Псіхалогія
Дэвід Майерс
Выдавец: Беларускі Фонд Сораса
Памер: 560с.
Мінск 1997
Раздзел 5 Адчуванне 137
Праз стагоддзе вучоныя пацвердзілі тэорыю “апанентных працэсаў” Герынга. Пасля таго, як візуальная інфармацыя пакідае рэцэптарныя клеткі, яна аналізуецца з пункта гледжання колераўапанентаў: чырвонага і зялёнага, блакітнага і жоўтага, а таксама чорнага і белага. Псіхолаг Расел дэ Валуа заўважыў, што ў таламусе (дзе імпульсы, што ідуць ад сятчаткі, накіроўваюцца да візуальнай кары мозга) некаторыя нейроны “ўключаюцца” чырвоным, але “выключаюцца” зялёным колерамі [De Valois & De Valois, 1975]. Такім чынам, калі вы прыкмецілі адзін з гэтых колераў якімнебудзь участкам сятчаткі, то вы не зможаце тым жа ўчасткам адначасова бачыць колерапанент.
Працэсы супрацьдзеяння колераў могуць растлумачыць з'яву паслявобразаў наступным чынам: пільна ўглядаючыся ў зялёнае, мы стамляем нашы рэцэптары, якія ўспрымаюць зялёны колер. Калі потым мы пільна ўгледзімся ў белы колер (а ён утрымлівае ў сабе ўсю колеравую гаму), то заўважым, што толькі чырвоны кампанент пары зялёнае — чырвонае праяўляе сябе як звычайна. Падводзячы вынікі, можна коратка сказаць наступнае: працэс успрымання і апрацоўкі колераў праходзіць дзве стадыі. Паводле трыхраматычнай тэорыі ЮнгаГельмгольца, колбачкі сятчаткі, чуйныя да чырвонага, зялёнага і блакітнага колераў, рэагуюць на гэтыя колеры ў рознай ступені. Затым іх сігналы апрацоўваюцца клеткаміапанентамі нервовай сістэмы на шляху да візуальнай кары галаўнога мозга.
Пастаянства колеру. Людзі лічаць, што кожны аб'ект у наваколлі мае свой колер. Мы кажам: “Памідор чырвоны”. Мабыць, вы задумваліся пра тое: “Калі ў лесе падае дрэва і ніхто не чуе шуму ад яго падзення, то ці існуе гэты шум наогул?” Тое ж самае можна сказаць і аб колерах. Калі ніхто не бачыць памідор, то ці чырвоны ён?
Адказ на гэтае пытанне — не. Папершае, памідор усё, акрамя чырвонага колеру, бо проста ён адбівае доўгія хвалі, адпаведныя чырвонаму. Падругое, колер памідора — гэта стварэнне нашага розуму. Ісак Ньютан заўважыў: “Праменні
“Ці не займае дух ад усведамлення таго, што ты разумееш, як уладкаваны свет — што белы колер складаецца з розных колераў, што кожны колер адпавядае хвалі святла, што празрыстае паветра праламляе святло ?.. Калі мы ведам тоесёе аб захадзе сонца, гэта не перашкаджае нам ім любавацца”. Карл Саган, “Нябёсы іншых светаў”, 1988
святла не маюць афарбоўкі” [Newton, 1704], Колер, як і іншыя аспекты зроку, змяшчаецца не ў аб’екце, а ў нашым мозгу. Нават закрыўшы вочы і прыгадваючы аб'ект, мы бачым яго ў каляровым варыянце. Зразумела, што наш вопыт успрымання колераў залежыць ад чагосьці большага, чым ад той інфармацыі, якую атрымліваюць нашы трыхраматычныя колбачкі і якая перадаецца клеткамапанентам таламуса дзеля далейшай апрацоўкі.
Гэтым “чымсьці большым” з'яўляецца наваколле, або кантэкст. Калі вы бачыце толькі частку памідора і не ведаеце, што гэта такое, то вам можа здацца, што колер гэтай часткі мяняецца разам са зменай святла. Але калі вы бачыце цэлы памідор у талерцы з іншай гароднінай, яго колер застаецца прыблізна аднолькавым, хоць асвятленне і мяняецца; гэты феномен вядомы як пастаянства колеру. Даратэя Джэймсан адзначае, што даўжыня хваляў блакітнай рэйкі пры штучным асвятленні (“дзённым святле”) адпавядае даўжыні хваляў, якія адлюстроўваюцца залацістай рэйкай пры сонечным святле. Аднак прынясіце сініцу ў пакой, і яна не будзе выглядаць як шчыгол [Jameson, 1985]. Гэтак жа сама зялёны ліст на карычневай галінцы пры змене асвятлення адлюстроўвае тую ж самую энергію святла, якая раней ішла ад галінкі. I ўсё ж нам ліст здаецца зеленаватым, а галінка — карычняватай.
