КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Лукашэнка, наадварот, быў пазасістэмным палітыкам, які заваяваў уладу ў вялікай ступені дзякуючы збегу абставін, не меў базы падтрымкі сярод структур старога рэжыму, апынуўся ў канкурэнтным асяродку і сутыкнуўся з моцнай палітычнай і бюракратычнай апазіцыяй. На пачатку пабудовы свайго рэжыму ён меў толькі два інструменты ўлады: паўнамоцтвы выдаваць указы і асабістую харызму. I хоць Лукашэнка хутка падначаліў дзяржаўную бюракратыю, але ён нязменна сутыкаўся з моцным супрацівам ягонаму імкненню захапіць усю паўнату ўлады з боку гульцоў і чынавенства, непадпарадкаванасць якіх прэзідэнцкаму кантролю ахоўвалася Канстытуцыяй. He маючы ні волі, ні навыкаў (ні з гэтай прычыны — ідэалогіі), каб стварыць уласную базу кліентуры ў выглядзе палітычнай партыі ці руху, Лукашэнка не мог усталяваць кантроль над гэтымі сегментамі з дапамогай маніпуляцыйных метадаў, напрыклад, запоўніўшы парламент лаяльнымі асобамі. Вольш за тое, сам метэорам узнёсшыся да вяршынь улады, Лукашэнка выдатна разумеў, якія небяспекі могуць стварыць канкурэнтная палітыка, інстытуцыйныя абмежаванні для дзейнага кіраўніка, свабодныя СМІ і самазаспакоенасць. На тое, што Лукашэнка адмаўляўся прымаць трываласць сваёй улады за дадзенасць, і паслядоўна дзейнічаў, зыходзячы з уяўленняў пра сваю слабасць і безабароннасць, нават калі стварыў, здавалася б, недатыкальны рэжым, безумоўна, паўплывалі асаблівасці ягонага шляху да ўлады. Інстытуцыйная арганізацыя аўтакратычных рэжымаў Маніпуляцыйная і прэвентыўная стратэгіі пабудовы аўтарытарнага рэжыму ствараюць адрозныя інстытуцыйныя мадэлі. Яны задаюць гістарычныя шляхі развіцця, што вядуць да адрозных “ланцужкоў рэакцыі”, калі “суб’екты рэагуюць на зададзеныя рамкі дзеянняў серыяй прадказальных захадаў у адказ і контрзахадаў”68. Інакш кажучы, паводзіны гульцоў з боку як рэжыму, гэтак і апазіцыі на гістарычным шляху ў значнай ступені перадвызначаныя логікай новых правілаў гульні. Да таго ж “гэтае рэагаванне тады скіроўвае развіццё да кульмінацыі — вырашэння канфліктаў, уласцівых кожнаму ланцугу рэакцыі”59. Таму вытокі крызісу і магчымагараспаду новай палітычнай рэчаіснасці ў вялікай ступені можна прасачыць у рэтраспектыве да яго зародку. У Сербіі палітычны рэжым фармальна інстытуцыялізаваўся ў выглядзе паўпрэзідэнцкай сістэмы да 1990 г. Сістэма стрымліванняў і супрацьвагаў была ў вялікай ступені дэкаратыўнай, бо нават фармальнае размеркаванне ўлады мела моцны ўхіл у бок прэзідэнта. Выканаўчая ўлада магла без ратыфікацыі парламентам прымаць рашэнні, непадлеглыя аспрэчванню ў Канстытуцыйным судзе60. Да таго ж, як кожны аўтакрат, Мілошавіч абмінаў інстытуцыйныя рамкі і ўсталёўваў тонкія механізмы, што дазвалялі яму рэалізоўваць уладу праз менш фармалізаваныя (ці, калі трэба, менш законныя) каналы: прымус, маніпуляванне лаяльнасцю, карупцыю, кліентэлізм, гвалт і рэпрэсіі61.1 ўсё ж у сітуацыі палітычнай канкурэнцыі Мілошавіч урэпіце апынуўся замкнёным у сістэме, якая значна ўскладняла нанясенне прэвентыўных удараў. Ен мусіў трываць увесьчасную прысутнасць 58 Mahoney James. Path-Dependent Explanations of Regime Change: Central America in Comparative Perspective//Studies in Comparative International Development. Vol. 36. № 1. Spring 2001. P 112—113. 69 Тамсама. P 113. 