КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Сяргей Давідовіч ДУШЫ МАЁЙ БЯССОННІЦА Сяргей Давідовіч ДУШЫ МАЁЙ БЯССОННІЦА Сяргей Давідовіч ДУШЫ МАЁЙ БЯССОННІЦА Замалёўкі, апавяданні, аповесці Мінск «Мастацкая літаратура» 1999 УДК 882.6-3 ББК 84(4Бен)6 ДІЗ ISBN 985-02-0167-3 СС Ф Давідовіч, 1999 © Афармленне 1999 Ад успамінаў не абароніць Hi доўгі век, ні хуткі час... Няхай былое душу бяссоніць, Хай ачышчае і лечыць нас. Хваліць ці ганьбіць усё агулам Лягчэй, чым «важыць» за крокам крок. Шмат і памылак — там, у мінулым, Ёсць і выснова — жыцця выток. Сяргей ДАВІДОВІЧ HE АДПУСКАЮЦЬ УСПАМІНЫ Помніцца, хвалюе і сніцца тое, што, здаецца, павінна было даўно знікнуць пад цяжкімі, жорсткімі, пакутлівымі пластамі часу. Але чамусьці не знікае! Тонкія, кволыя, безабаронныя парасткі тых пасляваенных «радавых» падзей не толькі не загінулі ў сячкарні нашай бязлітаснай рэчаіснасці, не толькі не згубіліся ў мешаніне душэўнага нераўнавесся і фізічнага болю, a прабілі ўвесь гэты маналіт часу — і жывуць! Даўно адчуў вострую неабходнасць напісаць і пра першыя пасляваенныя гады, за якія ўчарэпілася мая памяць, і пра падзеі больш «сталыя», але ніяк не мог скрануць сябе з месца, бо тое, пра што хочацца пісаць,— звычайнае, неадметнае, не вострасюжэтнае. Цяпер чытачам і гледачам падавай крывавыя баевікі і секспошласць. I ўсё ж адважваюся ўзяцца за пяро і ў сціплых замалёўках расказаць пра тое, што для многіх можа паказацца неверагодным, для некаторых — непатрэбным. Але ўпэўнены, што знойдуцца людзі, чые сэрцы страпянуцца, як пры сустрэчы з нечым далёкім, пякучым, родным, бо ўбачаць сябе, пакуты тых пасляваенных гадоў, пачуюць галасы мінулага, адчуюць водар маленства. Перакананы і ў тым, што сучасная моладзь, прачытаўшы гэтыя замалёўкі, па-іншаму гляне на сваё больш ласкавае маленства, па-новаму ацэніць свой «незалатаны» гардэроб і з павагай гляне на штодзённы хлеб на стале. Пішу, каб тое, што выпала на долю майго пакалення, не згінула назаўсёды з памяці часу. Нараджэнне гэтай кнігі адбылося дзякуючы вядомаму пісьменніку Георгію Марчуку, які прачытаў замалёўкі і не толькі ўхваліў іх, а і настойліва параіў выдаць асобнай кнігай. Замалёўкі КАЛОДКІ Колькі помню свайго тату, ён ніколі не сядзеў без справы, злажыўшы рукі. Калі выпадаў рэдкі вольны час — ён то пілу вастрыў, то касу кляпаў, то дратву смаліў і валёнкі падшываў, то кошычак плёў, то ражачку майстраваў, то лучыну шчапаў — святла ж не было. Адным словам — майстар. Чалавек, які ўцягнуўся ў працу, без яе не можа, як п’яніца без гарэлкі. Вось чаму адразу пасля вайны, на зайздрасць усім, у нас першых з’явіліся драўляныя калодкі. Лапці — гэта адно. Калодкі -—зусім іншае. Яны замянялі нам абутак, якому не было зносу. Вычэсваў тата сякеркай нешта падобнае на падэшву, зверху прымацоўваў, як у лыжах, раменьчык ці кусок гумы, каб было куды ўсунуць нагу,— і «абутак» гатовы. Праўда, хадзіць у калодках было няёмка — падымеш нагу, каб пераступіць, а пятка драўлянай падэшвы не хоча падымацца, адвісае ўвесь час. Даводзілася ногі цягнуць, перасоўваць. Затое як гэтыя калодкі па-заліхвацку палясквалі на каменьчыках, цокалі, нібы конь капытамі. Ідзеш і сам сабе зайздросціш — цок! цок! цок! цок! БАЗАР Летам нам жылося лягчэй — арэхі, ягады, нейкая дзічка, a то і яблык перападзе, потым •— грыбы. А яшчэ было шчаўе! Мне здаецца, што шчаўю, наогул, трэба паставіць