Мы ўспрымаем гэта пастаянства колеру як само сабой зразумелае, але з'ява гэтая вельмі цікавая. Яна сведчыць аб тым, што наша ўспрыманне колераў аб'екта залежыць не проста ад саміх аб'ектаў (колер мае не толькі ліст), але ад усяго, што знаходзіцца побач. Мы бачым колер аб'екта дзякуючы апрацоўцы нашым мозгам святла, адлюстраванага гэтым аб’ектам, але ў цесным узаемадзеянні з усім, што яго акаляе.
138 Частка 3 Успрыманне навакольнага свету
“Толькі розум мае зрок і слых; усё астатняе — глухое г сляпое”. Эпікур, “Фрагменты”, 550 г. да н.э.
У нязменным асяроддзі захоўваецца пастаянства колераў. А што будзе, калі яно зменіцца? 3за таго, што наш мозг вызначае колер аб'екта адносна яго атачэння, мы і ўспрымаем гэты колер парознаму. Гэтая заканамернасць — успрыманне аб'ектаў не паасобку, а ў іх адзінстве з суседнімі аб'ектамі — асаблівае значэнне мае для мастакоў, дызайнераў і мадэльераў адзення. Колер сцяны або пляма фарбы на палатне залежыць не толькі ад фарбы ў цюбіку, але і ад іншых колераў. Колер змешчаецца не ў цюбіку, а ў нашых галовах.
Слых
Як і ўсе іншыя адчуванні, наш слых валодае вялікай здольнасцю да адаптацыі. Мы ўспрымаем самыя розныя гукі, але лепш за ўсё чуем гукі ў дыяпазоне, які адпавядае дыяпазону чалавечага голасу. Мы на дзіва адчувальныя да слабых гукаў, што, магчыма, засталося нам у спадчыну ад продкаў, якія альбо палявалі на дзікіх звяроў, альбо самі рабіліся іх ахвярай. (Калі б наш слых быў яшчэ танчэй, мы чулі б пастаяннае шыпенне ад руху малекул паветра.) Акрамя таго, у нас ёсць здольнасць адрозніваць гукі. Мы з лёгкасцю распазнаем знаёмы голас сярод тысяч іншых галасоў.
Паўстае пытанне: чаму так атрымліваецца? Якім чынам мы ператвараем энергію гука ў нейронныя імпульсы, якія наш мозг успрымае як канкрэтныя сігналы, што ідуць з канкрэтнага месца?
Раздражняльнік: гукавыя хвалі
Раздражняльнікамі для слыху з'яўляюцца гукавыя хвалі — малекулы паветра, якія ўвесь час штурхаюцца і напіраюць адна на адну, як, скажам балельшчыкі на выхадзе са стадыёна пасля футболь
нага матча. I калі ў шчыльным натоўпе мы штурхаем чалавека, то гэты штуршок перадаецца ад яго людзям, якія ідуць наперадзе. Хвалі паветра, якія то сціскаюцца, то расшыраюцца, нагадваюць кругі на вадзе сажалкі, якія разыходзяцца ад месца, куды мы кінулі камень. Сіла, або амплітуда гукавых хваляў, вызначае іх гучнасць. Мы можам, як і ў прыкладзе са святлом, вытрымліваць інтэнсіўнасць гукавога раздражнення ў трыльён разоў большую, чым мінімальны раздражняльнік. Чым даўжэй хвалі (ніжэй іх частата), тым ніжэй будзе іх узровень; чым карацей хвалі (вышэй іх частата), тым вышэй узровень. Пікала, маленькая флейта, спараджае значна карацейшыя гукавыя хвалі, чым прарэзлівы свісток чайніка.
