Духоўныя асновы кітайскай культуры
Лоу Юйле
Выдавец: Восточная культура
Памер: 240с.
Мінск 2020
«Мэнцзы») і «Пяцікніжжы» («Чжоу і», «Кніга песень», «Кніга гісторыі», «Запіскі аб прыстойнасці», «Вёсны і восені»).
А калі гаварыць пра рэлігійнафіласофскую думку, то перш за ўсё варта згадаць «тры вучэнні і дзевяць школ», а таксама «вольнае суперніцтва ста школ» у перыяд Ваюючых царстваў, у ліку якіх галоўную ролю займалі канфуцыянства і даасізм.
Пасля дынастыі Усходняя Цзінь, у эпоху Паўднёвых і Паўночных дынастый, а таксама ў эпоху дынастыі Суй і Тан у традыцыйную культуру Кітая з Індыі стаў паступова пранікаць будызм, і класічныя кнігі і ідэі будыстаў таксама ператварыліся ў арганічную частку кітайскай традыцыйнай культуры. Канфуцыянства, будызм і даасізм супрацьстаялі і дапаўнялі адзін аднаго, сфарміраваўшы аснову кітайскай культуры пасля дынастыі Тан і Сун. I выраз «будызм кіруе сэрцам, даасізм кіруе целам, канфуцыянства кіруе жыццём грамадства» вельмі добра адлюстраваў гэтую структурную асаблівасць традыцыйнай культуры Кітая.
Адной з асноўных асаблівасцяў традыцыйнай культуры Кітая з'яўляецца ўсебаковае разуменне на практыцы філасофскай канцэпцыі «ладзіць з асяроддзем, але не атаясамлівацца з ім». Канфуцый казаў: «Высакародны муж жыве ў згодзе з іншымі, але можа і не ісці за імі. Нізкі чалавек ідзе за іншымі людзьмі, але не жыве з імі ў гармоніі» («Гутаркі і меркаванні», раздзел «Цзы лу»).
Важнай ідэяй традыцыйнай культуры Кітая з^ўляецца шанаванне «гармоніі» і пагарда «атаясамліваннем». «Гармонія» азначае разуменне агульнага, а «атаясамліванне» ——найпростае далучэнне або прымыканне. Любая з'ява або сутнасць здольныя развівацца і ўдасканальвацца толькі ў выпадку пастаяннага спасціжэння агульнага, а простае далучэнне прывядзе да дэградацыі і гібелі.
Разважаючы пра пагібель дынастыі Чжоу, Шы Бо сказаў: «Між тым узаемадапаўняльнае з'яўляецца крыніцай рэчаў, а супадальнае асуджана на пагібель. Узаемадапаўненнем назавем выраўноўванне непадобнага непадобным. Менавіта таму яно можа расці і квітнець, і ўсё жывое трымаецца яго. Калі ж дадаваць тое ж да таго ж, то ў рэшце рэшт яно вычарпаецца» («Гутаркі царстваў», раздзел «Гутаркі царства Чжэн»).
Такім чынам, у кітайскай традыцыйнай культуры нягледзячы на тое, што тры рэлігійнафіласофскія школы (канфуцыянства,
173
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
будызм і даасізм), тры навукі (літаратура, гісторыя і філасофія), тры вучэнні (аб Небе, Зямлі і чалавеку) адрозніваюцца рознымі галінамі вывучэння, спосабамі выкладання і спецыфікай тэорыі, ім уласціва ўзаемапранікненне і ўзаемнае прыцягванне. У кожным з іх ёсць часцінка іншага, і таму іх складана падзяліць. Гэта таксама азначае, што пры вывучэнні гэтых трох школ, трох навук і трох вучэнняў мы павінны не толькі аналізаваць асаблівасці, але і спасцігаць іх агульны дух. Усе яны складаюць арганічнае цэлае ў рамках кітайскай традыцыйнай культуры, і кожная з'яўляенна неад'емнай часткай гэтага цэлага. У адваротным выпадку асаблівасці гэтага культурнага цэлага падвергнуцца зменам, ці гэта наогул будзе ўжо не тое культурнае цэлае, якое было спачатку.
А калі гаварыць пра кожную школу, навуку ці вучэнне паасобку, то, паўтаруся, трэба зазначыць, што яны з'яўляюцца часткай культурнага цэлага і адлюстроўваюць яго асаблівасці. Менавіта таму, калі мы вывучаем традыцыйную культуру Кітая, незалежна ад таго, якой менавіта школай, навукай або вучэннем мы цікавімся, я перакананы: перш за ўсё неабходна ўлавіць цэласны дух гэтай культуры, інакш нам не ўдасца пранікнуць у яе патаемныя глыбіні і ўсвядоміць яе праўдзівы сэнс.