помнік— яно ўратавала многа людзей ад галоднай смерці. Назбіраем яго ўсёй сям’ёй мех, і потым мама ці сястра нясуць гэты мех на сваіх плячах пешшу аж у Мінск. А да Мінска — сорак вёрст. Там шчаўе прадавалася даволі хутка — патрэба на яго была заўсёды, а за выручаныя грошы купляўся хлеб і — зноў з мяшком за плячыма, адным днём, пешшу дамоў. Хлеб ніколі лёгка не даваўся бедным людзям. Але якое ж было свята, калі мама ці сястра вярталіся дахаты. Праўда, хлеб выдаваўся мамай маленькімі лустачкамі, каб як мага больш аддаліць голад. Чым менш заставалася хлеба, тым танейшымі былі лустачкі. Бывала, возьмеш яе ў руку, а лустачка перагінаецца, як паперка. Я, памятаю, кідаўся ў слёзы — чаму так мала хлеба. Тады тата браў мяне на рукі і казаў, трымаючы лустачку насупраць святла: — Глядзі, сынок, а вось — базар!.. А колькі людзей на базары!.. Лустачка была танюсенькая і амаль уся прасвечвалася ад порыстасці, была ўся на дзюрачках, як рэшата. Гэта мяне забаўляла, я пераставаў плакаць і з’ядаў свой «базар». ВЕРАБ’ЮШКА Адразу ж за вёскай пачынаўся луг з высокай травой, мноствам розных палявых кветак. Сталаму чалавеку трава была трошкі вышэй за калена, а ў нас тырчэлі толькі нашыя «макаўкі» з травы. Але бегалі мы на гэты луг не толькі дзеля забавы — на ім густа расло шчаўе, якое праз некаторы час выкідвала ўгару далікатныя сакаўныя дудкі, на якіх ужо пазней выспявала семя. Вось гэтымі дудкамі мы і сілкаваліся, яны нас моцна ратавалі ад голаду. Чамусьці гэтыя дудкі мы звалі — вераб’юшка і нават жартавалі: — Вераб’юшка — баліць б’юшка. I сапраўды, ад гэтай зеляніны-кіслаты нярэдка балелі нашыя жываты. Сярод нас была Ларыса Міцько, якой сваякі прывезлі з Мінска прыгожую, у кветачкі, сукенку. Шчаслівая Ларыса апранула абноўку і не адчувала зямлі пад нагамі — бегала, шчабятала, качалася па траве. I трэба ж было так здарыцца, што сукеначка за нешта зачапілася і разадралася. А маці ў Ларысы была вельмі строгая, з дзецьмі не цырымонілася, бо і ў іхняй сям’і «галавасцікаў» была цэлая куча — якія тут могуць быць цырымонкі, ледзь выжывалі, тым больш без бацькі, які загінуў на вайне. Пайшлі мы ўсе разам прасіць Ларысіну маму, каб не біла дзяўчынку. Ларыса ж была вельмі ветлівая, ласкавая, «ліслівая», яна і запрычытала: — Мамачка, міленькая, родненькая, не бі мяне — я парвала сукеначку... Толькі тады я звярнуў увагу на свае лахманы, якім нічога ўжо не было страшна, і з палёгкай уздыхнуў. ГУЗАКІ НА ЛБЕ Бывала так — выскачыш на двор пагойсаць, сустрэнеш сябра, а ў яго — гузак на лбе. Заўтра ён цябе сустрэне, а ў цябе — таксама лоб з гузаком. Hi ён у цябе, ні ты ў яго не пытаешся — што ды адкуль? Справа вядомая, звыклая. Што за шалянец без такога гузака? Мяркуйце самі. Садзімся есці ўсёй сям’ёй вакол адной вялікай місы,бо другога посуду пасля вайны не было. А каб бліжэй быць да булёну ці заціркі, трэба сядзець шчыльна — локаць да локця, калена да калена. А хіба ж магчыма сядзець каля братавага бока і не парнуць спадцішка ў гэты бок? I ледзь толькі парнеш у бок — як брат пырскае ад смеху. А за сталом — Божа барані — каб хто слова сказаў ці круціўся. Яда — святая справа. Але гэта для дарослых, бо дзецям — толькі ж паштукаваць, павыскаляцца. А смяяцца заўсёды прыпірае тады, калі гэта забаронена. Тады падскоквае дурны смех. Вось і ў час яды — парнеш у бок брата — той у смех, a тата — трэсь лыжкай па лбе брату. Таму — ужо не да смеху. Затое ты «пырскаеш» ад удалай «штуковіны», але адразу ж зарабляеш свой гузак за «парушэнне парадку». Карацей, яда — справа сур’ёзная. ВАЛАЧОБНІКІ Валачобнікі — гэта нешта надзвычай прыгожае, урачыстае, прыстойнае. Збіраліся на Вялікдзень самыя рухавыя, вясёлыя, няўрымслівыя аднавяскоўцы і разам з гарманістам хадзілі ад хаты да хаты, прыгожа спяваючы. Святочна ап- ранутыя, знешне шчаслівыя, чыста вымытыя, яны зусім не нагадвалі зрабаваных, абяздоленых, задушаных працай людзей. Сапраўды Бог спускаецца на зямлю ў гэты дзень. У кожнай хаце ўжо чакалі святочных пасланцоў і нават пакрыўдзіліся б, каб яны абмінулі кагосьці. Падыходзілі валачобнікі да акна і спявалі: — Проша паненцы адчыніць акенцы... Спевы былі прыгожыя, мілагучныя, узнёслыя, як і душы тых пакрыўджаных лёсам людзей. Калі не памыляюся, валачобніцкія спевы называліся васоламі. Калі спевы толькі пачыналіся, шчаслівая гаспадыня адчыняла акенца і з пашанай слухала іх, а потым праз акно падавала валачобнікам ад свайго стала ўсё, чым была багата гэтая хата. Падарункі складвалі ў вялізны плецены кош, які нехта з валачобнікаў насіў на рэмені цераз плячо,— і гэтак ад хаты да хаты. Такое святкаванне аб’ядноўвала людзей, збліжала іх. Валачобнікі ніколі не хадзілі адны, за імі заўсёды цягнуўся «хвост» — мы, дзеці. Я ганарыўся больш за ўсіх, бо гарманістам быў мой тата. Калі хаты былі «абпетыя», збіраліся ўсе аднавяскоўцы на сонейку і, паслаўшы посцілкі на траву, працягвалі свята за агульным святочным «сталом». Сёння нашыя дзверы і вокны шчыльна зачынены... ПАЖАЧКІ На святы Вялікдзень у дзяцей было столькі радасці, што і сёння цяпло тых дзён не астыла, не згасла, не згінула. Дарослыя заўсёды цешацца па-свойму — стрымана, узважана, «посна» — ім да дзяцей расці і расці. Перш-наперш мы да ўсходу сонца беглі на пагорак, каб пабачыць, як на Вялікдзень танцуе сонейка пры ўсходзе. Дарослыя гэтага не рабілі, бо ведалі, што гэтак жа сама яно «танцуе» і кожны дзень. Дзеці ж у гэта верылі шчыра, і таму свята набывала ўжо зрання асаблівую таямнічую прыгажосць. Гавеліся разам, усёй сям’ёй, нешта снедалі. Дарослыя пілі чарку, другую, пятую, слабейшы мог і пад стол зваліцца — тады і канец святу. А ў дзяцей усё толькі пачыналася. Найгалоўнейшая для дзяцей справа святога дня — біцца ў яйкі. Колькі піску, колькі крыку, колькі рогату і спрэчак! Кожнаму ж хочацца перамагчы і забраць сабе пабітае яйка. Азарт! Некаторым дужа не шанцавала — яны куляй ляцелі дамоў і прасілі ў мамы яшчэ фарбаваных яек, бо ўшчэнт прайграліся. Сталейшыя хлопцы часцяком шальмавалі з намі, малымі,— непрыкметна падстаўлялі сустаў пальца пад удар, і ўжо нікому нічога не дакажаш, хоць тут плач-расплачся — аддавай яйка, і ўсё. Аднаго года аб’явіўся ў нас і зусім «непераможны» хлапец, пабіў усіх без разбору. Нагроб цэлыя кішэні нашых яек, стаім мы з пустымі рукамі, ледзь не плачам. Калі потым высветлілася — у яго было драўлянае яйка, якое памайстэрску зрабіў яго тата, пафарбаваў і даў сыну. Больш з ім ніхто ніколі не гуляў у яйкі, хоць ён і прасіўся, маліўся, скуголіў. Значна «інтэлігентней» гулялі ў яйкі дзяўчынкі. Яны рабілі з пясочку пагорачкі і па чарзе скочвалі яйкі ўніз. Яйка коціцца няроўна — то нечакана ўлева зверне, то ўправа крутнецца — вось чыё яйка «знойдзе» іншае, тое і перамагае. Цікава, ажно дух захапляе! Бывала, і мы, меншыя, далучаліся да дзяўчынак...