Вуха
Каб чуць, мы павінны якімсьці чынам пераўтвараць гукавыя хвалі ў нейронныя імпульсы. Чалавечае вуха робіць гэта з дапамогай складанай механічнай ланцуговай рэакцыі. Спачатку ўсім бачнае знешняе вуха накіроўвае гукавыя хвалі па слыхавым канале да барабаннай перапонкі — тугой мембраны, якая вібрыруе пад уздзеяннем хваляў. Сярэдняе вуха перадае вібрацыю перапонкі праз поршань, які складаецца з трох маленькіх костачак (молат, накавальня і стрэмечка) да трубы, закручанай у выглядзе ракавіны ва ўнутраным вуху, якая называецца ўліткай. Паступіўшая вібрацыя прымушае мембрану ўліткі (авальнае вакно) прыводзіць у рух вадкасць, якая запаўняе трубу. Гэты рух выклікае пульсацыю на базілярнай мембране, якая пакрыта валасянымі клеткамі, названымі так зза маленькіх валаскападобных выступаў. Пульсацыя на базілярнай мембране нахіляе гэтыя маленькія валаскі, выклікаючы імпульсы ў суседніх нервовых валокнах. Такім чынам гукавыя хвалі прымушаюць валасяныя клеткі ўнутранага вуха дасылаць нейронныя сігналы да аўдыяльнай кары скроневай долі мозга. Ад вібрацыі паветра да актывізацыі трох маленькіх костачак, ад іх да хваляў у вадкасці, потым да электраімпульсаў, ад іх — да мозга. У выніку гэтага працэсу мы і чуем.
Раздзел 5 Адчуванне 139
ШУМ
Жыццё горада запоўнена шумам. Вуліца гудзе ад праязджаючых па ёй аўтамабіляў, трамваяў і тралейбусаў. Грукочуць станкі на прадпрыемствах. Адбойныя малаткі з ровам узрываюць асфальт. Шукаючы больш прыемных гукаў, моладзь надзявае на галаву навушнікі і слухае папулярную музыку.
Але інтэнсіўнасць гукаў можа ствараць праблемы. Нават кароткі кантакт з такімі прарэзлівымі гукамі, як стрэл над самым вухам і працяглае слуханне звышгучнай музыкі, могуць пашкодзіць рэцэптарныя клеткі і слыхавыя нервы [Backus, 1977; West & Evans, 1990]. Хоць рокнрол можа не расставацца са сваімі прыхільнікамі, слых музыкантаў, якія яго выконваюць, можа прытупіцца. Працяглае праслухоўванне гукаў магутнасцю звыш 85 дэцыбелаў можа прывесці да страты слыху. (Дэцыбел — адзінка вымярэння гуку.) Абсалютны парог слыху вызначаецца прыблізна як 0 дэцыбелаў (мал. 5.8).
Шум уплывае не толькі на наш слых, але і на нашы паводзіны. Выконваючы работу, якая патрабуе вялікай ступені дакладнасці, у запоўненым шумам асяроддзі, людзі, робяць шмат памылак [Broadbent, 1978]. Той, хто жыве паблізу пастаянных крыніц шуму — каля прамысловых прадпрыемстваў, аэрапортаў, на вуліцах з інтэнсіўным вулічным рухам, часцей пакутуюць ад стрэсаў, павышанага крывянога ціску, неспакою, падаўленасці [Cohen & others, 1986].
Але ці ўсялякі шум выклікае стрэс? Лабараторныя даследаванні ўздзеяння шуму на псіхіку чалавека даюць адказ на гэтае пытанне. Аднойчы Дэвід Глас і Джэром Сінгер (1972) запісалі на магнітную стужку грукат офіснага абсталявання і галасы людзей, якія размаўлялі на розных мовах. На сваіх рабочых месцах людзі слухалі гэты шум — то гуч
ны, то прыглушаны, з перапынкамі рознай працягласці. Яны хутка прызвычаліся да яго і паспяхова выконвалі свае абавязкі. Аднак тыя з іх, хто падпадаў пад уздзеянне раптоўнага моцнага шуму, потым рабілі больш памылак у праверачным заданні і часцей адчувалі стомленасць.
Адсюль выснова: асабліва небяспечным бывае шум нечаканы або не кантралюемы. Вось чаму прарэзлівыя гукі чужога магнітафона, якія нельга кантраляваць, успрымаецца намі куды горай, чым такая ж гучнасць ад нашага ўласнага магнітафона. У такія моманты ў нас з'яўляецца жаданне мець у вушах штосьці накшталт павекаў на вачах, каб можна было адключыцца ад уздзеяння назойлівых гукаў.
140
130
120
110
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
^— Рокгрупа,якая гучна іграе непадалёку
Моцны ўдар грому
—— Гук рэактыўнага самалёту на адлегласці 500 футаў
—— Цягнік у метро
на адлегласці 20 футаў
"— Вуліца з інтэсіўным рухам транспарту
КНІГІ ОНЛАЙН