60 Cohen Lenard. Serpent in the Bosom: The Rise and Fall of Slobodan Milosevic. Boulder: Westview Press, 2000. P 117; Rakic Vojin. Hegemony, Culture, and Human Resources in Politics: The Democratic Transition in Serbia. Belgrade: Zuhra, 2003; etc. 61 Мілошавіч неяк тлумачыў гэты метад кіравання (тагачаснаму зацікаўленаму аўтсайдару — толькі што прызначанаму прэм’ер-міністру ФРЮ Мілану Панічу), параўнаўшы сябе з аяталом Хамейні. Ен падкрэсліваў, што для яго не мела вялікага значэння ягоная афіцыйная пасада. Ён двойчы памыляўся. Па-першае, роля аяталы ў Іране цалкам інстытуцыялізаваная ў рамках клерыкальнай дзяржавы. Па-другое, афіцыйная пасада прэзідэнта, Сербіі або ФРЮ, усё ж мела істотнае значэнне, мабыць, з гледзішча не столькі кантролю за адданасцю атачэння, колькі падтрымання сваёй харызмы сярод прыхільнікаў, натуральна, арыентаваных на моцнага і ўладнага лідара. Гэтую ролю наўрад ці магчыма было выконваць, калі ён не надзелены афіцыйнай уладай. Але Мілошавіч меў рацыю, што ягоныя механізмы кантролю выходзяць за афіцыйныя межы. апазіцыі не толькі ў грамадскай сферы, але і ў інстытутах улады, ісці на пагадненні з праціўнікамі, каб сфармаваць парламенцкую большасць і зацвердзіць урад. Болып за тое, калі папулярнасць Мілошавіча ўпала і ён болып не мог заваяваць абсалютную большасць у парламенце, каб паводле ўласнага жадання ўносіць змены ў Канстытуцыю, ён сутыкнуўся з перашкодамі на шляху да канчатковай кансалідацыі ўлады. Аднак тое, што ён доўгі час мог перамагаць у гульні з апазіцыяй, нейтралізаваць яе маніпуляцыйнымі метадамі, у тым ліку з дапамогай кааптацыі і тактыкі “падзяляй і валадар”, адклала інстытуцыйную кансалідацыю62. I наадварот, Лукашэнка ўсталяваў кансалідаваную сістэму, у якой заканадаўча замацоўвалася ягоная асабістая ўлада. Дыктатура сталася “адзінай гульнёй у горадзе” (the only game in town), калі казаць rtpa ажыццяўленне ўлады. У 1996 г. Лукашэнка правёў праз рэферэндум новую рэдакцыю Канстытуцыі, якая замацоўвала звышпрэзідэнцкую сістэму кіравання; замяніў абраны Вярхоўны Савет на безуладны двухпалатны заканадаўчы орган (яго першы склад ён прызначыў асабіста) і паставіў суды і выбарчыя камісіі пад абсалютны прэзідэнцкі кантроль. Гэтая сістэма надзіва нагадвала трыяду “правадыр — войска — народ” (caudillo — ejercito — pueblo), толькі замест войска былі сілы бяспекі63. Устанаўленне праз новую Канстытуцыю інстытуцыйнай заслоны было самым удалым і далёкасяжным у сваіх наступствах “інстытуцыйным прэвентыўным ударам”, які легалізаваў паралельнае кіраванне і рэзка знізіў кошт правядзення “тактычных прэвентыўных удараў”, г.зн. увядзення новых механізмаў рэпрэсій і кантролю. Такім чынам Лукашэнка атрымаў перавагу — магчымасць без асаблівых выдаткаў знішчаць у зародку патэнцыйныя грамадскапалітычныя пагрозы свайму рэжыму, раней, чым яны вырастуць да заўважных памераў і пачнуць уяўляць рэальную небяспеку для прэзідэнцкай улады. Больш за тое, ягоныя новаатрыманыя неабмежаваныя магчымасці маніпуляваць выбарчым працэсам падарвалі сілы палітычнай контрэліты і змусілі яе пайсці самагубным шляхам зыходу ў паралельнае грамадства. Урэшце падрыў сіл апазіцыі з дапамогай інстытуцыйнай заслоны прывёў да знікнення з поля зроку грамадства рэальнай палітычнай альтэрнатывы. У выніку склаўся кругавы механізм рэпрадукавання легітымнасці Лукашэнкі і ўзмацнення палітычных рэпрэсій і кантролю. He сутыкаючыся з рэальнай канкурэнцыяй на выбарах, Лукашэнка атрымліваў новы мандат на здушэнне аііанентаў і напоўніцу карыстаў з яго на шляху да новага раўнда выбараў. Фармальныя інстытуты аўтарытарных рэжымаў могуць быць да неверагоднасці кволымі — калі яны існуюць, каб іх блакавалі, а не 82 Вядома, адыграла сваю ролю і складаная сістэма федэральнай дзяржавы, якая ў выніку дазваляла Мілошавічу захоўваць сваю ўладу, не змяняючы правілаў гульні. 