Духоўныя асновы кітайскай культуры
Лоу Юйле
Выдавец: Восточная культура
Памер: 240с.
Мінск 2020
«Калі ўлада вярнулася да законнага правіцеля, міністр Інь папрасіў адпачынак для паездкі на радзіму, і тады яму быў дадзены запавет прытрымлівацца дабрачыннасці: «Ах, гора! На Неба цяжка спадзявацца, а лёс зменлівы. Захоўвай сваю дабрачыннасць і сваё месца. Калі ж дабрачыннасць будзе зменлівая, то Паднябесная загіне»» («Кніга гісторыі», раздзел «Паўсюдна надышла найчыстая дабрачыннасць»).
Правіцелі дынастыі Ся былі няздольныя прытрымлівацца дабрачыннасці, грэбавалі багамі і жорстка абыходзіліся з народам; а ўсемагутнае Неба не змагло абараніць правіцеляў, яно глядзела на народ і настаўляла на шлях праўдзівы таго, хто валодаў мандатам Неба. Адчайна заклікаючы да чыстай дабрачыннасці, Неба патрабавала скарыцца багам. I толькі іньскі князь валодаў чыстай дабрадзейнасцю і мог атрымліваць асалоду ад волі багоў. Ён прыняў волю Неба і ўступіў на трон.
186
Дадатак
Каб у Кітаі былі свае войскі, адмянілі першы месяц па календары дынастыі Ся — «усталяванне Ся». He было ні дня, каб мы не шанавалі дынастыю Шан. Толькі Неба здольна дапамагчы адрадзіць найчыстую дабрачыннасць: дынастыя Шан не звярталася за дапамогай да народных мас. Як толькі народ вернецца да чыстай дабрачыннасці і як толькі яна стане адзінай нормай, то не будзе ніякіх няшчасцяў. Калі ж дабрачыннасць будзе зменлівай, то народ спасцігнуць беды і нягоды. Людзі па праву заслугоўваюць шчасце і няшчасце. Толькі Неба здольна паслаць іх на людзей, каб тыя знаходзіліся ў дабрачыннасці» («Кніга гісторыі», раздзел «Паўсюдна распаўсюджваецца найчыстая дабрачыннасць»).
Падводзячы вынікі, зазначым: прычыны гібелі дынастыі Ся крыюцца ў шматлікіх яе заганах, у тым, што «дынастыя Ся страціла дабрачыннасць і стала займацца самаўпраўствам, а яе правіцелі былі няздольныя трымацца дабрачыннасці».
«Цяперашнія валадары дынастыі Шан не адносяцца да Неба з павагай, і Неба паслала няшчасці на просты народ. Правіцелі загразлі ў заганах і сталі жорстка ставіцца да народа <...> Вялікае Неба разгневалася, запаведаўшы нашым продкам з глыбокай павагай ставіцца да нябеснай кары, але вялікія подзвігі не былі завершаны. Вось чаму я заклікаю высокага ўладара кантраляваць дынастыю Шан <...> Пры двары імператаратырана Шоу была незлічоная колькасць чыноўнікаў, і яны загразлі ў рознагалоссях. У імператара Чжу дынастыі Ся была вялікая колькасць чыноўнікаў, але іх вызначала аднадушнасць. Дынастыя Шан была пакарана за свае бясчынствы і злачынствы. Загад Неба пакараў іх. Імператар Чжу дынастыі Ся не быў пакорлівым волі Неба, і таму яго злачынства тое ж самае» («Кніга гісторыі», раздзел «Тайшу», частка 1я).
«Імператартыран Шоу з дынастыі Шан пагарджаў пяццю дабрачыннасцямі, быў гультаяваты і непачцівы, адмовіўся ад Неба, нажыў сабе ворага ў асобе народа, падсек сук, на якім сядзеў, разбіўшы сэрцы дабрадзейных, дастойных і адукаваных людзеіі. Ён заграз у самаўпраўстве і забойствах, наклікаў зло і няшчасці на ўсю імперыю <...> Нашы продкі казалі: «Суцяшэнне забудзецца, жорсткасць адгукнецца». Тыран Шан стаў праяўляць надмернае самаўпраўства, караў і мілаваў па сваёй волі, атрымаўшы ад Бога сабе заклятых ворагаў. Распаўсюджваць дабрачыннасць неабходна шырока, а выкараняць
187
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
зло трэба пад корань. Карайце недастойнага, адрадзіце чыноўніцтва, і тады з варожасцю народа будзе скончана» («Кніга гісторыі», раздзел «Тай шы», 2я частка).