Самай важнай і яркай асаблівасцю кітайскай традыцыйнай культуры, як ужо неаднаразова адзначалася, з9яўляецца яе гуманістычны дух. Варта адзначыць, што гэтае паняцце ў некаторай ступені адрозніваецца ад сучаснага так званага «гуманізму» ці «антрапалагізму». Першая згадка пра «гуманізм» утрымліваецца ў «Каментарах да Чжоу і» Традыцыі меркаванняў». Канфуцыянец Кун Інда (кіт.孑L 颖达)у цзюані 3 «Ісціны Джоу і» зазначыў: «Калі пераплятаюцца цвёрдае і мяккае, моцнае і слабое, гэта ёсць веды аб Небе. Калі гэтыя веды становяцца вядомымі, гэта веды пра чалавека (гуманнасць). У тым жа 3м цзюані «Ісціны Чжоу і» запісаны тлумачэнні Ван Бі з эпохі дынастыі Вэй і Кун Інда часоў дынастыі Чжоу: Калі сілы інь і ян пераплятаюцца, гэта становіцца веданнем, законам Неба. Калі ўсё, што існуе, упарадкоўваецца не пры дапамозе сілы, а дзякуючы культурнасці і адукаванасці, гэта значыць гуманнасць (культура чалавека). Калі назіраць за законамі Неба, можна спазнаць змену гадоў і плынь часу; калі назіраць за законамі чалавека, можна ператварыцца ў быццё.
174
Дадатак
...Кажуць, што мудрацы назіраюць за законамі Неба, за змешваннем святла і цемры, чыё перапляценне нараджае культуру, для таго каб убачыць змену чатырох сезонаў. <...> А той, хто назірае за чалавечай культурай, ператвараецца ў жыхара Паднябеснай. Кажуць, што мудрацы, вывучаючы чалавечую культуру, прытрымліваліся «Шы цзіна», «Шу цзіна», «Лі цзы» і «Юэ цзіна» (сістэма канфуцыянскіх класічных кніг. — Заўв. перакл.), выконваючы законы і адукацыйныя нормы, станавіліся людзьмі Паднябеснай.
Чэн I, кітайскі філосаф дынастыі Сун, даў такое тлумачэнне: веды аб Небе ёсць веды аб парадку і арганізацыі Неба; веданне пра чалавека ёсць праўда пра чалавека. Законы Неба вучаць таму, што нябесныя целы перамяжоўваюцца, а холад і спёка, інь і ян змяняюць адно аднаго. Калі назіраць за іх рухам, то можна ўбачыць хуткасць змены чатырох сезонаў. Чалавечая культура ——гэта нормы і правілы. Калі назіраць за тым, як з дапамогай перавыхавання змяняецца Паднябесная, то можна ўбачыць, як ва ўсёй Паднябеснай усталёўваюцца абраднасць і добрапрыстойнасць, і нават дасканалыя мудрацы прытрымліваюцца гэтага праведнага шляху («Крылы Кнігі змен з Ічуань», том 2).
Зыходзячы з тлумачэнняў названых вышэй школ, можна заўважыць, што ў кітайскай традыцыйнай культуры паняцце «чалавечая культура» першапачаткова супрацьпастаўлялася паняццю «нябесная культура». Пад апошняй разумеліся законы прыроды, а пад «чалавечай культурай» — законы чалавечага грамадства. Канкрэтна кажучы, асноўным зместам «чалавечай культуры» з^ўляецца тое, што чалавек перавыхоўваецца на аснове этыкету і музыкі, і такім чынам з^ўляецца ідэальнае цывілізаванае грамадства з упарадкаванымі нормамі адносін паміж людзьмі.
Тут варта растлумачыць два моманты: папершае, тое, што людзі называюць «гуманным духам», несумненна, звязана з «чалавечай культурай», пра якую гаварылася вышэй, а магчыма, і тое, што з9яўляецца яго этымалогіяй. Аднак змест паняцця «гуманны дух» відавочна значна багацейшы за сэнс паняцця «чалавечая культура», аб якім гаворыцца ў «Традыцыі меркаванняў» з «Чжоу і». Падругое, у кітайскай традыцыйнай культуры гуманны дух узнік і пачаў развівацца значна раней паняцця «чалавечая культура». «Традыцыя меркаванняў» з трактата «Чжоу і» ўбачыла свет не раней позняга перыяду Ваюючых царстваў (250221 да н.э., да першага ім
175
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
ператара дынастыі Цынь), тады як паняцце «гуманны дух» з'явілася на досвітку кітайскай цывілізацыі, па меншай меры, пачынаючы з перыяду канца іньскай дынастыі і пачатку дынастыі Чжоу.