63 Тэрмін аргентынскага сацыёлага Нарберта Серэсоле, гл.: Kornblith Miriam. Elections Versus Democracy // Journal of Democracy Vol. 16. № 1. January 2005. R 124—137. паважалі. Гэтая акалічнасць наводзіць некаторых даследчьікаў на думку, што ў канчатковым выніку вызначаюць жыццяздольнасць і стабільнасць электаральных аўтарытарных рэжымаў не фармальныя інстытуты, а доўгатэрміновыя структурныя чыннікі і што, у шырэйшым сэнсе, здольнасць да рэпрэсій пераважна не залежыць ад структуры і арганізацыі фармальных інстытутаў. Аднак гэтая аргументацыя будуецца на доказах, што інстытуты, якія забяспечваюць грамадскапалітычны плюралізм, часта не могуць перашкодзіць з’яўленню кансалідаваных аўтакратый. Сапраўды, слабасць дэмакратыі або, у нашым выпадку, дэзарганізаваных і нямоглых паўдэмакратычных рэжымаў — вызначальная ўмова, якая стварае магчымасці для з’яўлення выразна аўтарытарных рэжымаў. Магчыма, некаторыя лідары: Мілошавіч, Лукашэнка, а таксама, бадай, Уладзімір Пуцін у Расіі і Уга Чавес у Венесуэле — не змаглі б прыйсці да ўлады, калі б не інстытуцыйная слабасць і дэзарганізаванасць. Аднак, за выключэннем Мілошавіча, усе яны, а таксама прэзідэнты Азербайджана Гейдар Аліеў і Зімбабве Роберт Мугабэ адчувалі неабходнасць інстытуцыйнай кансалідацыі. Калі інстытуты не адыгрывалі ніякай ролі ў павелічэнні іх рэпрэсіўных здольнасцей, навошта іх змяняць? Адказ на гэтае пытанне просты, яго можна знайсці ў нашых ранейшых развагах. Інстытуцыйная слабасць, якая дазваляе паўстаць аўтарытарнаму рэжыму, пазней можа ператварыцца ў пагрозу яго стабільнасці. Насамрэч найбольш магутныя і рэпрэсіўныя аўтакратыі будаваліся, рэагуючы на гэтую зыходную слабасць. Ці можна кампенсаваць гэтую слабасць і пазбегнуць яе толькі праз сілавую гульню, напрыклад, умацоўваючы апарат бяспекі і пераследуючы апанентаў? У вельмі вялікай ступені — так, можна. Разам з тым фармальнае замацаванне аўтарытарнага кантролю павялічвае рэпрэсіўныя здольнасці рэжыму ў той ступені, у якой яно зніжае коіпт рэпрэсій і нават іх узаконьвае. Драконаўскія законы і пастановы, што абмяжоўваюць дзейнасць апазіцыі і змяняюць правілы правядзення выбараў, каб забяспечыць неабмежаваныя паўнамоцтвы дзейнага кіраўніка кантраляваць выбарчы працэс на кожным этапе, лягчэй прьімаць і рэалізоўваць на практыцы, калі яны праводзяцца без перашкод з боку парламента і суда. Да рэпрэсій і выбарчых махінацый моіуць звяртацца і “мяккія”, і “жорсткія” аўтакратыі, але ў “жорсткіх” нашмат менш праблем з іх узаконьваннем. Гэтак зніжаюцца асабістыя выдаткі збіцця дэманстранта — для амапаўца, фальшавання вынікаў галасавання —для мясцовагачыноўніка ці вынясення несправядлівага выраку — для суддзі. Зніжаюцца і выдаткі падтрымання ўнутранага адзінства рэжыму. Далей безальтэрнатыўная, заканадаўча замацаваная ўлада дазваляе рэжыму глыбей апаноўваць грамадства і такім чынам умацоўваць наўпроставы аўтарытарны кантроль далёка за межамі палітычнагаполя: эканоміка, адукацыя, СМІ і забаўляльная індустрыя ператвараюцца ў гэткія ж інструменты палітычнага кантролю, як і вы-