«Як кажуць, «джоўскія ваны сваім нашчадкам завяшчалі быць справядлівымі ў кіраванні, пераўзыходзячы ў справядлівасці дынастыю Шан». Цяперашні правіцель з дынастыі Шан жорсткі і бязлітасны, нядбайна абыходзіцца з дарункамі прыроды, мучыць і тыраніць просты народ. У Паднябеснай гаспадараць злачынцы, урад — іх прытон і логава. Калі ж правіцель хоча стаць чалавекам вышэйшых маральных якасцяў, то ён павінен адважыцца шанаваць вярхоўнага ўладара Неба, каб не дапускаць смуту і паўстанні. Усе паўднёвыя («мань») і паўночныя («мо») чужынцы выказалі пакорлівасць, паважаючы аддадзены Небам загад» («Кніга гісторыі», раздзел «Перамога ў ваенных справах»).
Прычынамі падзення (страты Паднябеснай імперыі) дынастыі Шан іньскага перыяду (4011122 гг. да н.э.) з'явілася тое, што шанскія валадары «не шанавалі Неба, пасылаючы бедствы і няшчасці на просты народ», «адкінулі нават Неба, атрымаўшы ад Бога сабе ворага ў асобе народа», «нядбайна абыходзіліся з дарункамі прыроды, падвяргаючы пакутам і тыраніі свой народ».
Такога роду паданне аб адзінстве Неба і чалавека («быць дастойным Неба па высокіх маральных якасцях»), сфарміраванае ў пачатку дынастыі Джоу, несумненна, ставіла мараль і маральнасць вышэй за рэлігію.
Як з гэтага вынікае, толькі чалавек высокіх духоўных якасцяў мог атрымаць мандат Неба і стаць імператарам. Што значыць чалавек высокіх духоўных якасцяў? Аднойчы Вань Чжан, вучань кітайскага філосафа Мэнцзы, пацікавіўся, як перадаў Паднябесную імперыю Шуню першы легендарны імператар Яа, на што Мэнцзы заўважыў: сын Неба (імператар) не можа самавольна перадаць Паднябесную іншаму чалавеку; імператар Шунь атрымаў яе ў кіраванне па волі Неба, пры гэтым папярэдні імператар Яа ўсяго толькі рэкамендаваў Шуня. Тады якім жа чынам Неба выказвае свае настойлівыя загады? Мэнцзы сказаў, што Неба не гаворыць, яно выказвае гэта праз паводзіны і ўчынкі Шуня, зробленыя ім у мінулым. Гэта выглядала такім чынам: «...Загадаў яму ведаць ахвярапрынашэннямі, і ўсе духі былі задаволеныя ім. Гэта значыць, што Неба прыняло яго. Яа загадаў яму кіраваць
188
Дадатак
справамі дзяржавы, і справы былі ўпарадкаваны, а народ стаў спакойны. Гэта значыць, што народ прыняў яго. Неба дало яму Паднябесную, народ даў яе яму. Таму я і сказаў: сын Неба не мог перадаць Паднябесную іншаму. <...> У раздзеле «Тай шы» так сказана пра гэта: «Неба глядзіць у адпаведнасці з тым, як глядзіць мой народ. Неба чуе так, як чуе мой народ». Тут маецца на ўвазе менавіта гэта» (трактат «Мэнцзы», раздзел «Ван Чжан», 1я частка).
Разгледзім гэты ўрывак больш падрабязна. Тут фраза «загадаў яму ведаць ахвярапрынашэннямі, і ўсе духі былі задаволеныя ім» адносіцца да знешніх форм этыкету і цырыманіялу. Наступная фраза пра ўдалае кіраванне справамі дзяржавы ўжо мае дачыненне да рэальных спраў і ўчынкаў. Мяркуючы па цытаванай Мэнцзы фразе з главы «Тайшы», можна зрабіць выснову аб тым, што «воля народа» — рэальны доказ і праява «волі Неба», а «воля Неба» — усяго толькі цырыманіяльнае ўвасабленне «волі народа».
Як бачым, такога роду «воля Неба» грунтуецца на волі людзей, народа. Пачынаючы з дынастыі Чжоу і да перыяду Вёснаў і Восеняў (770476/403 гг. да н.э.) шырокае распаўсюджванне атрымала ідэя аб прыярытэце «людзей» і «народа» над «злымі і добрымі духамі». У раздзеле «Тайшы» трактата «Кніга гісторыі», акрамя цьітавана访 Мэнцзы фразы, змяшчаюцца наступныя словы: «Неба міласэрнае да народа: усім яго жаданням Неба абавязкова падпарадкоўваецца. Неба разумнае, мой народ разумны. Неба вылучае добрае і душыць дрэннае, мой народ даруе ўзнагароды і пакаранне» (трактат \<Кніга гісторыі», раздзел «Наканаванне Гаа Яа»).