Яшчэ ў старажытнакітайскай класічнай літаратуры ёсць думка пра тое, што чалавек — самае высакароднае і дасканалае тварэнне прыроды. Так, у раздзеле «Тайшу» трактата «Кніга гісторыі» («Шаншу») гаворыцца: «Толькі прырода ёсць маці ўсяго існага; толькі чалавек ёсць вянец тварэння прыроды» («Праўдзівае значэнне «Кнігі гісторыі», 11ы раздзел «Тайшу, частка 1я»).
У «Каноне сыноўняй пачцівасці» прыводзіцца наступнае выказванне Канфуцыя: «У існасці Неба і Зямлі чалавек ёсць найвышэйшая каштоўнасць» («Каментары і тлумачэнні да каментароў «Канону сыноўняй пачцівасці», цзюань 5 «Раздзел 9: Кіраванне святамудрага»).
У гэтым выслоўі «існасць» азначае жывую прыроду. Як адзначае каментатар класічных тэкстаў Сін Бін (кіт. 邢曷)，сучаснік эпохі Сун, «існасць ёсць жывая прырода. Калі гаварыць пра жывую прыроду, створаную Небам і Зямлёй, то толькі чалавек ёсць яе найвышэйшая каштоўнасць.... Калі гаварыць пра каштоўнасць, то гэта асаблівае і паважанае імя» (гл. вышэй).
Насамрэч, да таго як у свет выйшаў «Канон сыноўняй пачцівасці», кітайскі філосаф Сюньцзы ўжо выказаў пункт гледжання, які я часта цытую, аб тым, што чалавек — вянец тварэння прыроды. «Агонь і вада валодаюць энергіяй цсі, але не маюць жыцця; трава і дрэвы валодаюць жыццём, але не маюць здольнасці пазнаваць; птушкі і звяры валодаюць здольнасцю пазнаваць, але пазбаўлены пачуцця абавязку; чалавек валодае энергіяй цсі, валодае жыццём, ён здольны пазнаваць і да таго ж валодае пачуццём абавязку, таму ён ёсць самая вялікая каштоўнасць Паднябеснай» (Трактат «Сюньцзы», раздзел «Праўленне Вана»).
Пры дапамозе параўнання Сюньцзы на канкрэтным прыкладзе растлумачыў, чаму чалавек з'яўляецца вянцом тварэння прыроды. Пасля ў раздзеле «Цыркуляцыя прыстойнасці» трактата «Запіскі аб прыстойнасці» даецца далейшае тэарэтычнае тлумачэнне ідэі аб тым, што чалавек па гэтай прычыне адрозніваецца ад усяго існага: «Чалавек таму называецца чалавекам, што ён ёсць дабрачыннасць Неба і Зямлі, злучэнне сіл інь і ян, перапляценне ганебнага і чароўнага, чарадзейства пяці стыхій.
176
Дадатак
Чалавек ёсць сэрца Неба і Зямлі, першааснова пяці стыхій, жывая істота, здольная адчуваць смак, адрозніваць гукі і колеры» («Правільны сэнс «Запісак аб прыстойнасці», цзюань 22).
У гэтым выказванні «перапляценне ганебнага і чароўнага» азначае злучэнне цела і духу. Кун Інда (кіт.孑L颖达,574648), вучоныканфуцыянец эпохі Тан, тлумачыў так: «Ганебнасць азначае цела, боскасць азначае дух. У «Чжай і» гаворыцца: «Энергія цы ёсць росквіт духу; цела ёсць росквіт ганебнага пачатку. Неабходна злучыць цялесную і духоўную формы, і тады народзяцца з'явы і рэчы. Гэта тое, пра што старажытныя казалі «пераплесці ганебнае і боскае» (там жа).
Пазней навукоўцыканфуцыянцы эпохі Хань і Сун, такія як Дун Чжуншу, Чжоу Дуньі (кіт.周敦颐)，Шаа Юн (кіт.邵雍)，Чжу Сі (кіт.朱 熹)і іншыя, таксама няспынна развівалі гэтыя ідэі. Так, Дун Чжуншу казаў: «Сярод усяго жывога няма каштоўнасці вышэй за чалавека, які ёсць дух Неба і Зямлі» (трактат «Багатая раса летапісу Чуньцю», раздзел «Чалавек адпавядае волі Неба»); «Атрымаўшы мандат Неба, чалавек стаў безумоўна незалежным і адрозніваецца ад усяго існага. ... Ён атрымаў дух Неба, а таму яго каштоўнасць вышэй за ўсё» (Гістарычная хроніка «Хань шу», раздзел «Жыццяпіс Дун Чжуншу»).
КНІГІ ОНЛАЙН
