабы, напрыклад, мае асаблівыя клеткі, так званыя “дэтэктары насякомых”, якія рэагуюць толькі на рухомыя аб'екты.
У воку чалавека інфармацыя ад амаль 130 мільёнаў рэцэптарных палачак і колбачак перадаецца амаль мільёну ганглій, валокны якіх ствараюць аптычны нерв. Тыповая гангліевая клетка рэагуе на кантраст цьмянаеяркае. Гэта дапамагае мозгу распазнаць контуры і іншыя важныя асаблівасці аб'ектаў навакольнага свету. Але асноўная частка апрацоўкі інфармацыі адбываецца непасрэдна ў мозгу. Кожная асобная частка сятчаткі перадае сваю інфармацыю адпаведнай частцы патылічнай долі — візуальнай кары ў задняй частцы мозга.
КНІГІ ОНЛАЙН