Каментуючы сэнс гэтага выслоўя, вялікі вучоныканфуцыянец Кун Аньго (кіт.孑L安国，156?—74? гг. да н.э.) больш за ўсіх адлюстраваў гэтую ідэю пра тое, што асновай волі Неба з^ўляецца воля народа: «Калі з Неба на народ спускаецца боская ласка, народ узносіць волю Неба. Неба назірае і слухае дзеянні гасудара, а розум гасудара зводзіцца да кіравання народам. Воля Неба палохае, а кіраванне народам становіцца яго магутнасцю. Калі народ пачынае бунтаваць, то Неба пасылае пакаранне. У гэтым бачыцца запалохванне воляй Неба («Праўдзівае значэнне «Кнігі гісторыі», раздзел «Наканаванне Гаа Яа»).
Да перыяду Вёснаў і Восеняў (770476/403 ге да н.э.) такія ідэі дасягнулі апагею свайго развіцця. Далей працытуем некалькі фраз з усім
189
Асновы традыцыйнай кітайскай культуры
вядомага твора «Каментары Дзо» (ці «Цзо чжуань»; каментары да хронікі «Чуньцю», напісаныя Цзо Цюмінам 左丘明；каля IV ст. да н.э.).
Цзы Лян адказаў: «Але ж апора духаў ——гэта народ. Таму дасканала мудры правіцель спачатку падтрымае свой народ, а ўжо потым прыкладзе ўсе сілы да служэння духам. <...> Таму калі гасудар клапоціцца пра народ ва ўсе тры пары года, настаўляе яго ў правілах пяці адносін, пасваяцку ставіцца да дзевяці катэгорый сваякоў і, нарэшце, праяўляе стараннасць у прынясенні ахвяр і шанаванні духаў, то народ знаходзіцца ў міры, а духі пасылаюць яму шчасце. I тады ўсякае пачынанне будзе мець поспех. Цяпер у народзе пануе ўзаемная непрыязнасць, а духі пазбавіліся падтрымкі у асобе народа. Хоць у вас саміх, васпан, усяго многа, адкуль жа быць шчасцю?» («Каментары Цзо», раздзел 6 «Шосты год Чжуангуна»).
Шы Інь сказаў: «Княства Го спасцігла гібель! Я чуў, што дзяржаву чакае росквіт і слава, калі прыслухоўвацца да народа; а калі патураць волі духаў, дзяржава асуджана на пагібель. Духі разумныя і справядлівыя, але пражываюць яны блізка да людзей» («Каментары Цзо», раздзел 10 «32і год Чжуангуна»).
Некаторыя мысліцелі яшчэ больш відавочна выказалі думку пра тое, што «містыка і каварства нараджаюцца ад чалавека», «шчасце і няшчасце зыходзяць ад чалавека».
Шэнь адказаў: «Містыка і каварства нараджаюцца ад чалавека. Калі сярод людзей адсутнічае разлад, то яны не наклікаюць самі на сябе аніякіх бед. Калі ж людзі сыходзяць з праведнага шляху, то яны рызыкуюць сваім жыццём з боку звышнатуральных сіл, а каварства і д'ябальскія сілы квітнеюць» («Каментары Цзо», раздзел 9 «14ы год Чжуангуна»).
Што значыць «сысці з праведнага шляху»? Адказваючы на пытанне Цзіньхоу, ІДзінь Бодзун сказаў: «Калі Неба паўстае супраць сезонаў, пануюць стыхійныя бедствы. Калі Зямля паўстае супраць усяго існага, пануе нячыстая сіла. Калі народ паўстае супраць дабрачыннасці, пануе хаос; а калі пануе хаос, то паўсюль нараджаюцца беды (як вынік дзейнасці злых сіл Зямлі) і стыхійныя бедствы (пасланыя Небам)» («Каментары Цзо», раздзел 24 «14ы год Сюаньгуна»).
Таму калі сунскі Сянгун запытаў першага міністра Шу Сіна: «метэарыты падаюць на галаву дынастыі Сун», а «шэсць белых чапляў праляцелі, адыходзячы, над сталіцай дынастыі Сун», што гэта
190
Дадатак
прадказвае ——удачу ці бяду? — Шу Сін адрэагаваў належным чынам. Адступіўшы назад, ён сказаў: «Васпан задае няправільнае пытанне. Справа не ў тым, які гэта знак ——на шчасце ці няшчасце. Гэта пытанне суадносін сіл інь і ян. А шчасце і няшчасце, удача і бяда нараджаюцца з дзеянняў саміх людзей» («Каментары Цзо», раздзел 14 «16ы год Сігуна»).
КНІГІ ОНЛАЙН
